Yonuvchi foydali qazilmalar kaustobiolitlar

2- bob
YONUVCHI FOYDALI QAZILMALAR - KAUSTOBIOLITLAR
Yonuvchi foydali kazilmalar katoriga neft xosil kiluvchi xdmma moddalar, yonuvchi uglevodorod gazlar va boshqalar kiradi. Neft va yonuvchi gaz xam, kumtosh, ox,aktosh, osh tuzi, gil singari chukindi TOF jinslari katoriga kiradi. Biz fakat yer pustini tashkil kilgan jinslarni TOF jinslari deyishga urganganmiz. Aslida tog jinslari gaz xolatida uchrashi mumkinligini xam nazarda tutishimiz l ozim. Neft va gazning ajoyib xususiyati uning yonishidir. Shunday xususiyatga ega bulgan kagtik TOF jinslari xam bor. Ular torf, toshkumir, kungir kumir va yonuvchi slaneslardir.
Barcha yonuvchi kazilmalar kaustobiolit deb nomlanadi bugun bir oilani tashkil etadi.
Kaustobiolit germini nemis olimi G.Potone tomonidan fanga kiritilgan bulib, keyinchalik uni rus olimi I.M.Gubkin kullagan.
Kaustobiolit - suzi grekchadan olingan buLib, [kaUsto] - yokilgi, [litos] - tosh, [bios] - xayot, ya’ni organik koldikdan xosil bilgan yonuvchi tosh degan ma’noni bildiradi.
Tirik organizm koldikdarining TOF jinslari ichida joylashishi va kayta uzgarishidan kaustobiolitlar Xosil buladi. Kaustobiolitlarni G.Potone kuyidagi 3 katorga ajratishni taklif kilgan:
1) bitumli jinslar yoki neftli bntumlar;
2) gumusli jinslar;
3) liptobiolitlar.
Kaustobiolitlarning birinchi
katoriga neftlarning xamma turi, yonuvchi uglevodorod gazlar, asfaltlar kupincha bu katorni soprapellar deb ataladi. «Sapropel» suzi
grekcha [sapros] - chiriydigan va [pelos] - il (balchik) ma’nosini anglatadi.
K u m i r yoki gumus l ar satoriga
Potone totkumnr va antrasmtlarnn, ya’ni uoimliklardan
x,osil bulgan kaustobiolitlar kiritdi. Bu kator asga- sekin geologik kayta uzgarishlar natijasida toza uglevo- dorodga yoki grafitga aylanishi mumkin bulgan usimlik- lardan tashkil topgan moddalarni birlashtiradi.
Liptobiolitlar kazilma maxsulotiga aylangan organik modsalarning ba’zi bir mux,im, asosan usimlik bulgan komponentlaridir. Liptobiolitlarni x,osil kyluvchi moddalarga smolalar, balzamlar, mum, sterinlar va poleninlar kiradi.
Xozirgacha tabiiy lipgobiolitlarga yantar guruxi- dagi minerallar (kolalit, suksionit, repitiya, shraufit, pirofetit, tioretinit), smolalar va ba’zi bir boshka minerallar kiradi. Barcha kaustobiolitlar uchun umumiy- lik, G. Potone fikricha, ularning genezisi - xosil bulishligi, kaustobiolitlarning x,amma turlari genezis jixdtdan organik dunyo bilan boglik bulsad, ammo barcha turdagi kaustobiolitlarning x,osil bulishimexanizmlari va ularning bir-biri bilan uzviy genetik boglikdigi x,ozirgi davrgacha anik x,al etilgan muammo emas.
Aynan shuning uchun x,am yokilgi kavilmalarning genetik belgilari x,osil bulishida va bir turdan ikkinchi turga uzaro aylanishidagi umumiylik asosida ishlab chikilgan va kabul kilingan tasnif mavjud emas.
E.A.Bakirovning (1980) fikricha nefggaz geolo¬giyasi nuktai nazaridan kaustobiolitlarni fizik xossasi pa kimyoviy tarkibiga asoslanib urganish maksadga munofikdir.
Shunga muvofik, kaustobiolitlarning fizik xossalari asosida yaratilgan tasnif kupchilik olimlar tomonidan kabul kilingan.
Ushbu tasnifga muvofik barcha yonuvchi foydali kazilmalar uch asosiy guruxga bulinadi: gazsimon, suyuk va kattik-
1. Yo n u v ch i gazsimon kazilmalar. Bularga toza gaz konining gazi va uyumda neft bilan uchraydigan neft gazi; kumir katlamlarids! yoki kumir
katlamlarini bir-biridan ajratib turuvchi jinslardagi kumir va ma’dan gazi; botkoklikdan ajrab chikdsigan asosan metan tarkibli, botkoklik gazi.
2. Yonuvchi suyuk kazilmalar
ngftlar bilan tavsiflanadi.
3. Yonuvchi kattik kazilmalar turli kumirlarni. K,azilma smolalarni, ozokerit, asfaltlarni, pirobitumlarni va ba’zi boshka kaustobio- litlarni kamrab oladi.
Ushbu darslik neft va gaz soxdsida bulganligi sababli kuyida biz kattik kazilmalardan bitumlarni va asfaltlarni kurib chikib, suyuk v a gazsimon yonuvchi kazilmalar xususiyatlarini keyingi maxsus bobda yoritib utamiz.
2.1. Yonuvchi kattik kazilmalar
Bu turdagi kazilmaparddn bitumlar, asfaltlar, aefaltitlar va pirobitumlarni kurib chikamiz.
2.1.1. Bitumlar va ularning tarkibi
Bitum- turli ma’noda ishlatiladigan termin b;lib, neftga tegishli belgilarga ega yoki tashki kurinishi, neftga yoki uning xosilalariga uxshash modda. K.adimda kovushkok va kattik xolatdagi malta yoki asfalt kabi neft maxsulotlari bitum deb atalgan. Xozirgi adabiyotlarda bitum termini bir-biridan tubdan fark kiluvchi uchta tushunchani ifodalaydi: 1) genetik (paydo bulish) tushunchasi - neft va naftoid xadini uz I'Shga olgan kaustobiolitlar bitumning muxim belgilari- dan biri bulib, uni urab turgan tog jinslariga nisbatan epigenetikligi (ikkilamchiligi) dir, ya’ni migratsiya yuli bilan tuplanishi; 2) analitik tushunchasi - xozirgi davr chukindilari yoki jinslaridan erituvchi suyukdiklar (xloform, benzol va x k.) yordamida ajratib olinadigan tabiiy organik moddalar yigindisi. Ularning muxim belgilaridan biri eruvchanligidir; 3) texnik tushunchasi
- unga texnik xom-ashyo sifatida (yul kurilish va boshka
117
joylarda) ishlatiladigan tabiiy asfaltlar, kora moy, neftni k,ayta ishlashdan chikkan maxsulotlar, katron Eia boshkalari misol buladi. Bitumning asosiy belgisi - uning kanday yul bilan paydo bulganligidan kat’iy nazar, texnik xususiyatidir.
Bitumlar shu urinda "A","V" va "S" turdagi bitumlarga bulinadi:
«A» bitum- jinslarni kayta ishlashda organik erituvchilar (benzol, xloroform, spirtli benzsl v.x.) yordamida bosimsiz («V» bitumlardan farkli ularok) va jinslarni oldindan xlorit kislota bilan kayta ishlanmasidan («S» bitumdan farkli ularok) ajratib olinadigan bitum.
«V» bitum- kumirdan «A» bitum ajratib olingandan keyin yukori bosim va 250-280°S temperaturada olinadigan modda (Fisher sxemasi, 1916). «V» bitum ajratib olish sharoitiga kura, xudsi ekstrakt (erigib yuvgich) lardek, naftalin, antrasen moyi va boshka turdagi erituvchilar yordamida olinganligi sababli ikkilamchi (uzgargan) maxsulot xisoblanadi. Shuning uchun xam u bitum toifasiga kiritilmaydi. Fisher sxemasiga kura, u petroleyn efirida eriydigan fraksiyalaridan tarkib topgan, ya’ni moyli bitum va erimaydigan fraksiya (kattik bitum) dan iborat.
«S» bitum -tog jinslariga yopishgan xolda buladigan va jinslar kislota bilan kayta ishlanganidan keyin organik erituvchilar (benzol, xloroform, spirtli benzol) yordamida ajratib olinadigan bitum.
Bunda uning fizik - kimyoviy tarkibiga e’tibor kilinmaydi. Neft bilan boglik bunday moddalar xozirgi vaktda n a f t i d lar deb ataladi.
Bitum atamasidan farkli ularok tabiiy organik moddalar, neytral suyukdiklar (benzol, xloroform, oltin- gugurt uglerodi, petroleyn efiri, aseton va boshkalar) erish xususiyatiga ega bulganlarni N.B.Vassoevich bitu- m o i d l a r deb atadi.
Tarkok bitumlar - kulrang, tuk kulrapg va kora rangli bitumga buyalgan tog jinslarida kun garkalgan. Tarkok bitumli tof jinslarini rangi Pir biriga juda uxshaydi. TOF jinslarining tarkibidagi
bigumlarni mikdori kam, ba’zi x,ollarda esa bir necha foizgacha buladi. Jinslar tarkibidagi organik moda- larni tadkikot kilishda organik erituvchida eriganiga bitum deyiladi.
TOF jinslari tarkibidagi x,amma organik moddalar bitum xdsoblanmaydi, fakdt organik erituvchilarda erigan kismiga bitum deb ataladi. Tarkok bitumlarni tavsiflash z'chun uning elementar tarkibi, koeffi- sientlar S/N, C/(0+N+S) va bitum tarkibidagi vodorod va uglerod birikmalaridan uglerod va vodorodning mikdori olinadi. Agar tog jinsining tarkibida un yoki yuzdan bir ulushda bitum bulsa, u x,olda bir tonna tog jinsidan 100 gr bitum ajratib olish mumkin. Bitumdan asosan moylar, smolalar va asfaptenlar ajratib olinadi.
2.2. Asfaltlar
I
Asfaltlar asosan uglerod va vodorodsan tashkil topgan amorf moddadir. Uglerod va vodoroddan tashkari uning tarkibida uzgaruvchan mikdorda oltingugurt, kislorod va azot uchraydi. Asfaltlarni elementar tarkibi 2.1-jadvalda keltirilgan.
2.1-jadval
Asfaltlarning elementar tarkibi
№ Xususiyatlari Tavsifi
1 Rangi K,ora, k,ora KVHFHp
2 K,attikdigi (Moos shkalasi) 0-1
3 Erish temperaturai,°S 0-110
4 Solishtirma birligi, 25°S 0,9-1,09
5 Kokslanishi,% 5-10
6 Asfalten mikdori,% 30-50
7 EruvchanligiD 100
8 Benzolda 100
9 Efirda 100 gacha

Asfalt juda kam mikdorda elektr va issiklik utkazadi, shuning uchun ishlab chikarishda izolyator sifatida ishlatiladi. Suvda, kislorodsa va ishkorda erimaydi. Tarkibida kislorodi bor asfaltni o k s i s asfaltit lar deyiladi va ular bir-biridan xosil bulish yuli bilan farklanaDi.

Asfalt tabiatda kuyidagi xollarda uchraydi:
1) tomir;
2) TOF jinslari yoriklarida;
3) yaxshi utkazUvchan katlamlarga bitum tarzida govaklarda shimilgan xolatda va x,.k.
2.3. Asfaltitlar va pirobitumlar
Asfaltitlarning mineralogik xossalari va kimyoviy xususiyatlari kam urganilgan. Asfaltit deb uta zich kumirsimon moyli asfaltga aygiladi. N.A.Orlov va V.A.Uspenskiylar (1964) asfal-tit sifatida kattik,, murt organik eritmalarda xloro¬form, benzol va boshka eriydigan bitumlarni asfaltit deb xisoblaydilar.
Asfaltitlar ikki guruxga bulinadi: g i l s o - nitlar va gragalitlar. Ularni farki kizdirilganda bilinadi. Gilsonitlar tez va oson eriydi, shuningdek parchalanishi sezilmaydi. Gragalitlar erishida burtib chikadi va parchalanadi.
Gilsonitlarga zichligi 1,05 -1,15 g/sm3 gacha bulgan kattik asfaltitlar misol bula oladi. Ular kora, yaltirok massali murt moddalardir. K,attikligi 2,5 gacha bulgan ba’zi asfaltitlarning (2.2-jadval) xususiyatlari- ni (N.A.Orlov va V.A.Uspenskiylar buyicha) kurib chikamiz. Gragalitlar zichligi 1,15-1,18 g/sm3 gacha bulgan - kattik, juda murt .. asfaltitlardir. Erish vaktida sezilarli parchalanadi. Asosiy massasini asfaltenlar gashkil etadi. Ular gilsonitlardan kimyoviy tarkibida vodorodni kamligi bilan fark kiladi.
Gilsonit va gragalitlarniig ayrim xossalari
Tart
ib
raka¬
mi
№№ Geografik
tarkalganligi Zichligi,
g/sm3 Benzinda
erigan
mivdori,
% Benzol-
li
koks,
%
G ilsonit
1 Tabiiy (AKD1) 1,006 61,0 8,1
2 Uta-yumshok (A1SD1) 1,011 55,5 10,0
3 U ta-kattik (AKD1) 1,057 24,5 167
4 Suriya 1,104 - 20,0
5 Kuba 1,170 18,0 26,0
Gragalitlar
6 Kuba 1,157 17,4 40,0
7 Trinidad 1,156 14,8 40,0
8 Kolorado 1,160 0,8 47,4
9 Oklaxoma 1,184 0,4 51,4

P i r o b i t u m l a r kizdirilganda kukish, okish neftga uxshash max,sulot beradigan moddalarga aytidadi. Bu guruxxa yonuvchi slanesni xar xil turdagi kurinishlari (navlari), bitumli kumirlar va x,.k.larni kiritish mumkin.

Xozirpi kunda pirobitumlar kelib chikishi neft bilan boglik bulgan, av mo organik eritmalarda erimaydigan metomorfizm jarayoniga uchragan minerallar deb ataladi. N.A.Orlov va V.A.Uspenskiylar pirobitum¬larni keritlarga, elpiritlarga va antraksolitlarga ajratadi.
Keritlar - bitumli xususiyatini yukotgan minerallar. Tashki kurinishidan bitumli kumirga uxshaydi Uning asosiy massasini keroten va karboidlar tashkil etadi. Kam mikdorda asgaltenlar va moylar bu tishi mumkin. Keritlarni albertitlar va impsonitlarga bulishadi. Ularni urtasidan chegara utkazish mumkin emas, sababi elementar tarkibi va fizikaviy xususiyatlari bir-biriga juda yakin.
Albertitlar - kora va kungir rangli keritlardir. Ular yaltirok, chiganoksimon sinimli, kattikligi 2-3 ga teng. Albertitlarga xos xususiyatlar: erish xususiyati yukdigi; oltingugurtli uglevodorodda va boshka organik erituvchilarda juda kam mikdorda erishi; zichligi 1,08-1,175 g/sm3; kislorodli mikdori 3% dan kam bulishi; Kulsiz koksni mikdori 25-30%.
I mpsopitlar — kimeviy tarkibida
karboidlar kup va yukori kokslanishga ega bulgan, organik erituvchilarda erimaydigan kora rangli, murt, chikanok-simon sinikli keritlardan iborat.
Elkeritlar - bitumlarni nurash max,suloti, tarkibida yukori mikdorda kislorod bor. Tashki kurinishi va ishkorni kungir rangga uzgarishidan kungir kumirga uxshaydi. Ammo yotish sharoiti kungir kumnrdan fark kiladi.
Antraksolitlar - karbonizatsiyalashgan kumirga aylangan bitumlarni yukori-max,sulotl;ari. Tashki kurinishi va fizikaviy xususiyatlari antratsitga uxshay- di. Asosan karboidlar yoki erkin uglerodlardan tarkib topgan. Antraksolitlarni N.A.Orlov va V.A.Uspenskiy¬lar besh guruxga bulgan: kuyi antraksolitlar, yukori antraksolitlar, shungitlar, kiskeitlar, tuxolitlar.
K, u y i antraksolitlar - tashki kurinishidan antratsitga uxshash, kora va murtdir. Mineral tarkibida yukori mikdorda, ya’ni 4,8%gacha iodorod bor.
Yukori antraksolitlar — xususiyati jix,atidan antratsitga juda uxshash, katgik, kora mnmsrgshdir. Tarkibida 97,2% gacha uglerod va 1-2% iodorod bor.
2.4. Ba’zi yonuvchi boshka kattik kazilmalar
Shungitlar- kimyoviy jixatidan uglsiodorodga yakin bulib, uning 98% ugle vod orodsan iPorpt. Kattikdigi 3-4 atrofida bulib, yaltirok,
122
chiganokeimon sinikli, odatda kvars va kalsit bilan birga uchraydi.
Kiskeitlar - katta mikdordagi oltin- gugurtli, yukori karbonsizlashgan antraksolitlardan iborat. Rangi k,ora, yaltirok, murt zichligi 1,6 -1,7 g/sm3. Yenmaydi x,am, erimaydi xam, tarkibida 15-40% oltingugurt. 53-76% - vodorod, 1% azot, 8,5% kislorod,
0, 5 -1,0% kul bor.
Kiskeitlar genetik jixatidan yukori oltingu- 1urtli asfaltitlar bilan boglik.
Tuxolitlar - pegmatitli tomirlarda uchraydi. Yukori zolli va uran oksidlariga yoki noyob glementlarga boy. Rangi kora, tez sinuvchan va oson kukunga aylanadi.
N.A.Orlov va V.A.Uspenskiylar tuxolitlarni uran karbiditi (karburanlar) va noyob metallardan (karbotser- lardan) kosil bulgan deb taxmin kilishadi.
Yukorida keltirilganlar bilan bir katorda kattik yonuvchi kazilmalar turiga ozakerit va slaneslar x,am kiradi.
Yonuvchi slaneslar - tarkibida 20% dan 60-80% gacha organik moddalari bulgan gilli, oxakli, mayin kat-katli, nuraganda bargsimon parchalarga ajrala- digan yoki massiv xolatdagi tof jinsi. Rangi jigarrang- kulrang, kungir-sarik, och jigarrang-kulrang. Yonuvchi slaneslar xavosiz joyda 500°S ga yoki xavoli joyda 1000°S gacha kizdirilganda tarkibidagi organik moddalar parchalanadi va undan neftsimon smola (slanesli moy), kuruk yonuvchan gaz va suv ajralib chikadi. Tarkibida organik moddalari kam bulgan yonuvchi slaneslardan kuruk yasins ogirligiga nisbatan 5-10%, organik moddalari kup bulganlaridan - 30-50% smola ajraladi. Slaneslar tar¬kibidagi organik moddalarda ularning genetik turiga muvofik xolda kuyidagi elementlar uchraydi (%); Sg 56- 82; Ng 5,8-11,5; Nr 1-6; SyM 1,5-9; Or 9,36. Yonuvchi slanessagi dastlabki moddalar odsiy plankton suvutlar va suv tubidagi usimlik koldiklaridan tarkib topgan. Ular me’yoriy tuz va gazli, dengiz va kul suvlarida xosil buladi. Yonuvchi slaneslar kembriydan neogen davrigacha xosil bulgan yotkizikdarda keng tarkalgan
Yonuvchi slaneslar Boltikbuyi, Belorussiya, Ukraina, Volgabuyi, Uzbekistan, Saxa va boshka joylarda yuz, xdtto ming m3 maydonlarni egallab yotadi. Yonuvchi slanenlarning kup kismi issiklik elektrostansiyalarida, yukori kalloriyali gaz, motor yokilgisi, yoglash moylari, fenol, ixtiol moy i va shu kabilar olishda sarf buladi. Yonuvchi slaneslarning dunyo (33 mamlakat) buyicha 1981 yili xisoblangan boiligi 630 mlrd. t neftga tugri keladi. Masalan, AK.Sh da 280; MDX da 120; Braziliyada 110; Xitoyda 68; Kongo Demokratik Respubilkasida 1,4; Marokkoda 1,3; Italiyada 1,0 mlrd. t bax,olangan.
Ozokerit - kattik alkanlar (S37 - S<3 gacha) bilan suyuk moy va smolalar aralashmasiadn tarkib topgan mineral bulib, u kattik, m>rt yoki moysimon massadan iboratdir. Ozokeritning rangi och sarikdan kora ranggacha uzgaradi, zichligi 0,85-0,97 g/sm3, erish temperaturasi 40-50°S, ba’zan 100°S gacha va undan yukori.
Ozokerit tabiatda bulaksimon, jinslar tarkibida tomirsimon yoki zarrasimon xolida uchraydi. Ozakerig- ning yirik konlari kuprok alp burmachangligi bshp.n boglik bulgan geotektonik elementlarda uchraydi (Karpat oldi egilmasi, Garbiy Turkmaniston botikligi, Fargona toglararo botikligi). Uzbekistonda ozokeritning Shursuv koni mavjud (Fargona botikligida), Garbiy Turkmanis- tonda — Cheleken, Garbiy Ukrainada - sanoat mikyosida ishlatilayotgan Borislav koni ma’lum.
Ozokerit meditsinada, rezina texnikasi sanoatida ishlatiladi.
Xozirgi kunda meditsinada parafin ishlatilgani tufayli ozokeritga talab kam.
Kattik yonuvchi kazilmalar katoridan bitum va slanes konlarini geologik jixatdan mufassal urganish- lik, ular mavjud bulgan geostrukturalarni xaritalash n;a
ularning tarkibini 'Laboratoriya sharoitida urganib, bu Kazilma boyliklarni ishlatish texnologiyalarini sanoat- da joriy etib kazib chikarishlik va yonilgi sifatщ;a foydalanishlik xalk xujaligida ishlatiladigan neft ‘,a tabiiy gazni iktisod kilib Uzbekistonda birlamchi energiya ishlab chikarishda foydalaniladigan manbalar prukturasini omillashtirishga xizmat kiladi.