Ўзвекистон республикаси олий ва ўрта


Download 0.73 Mb.
bet15/119
Sana28.09.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1689084
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   119
Bog'liq
Экинларни сугориш асослари

ТУПРОКНИНГ СУВ-ФИЗИК ХОССАЛАРИ

Тупрок намлиги усимликни сув билан таъминловчи асосий манба булиб \исобланади: усимликларнинг усиб ривожланиши ва хосилдорлиги куп жихатдан тупрокнинг намланиш даражасига богликдир. Тупрокнинг усимликлар учун кулай сув режимини таъминлаш учун унинг сув-физик хоссаларини билиш лозим. Сугориладиган дехкончиликда тупрокнинг механик таркиби, нам CUFUMU, сув утказувчанлиги, сув кутариш ва сув бериш хусусиятлари мухим ахамиятга эга.
Тупрокнинг нам сигами. Тупрокнинг маълум микдордаги сувни узига сингдириш ва ушлаб туриш кобилияти унинг нам CUFUMU деб юритилади. Бу курсаткич тупрокнинг намланган- лик холати, говаклиги, харорати, маданийлашганлик даражаси, тупрок эритмасининг концентрацияси ва таркиби, тупрок горизонтлари каби омилларга бостик холда турлича микдорларда булади (6- раем).
х.а#*га
Тупрокдаги барча говаклик ва бопща бушликдар сув билан тулган шароитда сингдирилган сув микдори унинг тулик нам CUFUMU (ТНС, баъзи адабиѐтларда МНС — максимал нам CUFUMU) дейилади. Тупрокда сингдирилган умумий сув мик,- •дори, одатда, унинг умумий говаклик микдорига тенг булади: говаклик канчалик куп булса сув сикими шунчалик катта ѐки аксинча булади. ТНС мутлок КУРУК тупрок огирлигига ѐки Хажмига нисбатан фоиз, гектарига м3 ѐки мм х,исобида аникданади.
Тупрокнинг хажмига нисбатан умумий говаклиги (Р, |фоиз) ва дажмий массаси (d, г/см3)ни билган холда унинг ТНС ни огарликка нисбатан фоиз хисобида куйидаги ифода ѐрдамида аникдаш мумкин:
ТНС =Р Id.
Табиий шароитда тупрокни ТНС гача намиктириш ки- йин. Кучли ѐгин ѐки ортикча меъѐрда сугорилганда хам 1 тупровдаги хавонинг бир кисми сикиб чикарилмай колади ва шу сабабдан тупрок ТНС гача намикмай колади.
Тупрокнинг ТНС нисбатан киска вакт давомида кузати- лади. Аэроб микроорганизмлар ва Усимликнинг илдиз тизими учун ТНС гача намиккан тупрокдар салбий таъсир этади. Йирик говаютикларни тулдириб турган сув — гравитацион сув чукур катламларга окиб кетгандан сУнг (енгил тупрокдарда сугоришлардан кейин 1-2 кун ва ofhp тупрокларда 2-3 кун давомида) тупрокда капилляр ва адсорбцион кучлар таъсирида махкам ушланиб турилувчи сувларгина колади. У чегаравий дала нам CUFUMU (ЧДНС) деб юритилади. ЧДНС (айрим адабиѐтларда дала нам CUFUMU — ДНС) тупрокнинг механик, минералогик ва кимѐвий таркиби, зичлиги ва говаклиги каби хусусиятлари, сизот сувларнинг жойлашган чукурлигига 6of- лик холда турлича кийматларга эга. Сизот сувлари якин j жойлашган ерларда маълум микдордаги сув сизот сувларга
«тиралиб» туради, яъни тупрок намлиги сизот сувларнинг доимий таъсирида булади. Сизот сувлари чукур жойлашган ерларда илдиз таркалган тупрок катламида орирлик кучи таъсирида пастга окиб тушиб кетувчи капилляр сув булмайди, бундай тупрокдарнинг ЧДНС энг кам нам CUFUMU (ЭКНС) деб юритилади (Роде А.А., 1965).

УчПИТИ маълумотларига кУра соз тупрокларнинг ЧДНС мутлок, КУРУК огирлигига нисбатан Уртача 25 фоизни (1 м. ли к,атламда 3630 м3/га), огир кумок 22 (3190), Уртача кумок - 19 (2760), енгил кумок - 16 (2320), кумлок


- 13 (1890) ва кумли тупрокларда 10 фоиз (1450 м3/га)ни ташкил этади (Беспалов Н.Ф., Гильдиев С.А., 1989).
МирзачУлда таркалган шурланган Уртача кумок буз-утлоки тупрокларда ЭКНС 21- 24 фоизга, Уртача ва огир кумок утлоки тупрокларда 22-26, Уртача кумок Утлоки шУрхок тупрокларда 28-23 фоизгача етиб боради. K,aPU™ чулидаги сугориладиган такирли тупрокдарда ЭКНС кийматлари куйидагича: кумли тупрокларда 4-6 фоиз, кумлок ва енгил кумок 10—13, уртача кумок - 13-17, огир кумок - 18-20 ва енгил соз - 20-21, кучли шурланган Уртача соз такирли тупрокдарда 24 фоиз (Умаров М.У., 1974).
Тупрокнинг ТНС сугориш меъѐрини бегилашда, ЧДНС эса юкори меъѐрларда сугорилгандан сунг унинг канча кие- мини тупрок ушлаб кола олишини курсатувчи мухим кур- саткичлар хисобланади.
Тупрокнинг максимал гигроскопик нам CUFUMU (МГНС) тупрок заррачаларининг тортиш кучи таъсирида тупрок Ха- восидаги намдан сингдирилган максимал сув микдори булиб, бу курсаткич киймати унинг мутлок КУРУК огирлигига нисбатан 0,5—.1,5 фоизни, кумлок - 1,5—3,0, енгил кумок 3-5, уртача кумок — 5-6, огар кумок — 6-8 ва соз тупрокларда - 8—12 фоизни ташкил этади.
Тупрокнинг MOKCUMOJI молекуляр нам CUFUMU (ММНС) сув молекулаларининг узаро тортилиб туриши туфайли тупрок говакларида ушланиб турадиган сув микдори булиб, тупрокнинг критик намлигини тавсифлайди. Унинг микдори кумли тупрокларда унинг мутлок КУРУК огирлиги нисбати 2-3 фоиз, кумлок ~ 3-7, енгил кумок _ 7-14, уртача кумок 14 18, огир кумок 18-21 ва соз тупрокдарда 21-24 фоиз атрофида узгариб туради.
Тупрокнинг сув бериш (СБ) хусусияти ТНС гача намиккан тупрокнинг пастки чукур катламларига огирлик кучи таъсирида окиб кетадиган сув микдорини тавсифлайди ва туп- рокдаги ортикча сувнинг кандай кисми коллектор-зовур тар- мокдари оркали чикариб юборилишини курсатади. Сизот сувлари чукурда ѐтган ерларда у максимал кийматга (МСБ) эга. СБ киймати ТНС ва ЧДНС фарклари буйича аникданади.
Сув утказувчанлик (СУ) тупрокнинг мухим сув-физик ху- сусиятларидан бири булиб, у тупрокнинг сувни сингдириш ва пастки катламларга утказиш (фильтрация) кобилиятини TaBj сифлайди. Ушбу жараѐн инфильтрация деб тушунилади. СУ
тупрокнинг механик таркиби, структураси, чиринди микдори, крвушмаси ва шуртоблик даражасига богаик \олда турлича булади. Енгил механик таркибли, говак ковушмали, донадор тупрокдар сувни яхши ва структурасиз, оз чириндили, зич Ковушмали соз таркибли тупрокдар эса ѐмон утказади. Тупрокнинг сув утказувчанлиги маълум вакт бирлиги учун мм ѐки м3/га хисобида аникланади.
Тупрокнинг сув утказувчанлиги фильтрация тезлиги ва фильтрация коэффициентлари курсаткичлари билан тавсиф- ланади. Фшьтрация тезлиги (Уф) гидравлик нишоблик 1 га тенг булганда сувнинг тупрок катлами оркали сингиш тезлиги булиб, см/сек., см/мин., м/сут. х,исобида аникданади. Фильтрация коэффициенти ( Кф) маълум бир гидравлик нишобликда- ги сувнинг тупрок катлами буйлаб сингиб утиш тезлигидир. Майда капиллярликка эга тупрокдарда сувнинг хдракати ки- йин кечса, нокапилляр бушликдардаги сув чукур катламларга осон ва тез х^ракат килади. Фильтрация коэффициенти огир тупрокдарда 0,1 — 1 м/сут. га, енгил тупрокдарда 5-10 м/сут. ва ундан ортик микдорларга тенг.
Тупрокнинг С9 ги сугориш каналлари ва сугориладиган далаларда сувни фильтрацияга исроф булиш микдори, зовур- лар орасидаги масофани х,исоблаш, гидротехник иншоотларни куриш, сугориш давомийлиги ва ѐмгирлатиб сугориш жадал- лигини белгидаш каби тадбирлар белгиланаѐтганда мух,им курсаткич булиб хисобланади.
Тупрокнинг сув кутариш (СК.) хусусияти тупрокнинг механик таркиби, говаклиги тавсифига кура турлича булади. Механик таркиби огир тупрокларда сувнинг капилляр кутари- лиш баландлиги катта, енгил ва донадор тупрокдарда кутари- лиш тезлиги катта, лекин баландлиги кичик булади. В.М. Jle- гостаев маълумотларига кура, соз тупрокдарда сув 4-5 м, oFwp кумок 3—4, уртача кумок _ 2-3, енгил кумок - 1,5—2,0, кумлок “ 1,0—1,5 ва кумли тупрокларда 0,5-1,0 м баландлик- кача кутарилиб келади. Тупрокнинг ушбу хусусияти туфайли сизот сувлар капиллярлар оркали илдиз тарк,алган катламга кутарилиб келади ва усимликларнинг сувга булган э\тиѐжини таъминлашда иштирок этади. Лекин, минераллашган сизот сувлари ер юзасига якин жойлашган булса тупрокнинг шурланиш жараѐни фаоллашади.
Тупрокдар механик таркибига кура енгил, уртача ва отр тупрокларга булинади. Механик таркиб тупрокдаги физик лой
(диаметри 0,01 мм. дан кичик тупрок заррачаси) микдорига 6OF.™K Физик лой oFHp соз тупрокларда сув 85 фоиздан куп микдорни, Уртача соз тупрокларда 75-85 фоизни, енгил соз - 60—75, огар кумок 45—60, Уртача кумок — 30—45, енгил кумок 20—30, кумлок ~ 10—20 ва кумли тупрокларда 5—10 ва кумда 0-5 фоизни ташкил этади (Качинский НА.).
Тупрокнинг мухим физик кУрсаткичларидан бири — бу унинг
%ажмий массаси ва солиштирма огирлигидлр. Узбекис- тонда таркалган тупрокларнинг хажмий массаси 1,1 дан 1,8 г/см3 гача (енгил тупрокларда 1,1-1,3; Уртача — 1,4—1,6 ва огир - 1,7—1,8), солиштирма огирлиги (нисбий зичлиги) 2,60 дан 2,85 г/см3 гача (енгил тупрокларда 2,60-2,65; Уртача — 2,63—2,67 ва огир — 2,68-2,85) узгариб туради.
Тупрокларнинг говаклиги турлича механик таркибли тупрокларда хаР хил катталикларга эга булиб, у тупрокнинг аэрацияси, нам сигами ва бошка сув-физик хусусиятларини белгилайди. Хажмга нисбатан говклик кумда 30-38 фоизни, кумок тупрокларда 38-55 фоизни ва соз тупрокларда 45-60 фоизни ташкил этади.
Тупрокнинг юкорида курсатилган сув-физик хусусият- лари кишлок хужалиги экинларини сугориш режимини бел- гиловчи мухим омиллар булиб хисобланади.



Download 0.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling