Ўзвекистон республикаси олий ва ўрта


Download 0.73 Mb.
bet22/119
Sana28.09.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1689084
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   119
Bog'liq
Экинларни сугориш асослари

ЕР ОСТИ СУВЛАРИ

Жахоннинг кургокчил иклимли ва ер усти сувлари билан кам таъминланган купгина мамлакатларида кишлок хужалиги экинларини сугоришда ер ости сувларидан кенг фойдаланилмокда. АК.Ш нинг гарбий штатларида, Австралия, Х.индистоп, Хитой, Исроил каби давлатларда ер ости сувлари катта мик- дорларда ишлатилиб келинмокда. Марказий Осиѐда, шунинг- дек, Узбекистонда сугориладиган майдонларининг кенгайтири- лиши натижасида сув такчиллиги кучайди. Бу такчилликни ер ости сувларидан фойдаланиш оркали камайтириш имконияти мавжуд.
Ер ости сувлари Узбекистон сув ресурсларининг таркибий кисми хисобланиб, уларни минтакавий захирасини бахолаш 1963—1968 йилларда 13 та хисобий гидрогеологик районда олиб борилган.
Ер ости сувларининг динамик ва статистик захираслари фаркданади. Динамик захираси деганда ер ости сувларининг туйиниш хажми тушунилса, статистик захираситл сув утказув- чи жинслардаги гравитацион сув хажми киради. Ер ости сувларининг сув олиш иншоотлари оркали техник- иктисодий жи- х,атдан олиш мумкин булган кулай микдори (м3/сут., м3/сек.)

Узбекистондаги айрим сув омборларининг асосий курсаткичлари


экплуатацион захираси деб тушунилади. Республикада ер ости сувларининг динамик захираси 1038,2 м3/сек., эксплуатацион захираси эса 907,7 м3/сек. га тенг булиб, хрзирги кунда унинг
39,8 м3/сек. микдори ишлатилмокда. Келгусида ер ости сувларидан фойдаланиш микдорини 461,5 м3/сек. гача етказиш мумкин.
Хужаликда фойдаланиш учун ярокли булган ер ости сувлари республиканинг барча худудларида мавжуд булиб, унинг 2/3 к,исми TOF минтакасининг туртламчи ѐтк,изик,- ларида, 1/3 к;исми эса текислик худудида тарк,алган. Амударѐ дельтасида 265 м3/сек. эксплуатацион чучук ер ости сувлари захираси мавжуд. Ер ости сувларининг умумий эксплуатацион захирасидан 800 м3/сек. чучук булиб, к,олганлари 2—3 дан 15 г/л. гача минераллашгандир.
1971 йилдан бошлаб артезиан сувлари х^жалик ва техник сув таъминоти Хамда яйловларга сув чик,аришда 30 м3/сек., суториш учун, асосан, босимли артезиан сувлари 10 м3/сек. микдорида ишлатилди.
Ер ости сувлари иккита сув утказмайдиган к,атлам урта- сида жойлашган булиб, улар босимсиз ва босимли (артезиан сувлар) булиши мумкин. Босимли ер ости сувлари ер юза- сидан 10—30 м ва ундан катта чукурликдаги кум-шагал ѐтк,и- зикдарда жойлашади (8- раем).


  1. раем. Босимли ер ости суви хавзасининг тузилиш схемаси (Семихатов А Н. буйича): 1

— сув утказмайдиган к,атламлар; 2 сув $тказувчи к,атлам; 3 - ку- дуклардан сувни чик,иш баландлиги чизига; 4 - сув учи ок,иб чикувчи кудук;- лар; 5 - сув узи окиб чик,майдиган кудук.; 6 - босимли ер ости сувининг оким йуналиши.

Узбекистоннинг суториладиган ер захирасининг ярмидан KynpoFH (56 фоизи) турли даражада шурланган. Бундай ерлар- :нинг мелиоратив ах,волини тубдан яхшилаш мак;садида коллектор-зовур тармокларидан фойдаланилмокда. Коллектор- зовур сувлари юк,ори минераллашганлик даражасига (5—7 г/л ва ундан юк,ори) ва турлича туз таркибига эга. Бу курсат- кичлар тупроцнинг ш урла и га или к даражаси ва тавсифи, шур ювиш меъѐри, сизот сувларнинг минераллашганлик даражаси каби омилларга боглик, булади. Шунингдек, коллектор-зовур 'сувлари таркибида экинлар етиштиришда к^лланилган ва да- лалардан ювилган минерал утитлар, за^арли химикатлар х,ам учрайди: Уларнинг микдори дарѐ сувидаги курсаткичлардан, одатда, 2—8 марта ортик, булади.


Республикамизда Фаргона водийсидаги шурланган ерлардан энг куп — йилига 13,2- 15,4 млн. т, Мирзачулнинг к,адимдан сугориб келинаѐтган ерла- . ри (4,9-5,3 млн. т) ва Тошкент вох,асидан (3,1-4,5 млн. т) нисбатан кам микдорда туз, Хоразм ва Тошховуз (Туркманистон) во\аларидан Сарик,амиш кулига 13,7—18,5 млн. т, К,оракалпотстондан 5 млн. т, Кдшк,адарѐдан 1,3 млн. т туз коллектор-зовур сувлари билан олиб чик,иб кетилади. Сунгги вактларда коллектор-зовур сувларини йитгич омборларнинг умумий х,ажми сунъий сув омборлари х;ажмидан ортиб кетди.
Узбекистонда сугориладиган дехдончиликни ривожлантиришнинг хавза схемасига асосан республикадаги мавжуд сув ресурслари тулиц ишлатилган шароитда суториш майдони 4,83 млн. гектарга етиши аникланган. Бунинг учун 60,4 км3 микдордаги чекланган сув ресурси белгиланган: унинг 50,3 км3 дарѐ сувлари, 7,8 км3 чик,инди ва коллектор-зовур сувлари ^амда 2,3 км3 ер ости сувларидир.
Коллектор-зовур сувларидан экинларни суторишда фойдаланиш кулами йилнинг сув билан таъминланганлик даражасига боглик; булиб колмокда. Масалан, 1982 ва 1986 йилларда экинларни суториш учун республика буйича 2002,1 ва 2134,6 млн. м3 ишлатилган булса, сув билан кулай таъминланган 1984 йили 1369,1 млн. м3 микдорида фойдаланилган. Худди шу хрлат сув таъминоти паст булган 2000 ва 2001 ^амда сув таъминоти муътадил булган 2002 ва 2003 йилларда кузатилди.
Урта Осиѐ ирригация илмий тадк,ик,от институти маълу- мотлари курсатадики, республикада тупрокни к,айта шурлани- шини келтириб чицармайдиган 3,36 км3 микдордаги коллектор-зовур сувларидан куш и мча мелиоратив тадбирларсиз фойдаланиш мумкин. Минераллашганлиги юк,ори булган ва туп- рокдар мелиоратив холатини ѐмонлашувга олиб келиши мумкин булган коллектор-зовур сувларидан фойдаланишдан ол- дин сув сифатини яхшилаш буйича мелиоратив тадбирлар куллаш талаб этилади.



Download 0.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling