Ўзвекистон республикаси олий ва ўрта


Download 0.73 Mb.
bet3/119
Sana28.09.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1689084
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   119
Bog'liq
Экинларни сугориш асослари

УЧЛСТКЛЯАР
I I п I
шлпли ЬЬЯГИЯЛР Сув трсар жиис.тлр Суя утказувчан
КУЭЛТИШ НУДУ КЛАРИ ОРАЛИ У И
I у част к ж - дсар 50 и. да; II участка 100 м. да;
III участка - *ар 200 м.да;
СУП ЙИГИШ ГЛЛЕРЕЯЛАРИ
а - fnr т ар мок:
6.' асосий (бош) тарыоц;
в - чал тзрмоц:



1- раем. Коризнинг тузилиш схемаси.

Милоддан аввалги I минг йилликда Марказий Осиѐда сугориш ишларини ривожлантиришда янги давр бошланди. Хоразм, Маргиѐна ва Кофарних,онда милоддан аввалги VI-IV аерлардан милодий IV аергача, Фаргона, Сугд ва Тошкент во- касида милодий III—IV аерларда сугориш ишлари тарак^ий этади.


Узбекистоннинг жанубий (Занг канали ва бошка сув ман-

|балари), Тожикистон (Вахш ва Хисор водийлари)даги, Тош- кент ва Самарканд вохаларидаги каДимий сугориш тизим- | ларининг к,олдиклари антик дехкончиликнинг тез суръатларда ривожланиши милодий I—IV асрларга тугри келишини тас- j диклайди.
Кулдорлик тузумидан феодал жамиятига утиш даври (IV— VI асрлар)да Марказий Осиѐда сугориладиган ерлар майдони кескин к,искариб, VII асрдан бошлаб эса яна кенгая борди ва айник,са, IX—XIII асрларда, яъни Сомонийлар (IX—X асрлар), Кррахонийлар (XI—XII) ва Хоразмшохлар (XII—XIII аср бо- ши) хукмронлиги даврларида сугориладиган дехкончилик кенг куламда равнак топди.
XII—XIV асрларда Амударѐ ва Сирдарѐнинг куйи кисмида 2,4 млн. га ер узлаштирилган булиб, шундан 1,4 млн. гекта- рида мунтазам суториб дехкончилик килинган. У рта асрларда сугориш тизимларини кайта куриш ва янги типдаги , гидротехника иншоотларидан фойдаланиш кенг йулга куйилди. Иш хажмини камайтириш максадида сугориш каналлари антик даврдагига нисбатан тор ва чукур килиб ковлана бошланди, уларда сув туе кич, айиргич ва ташлагичлар курилди. Магистрал каналларнинг узунлиги 100—150 км. гача етказилди.
Сувни юкорига кутариб берувчи механизм - чигирлар- нинг кашф этилиши уша даврдаги ирригация техникаси со- Хасидаги алохида ютук булди (2- раем). Чигарлар ѐрдамида сув 4 м ва ундан ортик баландликка кутариб берилди. Чи- гирлар ѐрдамида сугориш уз окими билан сугоришга кара- ганда сувни 30—50 фоиз кам сарфланишига олиб келди. Марказий Осиѐда чигирлардан минг йиллар давомида фойдаланилди. XX аср бошларида Амударѐнинг куйи окимида 69 мингдан зиѐд чигир кулланилди, битта чигар 2-3 га ерни сугориш имконини берди.
Урта асрлар ирригациясини ривожланишида математика, геометрия фанлари, архитектура ва курилиш техникаси ютук- лари катта роль уйнади. Мухаммад ибн Мусо Хоразмийнинг «Китаб ал-жабр вал мукобала», Абу-Абдуллох Хоразмийнинг «Мафатих ал-Улум» китобларида ирригация ва ирригация техникаси хакида суз юритилади. IX—XII асрларда акведук- ,лар, сув айиргич-куприклар, сув омборлари курила бошланди. Шаркнинг улут алломаси Ахмад ал-Фаргоний (милоднинг 798


2- раем. Нигер: 1 — сизот сувини кутариб берувчи ва 2 - дарѐдан сувни кутариб берувчи чархпалак.
-865 й.й.) Ал-Фустат (\озирги К,о\ира) ша\ри худудида Нил дарѐсидаги Равзо оролида дарѐдаги сув сатх,ини улчовчи мик,ѐсни барпо к,илган. Ушбу гидротехник иншоот \озиргача сакданиб крлган.
Марказий Осиѐда сугориладиган дех;к,ончилик XIX аср охири ва XX аср бошларида \ар томонлама равнак, топа бо- риб, XX аернинг иккинчи ярмида янада таракхиѐт боск,ичига кирди.
Туркистон Россия мустамлакасига айлантирилгандан сунг улкада 1867 йилдан эътиборан ирригация сохасидаги тадкикотлар ва йирик сув хужалик КУрилишлари бошлаб юборилди. 1872 йил Мирзачулда хозирги Дустлик каналининг дастлабки трассаси курилди. 1896 йилда к;айта куриб битказилган канал 11 м3/сек. сув Утказиш ва 7 минг десятина (7630 га - 1 десятина 1,09 гектарга тенг) ерни сугориш имконини берди. 1913 йилда унинг сув сарфи 130 м3/сек. га етказилди. 1914 йилдан 32 минг десятина ерни узлаштириш бошланди. Тошкент во\асида 1885 йил Исканларарик. канали курилган булиб, у 4140 десятина ерни сугоришни таъминлади. Шу каби курилиш ишлари Сурхондарѐда ва Самаркандца бошлаб юборилди.
XX аернинг бошларида фук,аролар уруши туфайли Тур- кистон улкасида сугориш тизимларининг \олати кескин ѐмонлашди: ирригация иншоотлари бузилиб, каналларни лойца босди, уларнинг сув утказиш цобилияти пасайиб кетди. Бунинг ок,ибатида экин майдонлари анча к,иск,арди (I- жадвал).
1- жадвал



Download 0.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling