Ўзвекистон республикаси олий ва ўрта


Download 0.73 Mb.
bet5/119
Sana28.09.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1689084
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   119
Bog'liq
Экинларни сугориш асослари

1924—1928 йилларда Узбекистонда сугориладиган ерлар кулами, минг га



  1. жадвал




Курсаткичлар

Ииллар

1914

1924

1925

1926

1927

1928

Сугориладиган майдон

1817,5

1103,2

1250,8

1355,7

1415,8

1500,2

Пахта майдони

502,0

268,0

372,0

409,0

483,0

599,0

1928-1932 йиллар давомида бажарилган ирригация-мелиорация ишлари сугориладиган экин майдонларини кенгайтиришга, айрим минтакаларнинг сув таъминотини яхшилашга имкон берди. 1027 минг га пахта майдонидан 804 минг т ялпи
\осил олинди. 1933-1937 йилларда 204 та ирригация-мелио- ратив объектларида сув хужалик ишлари бажарилди ва 974 минг га майдонда 1562 мингт пахта етиштирилди (\осиллорлик 16,1 ц/га. ни ташкил этди).
1938-1942 йилларда халк цашари нули билан сув хужалик объектларининг курилиши авж олди. Дастлаб Лангар (9 км), JlaFOH (32 км), Равот (18 км), Зандона (19 км), Бузсу, Кипчок, Майѐп (25 км) каби каналлар жуда кис-к,а муддатларда курилиб, ишга туширилди.
1939 йил Фаргона водийсида энг йирик гидротехника иншоотларидан бири - Катга Фаргона канали (270 км) халк х,ашари йули билан 45 кунда ку- риб битказилди. Курилишда 160 мингдан зиѐд мех,наткашлар иштирок эти- шиб, жами 17,8 млн. м3 \ажмдаги тупрок ишлари бажаришди.
Факатгина 1939 йил давомида республикада 50 та ирригация объекта, шу жумладан умумий узунлиги 1332 км булган каналлар курилди, 23 млн. м3 хджмдаги тупрок ишлари бажарилди, 73 минг га янги ер узлаштирилди, пахта ! хрсилдорлиги 17,2 ц/га. ни, ялпи хосил 1605 минг т. ни ташкил этди.
1940 йилда ирригация курилиши янада ривож топди: Шимолий Фаргона, Жанубий Фаргона, Тошкент ва бошк,а йирик каналлар курилиб, ишга туширилди. Каттакургон сув омбори, Катта Х,исор, Тошсоца, Суэлли канал- ларини куриш ишлари бошлаб юборилди. 1940 йил курилиш ишларида ярим миллион киши иштирок этишали ва 56 млн. м3 хажмдаги тупрок ишлари бажарилди, 70 минг га янги ер узлаштирилди.
Иккинчи жа\он уруши йилларида барча йирик ирригация объектларида курилиш ишлари тухтатиб кУйилди. Ерларнинг мелиоратив ахволи ѐмонла- шиб, экин майдонлари кискара бошлади. Пахта хосилдорлиги 1941 йил 17,7

ц/га. ни, 1942 йил — 9,4 ва 1943 йил 7,1 ц/га. ни, ялпи хосил эса тегишли равишда 1667, 876 ва 520 минг т. ни ташкил этди.


Урушдан кейинги даврда сув хужалиги курилиши сохасида жонланиш юз берди: Косонсой сув омбори, Кампирравот гидроузели, Сух Унгк,иргок,, Охунбобоев номидаги, Боѐвут каналлари, Сарисув коллектори ва бошкэ йирик сув хужалик объектлари ишга туширилди. Сугориш тизимларидан фойдаланиш яхшиланди.
1956 йилдан эътиборан республикада Мирзачул ва К,арши чулидаги ку- рик, ерларни узлаштириш ва К.орак,алпогастонда шоличилик хужаликларини ташкил этиш буйича катта ишлар бошлаб юборилди.
1966—1986 йилларда Марказий Осиѐда сув сарфи 200 дан 500 м3/сек. гача булган Крракум, К.арши, Аму-Бухоро магистрал каналлари каби йирик сув хужалик объектлари курилди (3- жадвал). Андижон, Чорвок,, Чордара, Туямуйин, Норак ва бошк,а купгина сув омборларининг курилиши дарѐлар ок,имини бошк,ариш имконини берди. Шу даврда ирригация сохасида бажарилган катта курилиш ишлари регионда 3 млн. гектардан ортик, янги ерлар узлаштириш ва жами сугориладиган дехкончилик майдонини 9354 (шу жумладан Узбекистонда 4020) минг гектарга етказиш хаица кэдимдан сугориб келинаѐтган ерларнинг сув таъминотини яхшилашни таъминлади. Сугориладиган ерларда пайдо булаѐтган зовур сувларини чик,ариб ташлаш макрадида йирик магистрал коллекторлар курилди.



    1. СУГОРИЛАДИГАН ДЕХКОНЧИЛИК ФАНИ АВЛОДЛАР СИЛСИЛАСИДА

XIX аернинг иккинчи ярмида Туркистон улкасида пахта- чилик, сугориладиган дехкончилик, сув хужалигини ривожлантириш мак,садида махсус к,и диру в - та дк,и к,от ишлари бошлаб юборилди. Мирзачул, Фаргона водийси, Зарафшон дарѐси водийсида, Амударѐнинг этагида янги ерларни узлаштириш ва сугориш иМкониятлари урганила бошланди.
Мирзачулнинг дастлабки топографик съѐмкаси 1867 йил тузилди, Чиноз-Жиззах почта трактида 1869—1870 йилларда топографик кидирув ишлари олиб борилди. 1869 йил Мирза- чулни Сирдарѐ суви билан сукоришнинг техник имконият- лари урганилди, 1900 йил шимоли- шаркда 45 минг десятина ерни сугориш лойщаси ишлаб чицилди.
Н.А.Димо рах;барлигидаги кидирув гурухи томонидан 1908-1909 йиллар давомида Мирзачул тупрокдари урганилиб, биринчи маротаба худуднинг тупрок, харитаси тузилди. Г.К. Ризенкамп ра^барлигида Мирзачулнинг шимоли-шарк,ий, шимоли-жанубий, марказий ва жанубий
)^удудларида 500 минг десятина, Далварзин чулида эса 40 минг десятина янги ерни сугориш мумкинлиги аникданди. XIX аернинг охир- ларида Фаргона водийсининг Учкгургон, Крракдлпок, Савой
Узбекистондаги энг йирик каналлар

чуллари ва бошк.а районларида 243 минг десятина янги сугориш объектлари аникданди. Водийда сугориш масалалари буйича к,идирув- тадк,ик,от ишлари 1909—1917 йилларда ривож топди.


1912 йил 240 минг десятина ерни янгидан сугориш лойи- \аси тузилди. 1913 йил Зарафшон водийсидаги мавжуд cyFO- риш тизимлари ва сувдан фойдаланувчи хужаликлар урганил- ди, сугориладиган ерлар ва кишлок; хужалиги экинлари билан банд майдонлар хисоби олинди, экинларни сугориш режимлари аникданди. XX аернинг охирларида Амударѐнинг куйи о ким и да янги ерларни узлаштириш ва сугориш борасида алох,ида кддирув ишлари бошлаб юборилди. Шу даврда пахтачилик ва сугориладиган дехкончилик масалаларини Урганиш максадида Тошке нт шахри якинида дастлабки тадкикот маскани — Туркистон тажриба станцияси (хозирги Р. Шредер номидаги бовдорчилик, узумчилик ва виночилик ИТИ) ташкил этилди. Ирригация со\асидаги тадкикотлар Мирзачул, Андижон ва Ашхобод тажриба далаларида, шунингдек, 1912 йилдан бошлаб кисман Россия Дехкончилик вазирлигининг ерларни яхшилаш булими томонидан амалга оширилди.
Собик Иттифок (шу жумладан Кавказорти ва Марказий Осиѐ)да кагор мелиоратив станциялар барпо этила бошланди. Ирригация- мелиорация со\асидаги илмий-тадкикот ишларни мувофикдаштирувчи бош марказ — собик Бутуниттифок гидротехника ва мелиорация илмий тадкикот институти (ВНИИГИМ), Марказий Осиѐда эса 1925 йил Урта Осиѐ ирригация илмий тадкикот институти (САНИИРИ) ташкил этилди. Хозирги кунда Узбекистонда мелиорация ва сугориш буйича илмий тадкикот ишлари собик Бутуниттифок (хозирги Узбекистан) пахтачилик илмий тадкикот инситуги ва унинг вилоятлардаги филиаллари, Сув муаммолари институти, САНИИРИ томонидан олиб борилмокда.
Мелиорация ва ирригация фанларининг равнакида катор олимларнинг хизматлари бекиѐс катта булди. Усимликлар- нинг сув режими ва уни бошкариш йуллари П.И.Броунов, К.А.Тимирязев, В.Р.Вильямс, Д.Н.Прянишников, Н.А.Мак- симов, А.Г.Дояренко, А.Ф.Лебедев ва бошка тадкикотчилар томонидан \ар томонлама урганилди.
П.И.Броунов XX аернинг бошларидаѐк усимликларнинг сувга муносабати буйича критик (эхтиѐжи энг ортган) даврла-

рини аниклади ва ушбу даврларни билиш экинларнинг кулай сугориш режимларини белгилаш имконини беришини ук- тирди.


Илмий агрономия равнацига катга хисса кушган олим К.А.Тимирязев усимликларнинг сув таъминоти шароит- ларини, хаво билан узаро богликдигини, шунингдек, усимлик Хаѐтида ѐругликнинг ах^амиятини урганиб, усимликлар сув ре- жимини самарали бошкариш йУлларини курсатди. Унинг илмий ишлари селекцияда сувга талабчан навларни яратиш борасида катга ахамият касб этди.
Агрономия фанини ривожланишида В.Р.Вильямснинг хизматлари дикхатга сазовордир. У усимликларнинг хает омилларини барчаси физиологик жихатдан тенг а\амиятли эканлигини хамда улардан бирини иккинчиси билан алмаштириб булмаслигини курсатди. Масалан, сувни янада яхши Узлаштириши учун усимлик бошк^а омилларга мух,тож булмаслиги лозим. В. Р. Вильямс илмий асарларида мелиорацияни тупрокшунослик ва дехкончилик фанлари билан бевосита ботик эканлиги хакида мулохазалар юритади.
Агрокимѐ мактабининг асосчиси деб эътироф этилган Д.Н.Прянишников минерал угитлар к$ллаш меъѐри ва усимликларнинг транспирация коэффициентлари орасидаги узаро боьтикдикни аниклаб, тупрокнинг озик режимини узгарти- риш йули билан транспирация коэффициента кийматини бошкариш имкониятларини курсатади.
Атокли физиолог олим Н.А.Максимов усимликларни сув таъминоти даражасига кура унинг айрим органларининг усиш цонуниятини аниклаб, унинг асосида усимликларнинг сув режимини бошкариш буйича тавсиялар ишлаб чикди.
Тупрок агрофизикаси илмий мактабининг асосчиси А.Т. Дояренко тупрокнинг физик хоссаларини, сув ва хаво режимларини текшириш усулларини ишлаб чикди ва амалиѐтга жорий этди. Шу сохада А.Ф.Лебедевнинг хизматлари хам бекиѐсдир: у тупрокнинг сув хоссалари, тупрокдаги сув шакллари ва унинг динамикасини Урганиш буйича катта ахамиятга молик тадкикотлар олиб борди.
В.В.Докучаев, А.А.Измаильский, П.АЛСостичев, Г.Н.Ви- соцкий, П.С.Коссович, В.Г.Ротмистров ва бошка бир катор олимлар томонидан тупрокнинг сув хоссалари турли тупрок- икдим шароитларида батафсил Урганиб чикилди хамда уни самарали бошкариш йуллари кУрсатилди.

Замонавий тупрокшунослик фанининг асосчиси В В.До- кучаев мелиорация фанининг ривожланишига хам уз хис- сасини кУшди. У кишлок хужалиги экинларидан юкори хосил олиш максадида Усимликлар учун нокулай булган табиий шароитлар сабабини аниклаш ва уни бартараф этиш тадбир- ларини кУллаш лозимлигини уктирди.


Мелиорация ва ирригация фанларининг равнакида А.Н. Костяков, Л.П.Розов, В.Д.Журин, А.Н.Аскоченский, В.В Пославский, В.А.Ковда, С.Ф.Аверьянов, И.Н.Антипов-Кара- таев, Н.В.Макридин, В.С.Малигин, Н.А.Беседнов, С.Т.Алту- нин, А.А.Рачинский, И.Ф.Сукач, С.Н.Рыжов, В.М. Легостаев, В.Е.Еременко, Н.ТЛактаев, М.А.Панков, Х.ААхмедов, С.М. Кривовяз, Н.Ф.Беспалов, К-Мирзажонов ва бошка купгина олимларнинг роли бекиѐс катта булди.
Мелиорация фанининг асосчиси АН.Костяковнинг «Мелиорация асослари» шох асари жуда катта ахамиятга эга булди. В.С.Малигин Зарафшон тажриба даласи ва Мирзачул тажриба станциясида гузани истикболли эгатлаб сугориш усулини жорий этди. С.Н.Рыжов республиканинг турли тупрок-иклим шароитлари учун кузани сугориш, тупрокнинг сув-физик хоссларини бошкаришга оид илмий тавсиялар ишлаб чикди ва амалиѐтга жорий этди. С.М.Кривовяз кишлок хужалиги экинларини сугориш усули ва техникаси хамда уларни кулай элементларини аниклаш буйича диккатга сазовор тадкикотлар олиб борди. Н.Ф.Беспалов турли тупрок- иклим шароитларида F-уза-беда алмашлаб экишдаги экинларни сугориш режимларини Урганиб, ишлаб чикариш учун илмий тавсиялар ишлаб чикди.
Гидромелиоратив тизимлардан фойдаланиш фанининг асосчилари И.А. Шаров ва Н.АЯнишевский Марказий Осиѐда катта илмий тадкикот ишлари олиб боришдилар. А.И.Шаров томонидан гидромелиоратив тизимлардан фойдаланишнинг илмий асослари ишлаб чикилди. Н,А.Янишевский 1927 йилда биринчи булиб Фаргона водийсидаги алохида сугориш тизими буйича сувдан фойдаланиш режасини тузди, сугориш массив (канал)ларида сувни режали таксимлаш услубини ишлаб чикди. Сувдан фойдаланиш режасини тузиш ва уни амалга ошириш ва сув исрофгарчилигини аниклаш усуллари, сув таксимлашнинг хисоби буйича амалий тавсиялар берди.
Шу кунгача республикамизда ирригация сохасида жуда катта ишлар бажарилди. Фаннинг келгуси равнаки ва илмий-

техника тарак,циѐтини жадаллаштирйш кишлок; хужалиги ишлаб чицаришининг усиш суръатларини ошириш х,амда бунга ер-сув ресурсларини тулик жалб этишда энг мух,им ахамиятга эгадир. Долзарб вазифалардан булиб хосил бирлигига энг кам микдорда сув сарфлашга имкон берувчи муътадил мелиоратив режимли сугоришни ишлаб чи^аришга кенг татбик, этиш сугориш тизимлари ва техникасининг фойдали иш коэф- фициентларини ошириш, сугоришни тежамли истикболли усулларини жорий этиш, сугоришда ишлаб чикдриш самарадорлигини оширишлар х,исобланади.


Республика сув хужалигини келгусида ривожлантириш истикболлари илмий муассасалар олдига янгидан-янги вазифалар кУймокда.


    1. Download 0.73 Mb.

      Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling