Ўзвекистон республикаси олий ва ўрта


Download 0.73 Mb.
bet2/119
Sana28.09.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1689084
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   119
Bog'liq
Экинларни сугориш асослари

К И Р И Ш

Ўзбекистон Республикаси халк хўжалигининг энг йирик тармоги булган кишлок. хўжалиги мамлакат иқтисодиѐтида муҳим Ўрин тутади. Республикамиз мустакилликка эришган- дан сўнг бу соҳани ривожлантириш максадида мулкчилик- нинг янгича шакллари тенг хукукди асосда равнац топишини таъминлаш, бозор ик,тисодиѐтига утиш борасида ислоҳотларни чукурлаштириш каби долзарб масалаларга алоҳида эътибор берилмокда. Юртимизда кабул килинаѐтган конунлар, Хукумат карорлари кишлок, хужалигида ер-сув ресурсларидан янада самаралирок, фойдаланишга, сугориладиган гектар мах,сул- дорлигини оширишга имкон бермокда. 1998 йил 30 апрелда Кабул килинган


«К,ишлок хужалиги кооперативи (ширкат хужалиги) тугрисида»,
«Фермер хужалиги тугрисида», «Дех;кон хужалиги тугрисида»ги к,онун ва бошк,а меъѐрий хужжатлар де^кон ва фермер хужаликларининг ер ва сув ресурсларига булган муносабатларини тудаконли шаклланишига йул очди.
Ишлаб чицариш воситаси булган ерга тугри муносабатда булиш майдон бирлигидан мах,сулот етиштиришни тобора купайтиришни таъминлайди. Фан, техника ва ил юр тажриба ютукларини ишлаб чицаришга кенг жорий этиш кишлок, ху- жалиги самарадорлигини оширувчи мух,им омиллардан х,и- собланади. Бунга эса аник бир жойнинг табиий ва икти- содий шароитларини эътиборга олган \олда дехкончилик тизимини ишлаб чикиш ва жорий килиш асосида ердан унум- ли фойдаланиш, экинларни парваришлашнинг такомиллаш- тирилган замонавий технологияларини куллаш каби тадбир- лар оркали эришилади.
Республика иктисодиѐтини келгуси ривожлантириш мамлакат табиий бойликларидан тежамли фойдаланишга боглик булиб, бу ерда ахолиыи маиший ва халк хужалигини ишлаб
чик,ариш эхтиѐжлари учун зарур булган сув ресурслари ало-1 ХИда а^амият касб этади. Саноат ва кишлок хужалиги тарак- киѐти суръатларининг усиши, шунингдек, ах,оли сонининг ортиши кушимча сув микдорларини талаб килмокда. Табиий Холатдаги режими, хажми ва сифати каби курсаткичлари бу- йича сув манбаларининг талабга етарлича жавоб бера олмас- лиги ушбу муаммо ечимини мураккаблашувига олиб кел- мокда.
Сугориладиган дехкончилик Марказий Осиѐнинг кургок,- чил минтакасида кишлок хужалиги ишлаб чикаришини жа- даллаштирувчи асосий йуналишлардан бири хисобланади.
Республикамизнинг умумий майдони 447,4 минг км2 булиб, кишлок хужалигига мулжалланган ерлар 22614 минг гектарни ташкил этади. Сунгги аср давомида сугориладиган ер майдони 2,36 маротаба купайди: 1809,5 минг гектардан (1914 й.) 4276,1 минг гектарга етказилди. Лалмикор дехкон- чилик майдони 743 минг гектарни ташкил этади. Респуб- ликамизда етиштирилаѐтган кишлок хужалиги махсулотлари- нинг асосий кисми - 97 фоизи сугориладиган ерлардан олин- мокда. Бундай ерларда экинлар хосилдорлиги лалми ерларда- гига Караганда бир неча (хатто 10 ва ундан ортик) марта юкоридир: т$три фойдаланилганда етиштириладиган махсулот мивдори буйича 1 га сугориладиган ер 6—7 га лалмикор ерга, 50 га баланд TOF ва 100 га чул яйловларига тенг.
Ахоли сонининг усиш суръатларини сугориладиган ер- ларни кенгайтириш суръатларидан ортиб кетиши натижасида жон бошига тугри келадиган сугориладиган хайдалма ер майдони йилдан-йилга камайиб, 0,35 гектардан 0,16-0,17 гектарга тушиб колди. Бу курсаткич Россияда — 0,67, Крзогистонда
— 1,54, К,иргизстонда — 0,21 ва Украинада - 0,59 гектарни ташкил этади.
Кишлок хужалигининг ус и б борѐтган сувга булган эхти- ѐжини тулик таъминлаш максадида республикамизда кудратли сув хужалик мажМуаси барпо этилган: умумий сув сарфи 2500 м3/сек. булган 75 та йирик канал, умумий хажми 17,8 км3 (фойдали хажми 14,6 км3) булган 52 та сув омборлари, 32,4 минг км хужаликлараро каналлар (шундан 9,4 минг км. га бетон тушама ѐткизилган), 176,4 минг км хужалик (шу жум- ладан 133,6 минг км тупрок узанли, 37 минг км бетон туша- мали, 25 минг км бетон новли, 3,7 минг км ѐпик кувурли) сугориш тармокдари, 31 минг км хужаликлараро ва 106,3

4 -ч


|минг км (67,1 минг км очик ва 39,2 минг км ѐпик) хужалик коллектор- зовур тармокдари ишлатилиб келинмокда. 3 минг- та сугориш кудукдари, 4800 дан ортик, вертикал зовур кудук- лари, 24,6 мингдан ортик кузатув кудукдари фаолият курсат- мокда. Экин майдонларининг 2,3 млн. гектари (53 фоизи) насос станциялари ѐрдамида сугорилади.


Узбекистан сув хужалиги комплекс тавсифга эга. Хозирги кунда республикамизнинг сувга булган умумий эхтиѐжи йили- га 56-60 млрд. м3 ни ташкил этади. Унинг 92 фоизи к,ишлок, хужалиги, 5,5 фоизи маиший- хужалик ва 1,5 фоизи саноат эх,- !тиѐжларига, 0,8 фоизи баликчиликка ва 0,2 фоизи энергетика

  • мак,садларига сарфланмокда.

Республикадаги мавжуд сугориш тизимларининг янада тулик, такомилдаштирилмаганлиги, сугориш далаларида сув улчаш ишларини талаб даражасида тартибга солинмаганлиги, сугоришнинг тежамли усул ва техникаларини кенг жорий : этилмаганлиги туфайли сув манбаларидан халк, хужалиги эхтиѐжлари учун олинаѐтган сувнинг 36—40 фоизи бехуда исроф ;булиб кетмокда. Сугориш тизимларининг фойдали иш коэффициента 1960 йил 0,40 ни ташкил этган булса, республика сув хужалигида амалга оширилгаН к,атор тадбирлар эвазига бу кУрсаткич хозирга келиб 0,60-0,64 га етказилди. Республика буйича хаР гектар экин майдонининг эхтиѐжи 8-10 минг м3 булсада, амалда 13—14 минг м3 сув сарфланмовда (1960 йил бу кУрсаткич 20 минг м3 ни ташкил этган).
Регионда мавжуд сув ресурсларидан тежаб-тергаб фой- даланиш шароитида хам як,ин келажакда халк, хужалигини сув билан таъминлаш масаласининг янада мураккаблашуви ку- тилмокда. Бу муаммони ижобий хал этиш учун энергетика ва саноатда сувдан кбайта фойдаланиш тизими, сув ишлатил- майдиган ва чик;итсиз технологияларни жорий этиш, сувни бехуда исрофгарчилигини камайтириш, техник жихатдан му- ■каммал сугориш тизимларини барпо этиш, мавжуд сугориш тизимларини к,айта куриш ва жихозлаш, сугориш техни- касини такомиллаштириш. Экинларни сугориш режимини табак,алаштириш, шурланишга ва боткокданишга мойил булган ерларнинг барчасида коллектор-зовур тармокдари барпо этиш, сугориш тармокдарини фильтрацияга карши тушамалар ; билан таъминлаш, экинларни парвариши буйича жадал тех- нологияларни куллаш, сугориш тизимларидан фойдаланишни ;яхшилаш талаб этилади.
Табиий ландшафтларга инсоният таъсирининг фаолла- шуви, сув ресурслари ва атроф му\итнинг таназзули кучайган \озирги шароитда инсоният хаѐти учун кулай булган тургун агроэкотизимни ишлаб чициш ва шакллантириш энг асосий муаммолардан биридир. Куп укладли кишлок хужалиги ва табиий шароитлар хусусиятларини ^исобга олган хрлда агроэкологик негизларга амал килиб дех,кончилик юритиш ва сермахсул туркун аграр ландшафтлар яратиш зарурий э^ти- ѐжга айланди.
Республика кишлок, хужалигида амалга оширилаѐтган ис- ло\оглар, экинлар етиштиришга жорий этилаѐтган техноло- гиялар ушбу сох,а мутахассислари ишига \ам кушимча талаб- лар куймокда. К,ишлок хужалиги мутахассиси туп рок, ва усимликларнинг сув режимлари ва уни боищариш, сугоришни ташкил этиш ва амалга ошириш, сувдан тежамли фойдала- ниш, сугоришни истик,болли усулларини куллаш буйича зару- рий билим ва амалий куникмаларни узида мужассам этган ишбоши булиши лозим. Шу сабабдан «Экинларни сугориш асослари» фанини урганиш агроном мутахассислар тайѐрлаш дастурининг таркибий кисми булиб х^собланади. Ушбу фан тупрокднунослик, агрокимѐ, де^кончилик, усимликлар физио- логияси, мелиорация, кишлок, хужалигини механизациялаш, табиатни мухофаза килиш фанлари билан узвий алокададир.

  1. СУГОРИЛАДИГАН ДЕХКОНЧИЛИКНИНГ УМУМИЙ МАСАЛАЛАРИ


    1. СУГОРИЛАДИГАН ДЕХКОНЧИЛИК ТАРИХИДАН

Дехдончилих инсониятнинг кадимий фаолият шакллари- дан булиб, экинларни етиштиришга оид дастлабки маълумот- лар кадимги юнон шоири Гесиод (милоддан авв. 776 й.) ва 'файласуф олим Аристотел (милоддан авв. 384 й.) асарларида келтирилади. Рим шоири Вергилий (милоддан авв. 70—19 й.) дехкончилик тугрисидаги поэмасида туп рок, хусусиятлари, шудгорлаш, экинларни навбатлаб экишнинг а\амияти хакида тухталиб, ерга ишлов беришга оид тавсиялар ѐзиб к,олдирган.
Ибтидоий одамлар ѐввойи \олда усувчи усимликлар донини йигиштириб олишдан аста-секин уларни сунъий равишда етиштиришга ута бошлашган. Бунда, асосан, лиман , дехкончилик юритилган, яъни экинзорлар дарѐ сохилида барпо к,илиниб, тошк,ин пайтида уларни сув босган. Милоддан аввалги VI—V минг йилликда лиман сугориш Марказий Осиѐнинг жануби-гарбидаги TOF ОЛДИ худудларида таркиб топган ва ривожланган. Милоддан аввалги IV минг йилликда жанубий TOF олди худудларида лиман ва кайир дехкончилигидан сугориб дехкончилик к,илишга утала бошлаган ва шу минг йилликнинг иккинчи ярмида хамда III минг йиллик бошларида зироатчиликнинг бу усули кенгая борди.
Марказий Осиѐнинг урта ва шарций кисмларида сугориладиган дехкончилик нисбатан кеч тарк,алган. Узбекис- тоннинг TOF олди вохаларида утрок дехкончилик килиш тари- хини Урганиш буйича олиб борилган археологик тадкикотлар :сугориб дехкончилик килиш милоддан аввалги II минг йилликда Сурхондарѐ водийси (Сополлитепа, Далварзинтепа, Кучуктепа), Фаргона водийсининг шаркий кисми (Чует), Амударѐ дельтаси (Кукча, Бозор) ва Зарафшон водийси (Зомонбобо)да юзага келганлигини кУрсатади.
Умуман олганда, Марказий Осиѐ хУДУДИДаги сугориладиган дехкончиликни географик ва хронологик жихатдан

  • шартли равишда куйидаги ареал (дехкончилик тури таркалган жой)ларга ажратиш мумкин: милоддан аввалги VI—V минг

йилликларда Копетдог TOF олди (Жайтун маданияти) лиман сугориши, милоддан аввалги IV—III минг йилликнинг бошида (бронза даври) Сурхондарѐ водийси (Далварзин, Сополли- тепа) ва Мох,андарѐ (Зомонбобо) кадимги сугориш тизимига эга геоксур дельта де\кончилиги, милоддан аввалги II минг йилликнинг 3- чорагида Хоразмда Тозабогѐб к,абиласининг узига хос дельта сугориши, милоддан аввалги II минг йилликнинг охирида Шарк,ий Фаргона (Чует) кадимий де^цончилиги ва бошк,алар.
Уша даврларда барпо этилган ирригация иншоотлари гидротехника сох,асида юк;ори даражада малака булганлигини курсатади. Масалан, ер ости сувларини йигиш ва ер юзасига чикэриш учун коризлардан кенг фойдаланилган. Бундай иншоотлар камсувли Копетдог этакларида, Зарафшон тизмасининг TOF олди районларида, Нурота, Катгакургон ва Жиззахда куплаб курилган.
Кориз ковлаш ер ости сувлари режимини ва жой рельефи буйича нишобликни аниц белгилашни талаб этган. Кориз трассаси (уларнинг узунлиги бир неча километргача чузилган) аниклангандан сунг шу трасса буйлаб х,ар 5-40 м. да чукурлиги 14-15 м. дан 60- 70 м. гача булган кудук^ар ковланган. Кудуклар баландлиги 1,5 м ва энига 1 м булган лах,м оркали бир- бирига бирлаштирилган, унинг деворлари ѐгоч ѐки тошлар билан мустахкамланган (1- раем).





Download 0.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling