Ўзвекистон республикаси олий ва ўрта


Download 0.73 Mb.
bet14/119
Sana28.09.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1689084
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   119
Bog'liq
Экинларни сугориш асослари

мустахкам богланган сув — тупрок заррачаси сиртига сингдирилган — гигроскопик сув. Унинг калинлиги 2—3 та сув молекуласи диаметрига тенг, зичлиги жуда катта, к,аттик жисмники сингари хоссаларга эга;

  • буш богланган сув — тупрок заррачаси сиртини парда шаклида Ураб турувчи сув — пардасимон сув. Унинг калинлиги

    унлаб сув молекуласи диаметрига тенг ва зичлиги одатдаги- суюк сувнинг зичлигига баробар;

    1. бутсимон сув — тупрок хавоси таркибидаги сув буглари. Улар таранглиги юкори жойдан кам жойга харакат кила олади ва суюк холатга утиши мумкин.

    Шунингдек, агрономик нуктаи назаридан мутлако ахами- яти булмаган кимѐвий бириккан сув хам ажратиб курса- тилади. Минерал модцалар таркибига кирувчи конституция- вий ва моддалар кристалл стуруктураси таркибидаги сув моле- кулалари — кристализация сувлари кимѐвий бириккан сув хисобланиб, тупрок 100 °С киздирилганда хам улар ажралиб чикмайди.
    Гигроскопик сув кумлок тупрокдарда унинг мутлок КУРУК вазнининг 0,5-1,5, енгил кумок ~ 1,5-3,0, уртача кумок — 2,5—4,0 ва соз тупрокларда 6,0—8,0 фоизни ташкил этади. Гигроскопик сув тупрокда факат бугланишга сарфланиш йули билан харакатланади. У Усимликлар томонидан мутлако Уз- лаштирилмайди - тупрокдаги намликнинг «улик захираси» хи- собланади. Тупрок намлиги гигроскопик намлик даражаси- гача камайганда усимликлар дастлаб кундузлари, сунгра кечалари хам сулий бошлайди ва хар кандай сугоришлар эвазига усимликларни нобуд булишдан саклаб колиб булмайди. Максимал гигроскопик намлик тупрокнинг асосий сув-физик константаларидан бири булиб, унга кура усимликларнинг сулиш нашиги (СН) аникданади. Усимликлар томонидан узлаштириладиган намликнинг куйи чегарасини аникдаш ва фаол намлик куламини хисоблаш учун СН Кийматини билиш талаб этилади. Пекин бу ерда тупрок намлигини СН гача пасайишига йул куйиб булмайди. СН га мувофик келувчи намлик мустахкам богланган нам микдорининг энг катта киймати ва кисман буш богланган сувдан иборат булади. У одатда купчиллик тупрок турлари учун унинг максимал гигроскопик намлигидан 1,34—1,35 (Узбекистонда таркалган тупрокдарда куп холларда уртача 1,5) марта юкори булади. СН тупрокнинг сув-физик хоссалари ва ундаги гумус микдорига боглик холда кумли тупрокдарда унинг мутлок КУРУК огирлигига нисбатан 2—3 фоизни, енгил кумок — 4—6, лѐссимон кумок
    7—9 ва соз тупрокларда 12— 15 фоизни ташкил этади (Роде А. А., 1965). Сугориш амалиѐтида тупрок намлигини СН гача пасайишига йул куйиб булмайди.
    j Мирзачулдаги оч тусли буз, шунингдек, лалми типик буз соз тупрокларда СН 9 фоизни, кумок ~ 4-7 ва кумлок - 3, буз утлоки ва сугори- падиган утлоки тупокларда 6—10 фоизни ташкил этади. Бу кУрсаткичлар Кдрши чулидаги соз тупрокдарда 10 дан 15—18 фоизгача, кумок - 4 дан 11 фоизгача, кумлок; - 2-4 дан 8—10 фоизгача ва кумли тупрокларда 1 дан 4- 5 фоизгача Узгариб туради (Умаров М.У., 1974).
    »
    Пардасимон сув - буш богланган сув тупрок, заррачалари сиртида молекуляр кучлар таъсирида тутиб турилади (4- расм). Унинг микдори тупрокнинг механик таркиби, чиринди микдори ва тупрок эритмасининг концентрациясига боглик равишда узгариб туради. Бундай сувларни усимликлар узлаш- 'гириши жуДа кийин. Сув пардасининг ташки сиртидаги сувгина харакатланади ва ундан усимликлар кисман фойда- ланиши мумкин.
    4



    1. раем. Тупрокдаги муадллак осилиб турувчи сув: 1 — тупрок заррачалари (микроагрегатлар); 2 - тупрок заррача- лари сиртига богланган пардасимон сув; 3

    - сорбцион берк эркин сувнинг мик- ротупланиши; 4 — буш говаклар. (А.А. Роде буйича).


    Бурсимон сув тупрокнинг намлиги кандай даражада були- шидан кагьий назар сувдан буш говакликларда тупрок вазнининг 0,001 фоизигача булади. У доимий харакатда: тупрокнинг устки катламидан шамол ва ѐгин х,амда сугориш сувлари таъсирида учирилади ва сикиб чикарилади, 6yF зичлиги юкори жойдан кам томонга харакатланади, кечалари Хаво совиганда кондицияланиб, томчи - суюк холатга утиб туради, куркокчил минтака тупрокдарининг 0,8—2 м. гача булган катламида кечалари хар гектар ерда 40-80 м3 сув кондицияланиши мумкин. Бугсимон сувни атмосферага учиб кетиши тупрокдан буладиган
    бугланишнинг асосий кисмини ташкил этади (Колпаков В В., Сухарев И.П.,1981).
    Бу хэкдаги илк маълумотлар 1876 йил Россияда Бочинский номли муаллиф томонидан чоп этилган асарда келгирилган: у май ойидан кузга к,адар атмосфера хдвоси ва тупрокнинг 1 м чукурлигидаги ^ароратлар фарки 12° га етиши натижасида тупрок хавосидаги сув буганйнг кондицияланиши х,исобига маълум мицдорда сув тупланишини курсатган. 1890 йил «Вестник русского хозяйство» журналининг 22, 23 ва 24- сонларида Колесов ушбу масалани хар томонлама му^окама килган. Бу хрлисага «атмосфера ирригацияси» деб царалган.
    Демак, бугсимон сув усимлик томонидан бевосита фой- даланилмайди. Пекин тупрок хавосининг сув бугаари билан туйиниши усимликларнинг илдиз тизими \аѐт фаолиятини кулай давом этиши учун зарурдир.
    Эркин гравитацион сув тупрокда жуда харакатчан ва усимликлар ундан жуда яхши фойдаланади. Гравитацион сув тупрокнинг йирик говакликлари ва бушликдаридаги сув булиб, сугориш ѐки ѐмгир ва кор сувлари билан тупрок тулик нам с и fh ми гача намланганда юзага келади ва кейин 2-3 кун давомида огирлик кучи таъсирида чукур катламларга тушиб кетади хамда сув утказмайдиган катлам устидаги барча буш- ликдарни тулдиради — сизот сувларга. айланади. Усимликлар бу сувдан киска муддат давомидагина фойдаланиб колади.
    Усимликларнинг сув эхтиѐжини таъминловчи асосий сув шакли — бу тупрокнинг килсимон говакликларидаги капилляр сувлардяр (5- раем). Ровакликларнинг диаметри 60 мкм. гача булса сув капилляр кучлар таъсирида сизот сув сат\ига борлик булмаган холла тутиб турилади ва у муалчак, осилив турувчи капилляр сув дейилади. Диаметри 60 мкм. дан катта говак- ликларда сув капиллярлар оркали юкорига кучеиз кутарилади ва огирлик кучи таъсирида пастга \аракат кила бошлайди. Бу харакат сизот сувларнинг сатхига етгандагина тухтайди. Шу сабабдан бундай сувлар сизот сувига тиралган (дамланган) капилляр сув деб юритилади. Усимлик илдизлари бундай сувлар жойлашган катламга етиб келгандагина улардан фойдалана бошлайди.
    Ровакликлар диаметрига боглик холда капилляр сувларнинг харакатланиш тезлиги ва баландлиги турлича булади: капилляр говакликнинг диаметри канчалик катга булса, шун- чалик секин, лекин катта масофага кутарилади. Капилляр говаклик диаметрининг хаддан ташкари кичик булиши сувни Харакат килдирмай, тутиб туради.
    Сизот сувлар тупрок остидаги биринчи сув утказмайдиган (берч) катлам устида жойлашади, бунда тупрокнинг барча

    говакликлари сув билан тулган булади. Сизот сувлари cyFo- риш тармокдари ва сугориладиган далалардан сугориш сув- ларининг, ѐмгир ва к,ор сувларининг фильтрация булиши, баландда жойлашган ерлардан тупрок, остидан ок^иб келиши ва жуда оз микдорда сув бугларининг кондицияланиши \и- собига таъминланади. Куйи (этак)да жойлашган участкаларга ва коллектор-зовур тармокдарига о к, и б чик,иб кетишга, тупрок, хавосига бугланишга, капилляр говакликлар оркали тупрок,- нинг фаол катламйга кутарилишга сарфланади.



      1. раем. Тупрокнинг йирик ва майда капиллярлари: I — капиллярлар схема- си; // — тупрок, заррачаларининг схе- маси; 1 — тупрок; заррачалари; 2 — майда капиллярлар; 3 - йирик FOBa-

    лар зонаси; 4 — тупрок билан бог- ланган сув; 5 сувга тулган йирик FO- ваклар зонаси (Качинский Н.А. бу- йича).

    Тупрокда муаллак, осилиб турувчи сувлар тупрокнинг намлиги нисбатан кичик булган томонга доимий х,аракат килиб туради, лекин бу х;аракат тупрок, намлиги кама- йишининг маълум бир чегарасигача — капилляр ботанишнинг узилиш намлиги (КБУН)гача давом этади ва ундан кейин бундай сувларнинг харакати тухтайди. У одатда тупрокнинг ЭКНС нинг 60-70 фоизига тенг булади. С.И.Долгов (1957) бу чегара усимликларнинг сув билан таъминланиш шароитини ѐмонлашувини билдирувчи курсаткич деб курсатади. Бу намлик усимликлар учун муътадил намликнинг куйи чегараси - критик намликка тугри келади.


    Юкорида кайд этилганлар негизида у тупрокнинг нам- ланиш даражаларини биологик жихатдан куйидагича бахо- лайди: 1) усимликлар мутлако фойдалана олмайдиган (мус- тахкам богланган); 2) жуда кам ва кийин фойдалана оладиган (СН дан «улик захирас»гача булган намлик); 3) кам унумда фойдалана оладиган (буш богланган пардасимон сувнинг

    сиртки кобига); 4) муътадил унумда фойдалана оладиган (КБУН дан ЧДНС гача булган намлик); 5) юкори унумда фойдалана оладиган; 6) ортикча намиккан (хаво етишмайди).


    Сугоришлар оркали тупрокни туртинчи даражали нами- киши - муътадил намлик кулами (МНК) таъминланади. У тупрокнинг ЧДНС ва КБУН чегараларида булади, яъни МНК=ЧДНС—КБУН. Кишлок хужалиги ишлаб чикариши шароитида купинча унумли намлик кулами (УНК), яъни УНК=ЧДНС—СН, хисобга олинади (Роде А.А. буйича бу — фаол нашик кулами).




          1. Download 0.73 Mb.

            Do'stlaringiz bilan baham:
  • 1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   119




    Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
    ma'muriyatiga murojaat qiling