1-amaliy mashg‘ulot. Murakkab (ko‘p komponentli) qo‘shma gap qismlarining o‘zaro bog‘lanishi, mazmun munosabatini belgilash yuzasidan tahlil qoliplari, mashqlar va testlar

---

1-amaliy mashg‘ulot. Murakkab (ko‘p komponentli) qo‘shma gap 

qismlarining o‘zaro bog‘lanishi, mazmun munosabatini belgilash yuzasidan 

tahlil qoliplari, mashqlar va testlar 

1-topshiriq. Quyidagi nazorat savollariga javob bering.  

1.  O’zbek  tilshunosligida  murakkab  qo’shma  gaplar  qaysi  jihatdan 

tasniflandi?  

2.  Bog’lanish  yo’li  bilan  tuzilgan  murakkab  qo’shma  gaplar  qanday 

sintaktik tuzilishga ega?  

3.  Bir  necha  ergash  gapli  qo’shma  gaplar  qanday  tarkibiy  qismlardan 

tashkil topadi?  

4.  Aralash  turdagi  murakkab  qo’shma  gaplar  sintaktik  jihatdan  qanday 

shakllanadi?  

5. Murakkab qo’shma gap qismlari qanday bog’lovchi vositalar yordamida 

birikadi?  

6. Tarkibiy qismlari ham bog’lanish, ham ergashish yo’li asosida birikkan 

murakkab qo’shma gaplarning qanday ko’rinishlari mavjud?  

7. Bir necha ergash gapli qo’shma gaplar tarkibida ergash gaplar va bosh 

gap qanday tartibda o’rinlashadi?  

 

2-topshiriq.  Murakkab  qoʻshma  gaplarni  oʻqing,  necha  qismdan 

tuzilganini va oddiy qoʻshma gapdan farqli tomonlarini tushuntiring.  

 

1. Plener yana eshikni itardi, ammo u  yopiq edi, kichkina oynachadan esa 

chiqib  ketishning  iloji  yoʻk.  (10.  Semyonov.)  2.  Bilib  qoʻy,  bugundan  boshlab 

biring doʻstimsan, biring-singlim! (P. Q.) 3. Minora baland, zinapoyalari tik, oʻy-

xayollar  esa  zildek  og‘ir  edi.  (S.  B.)  4.  Bu  fikr  hammaga  ma’qul  tushsa  ham, 

Alouddinga  yoqinqiramadi,  chunki  bu  uning  yolg‘iz  oʻziga  xos  ish  boʻlib, 

boshqalarni sherik qilishga tobi yoʻq edi. (O.) 5. Uning zamonida xalq toʻq, xazina 

toʻla,  lashkar  baxtiyor,  g‘aribu  g‘urabolar  osuda  yashar  ekan.  (Mir  Ammon 

Dehlaviy.)  6.  Kuz  kirib,  yomg‘ir  ketidan  yomg‘ir  quyib  bergach,  kashtanlarning 

yaproqlari  duv  toʻkildi-da,  shoxlari  qip-yalang‘och  boʻlib  qoldi,  daraxtlarning 

tepalari yomg‘irdan qorayib ketdi. (E. Xeminguey.) 

3-topshiriq.  Tushirib  qoldirilgan  tinish  belgilarini  qoʻyib,  murakkab 

qoʻshma gaplarni koʻchiring; ikkita gapni sintaktik tahlil qiling.  

1. 

Osmon  keng  ufq  poyonsiz  dengiz  chuqur  tabiat  saxiy.  (H.Gʻ.)  2. 

Nusratjon  osh  yedimi  yo  osh  Nusratjonni  yedimi  buni  bilib  olish  qiyin  edi.  (F. 

Nasriddinov.) 3. Ular koridordan oʻtib ketayotganlarida Vasya Stepanov mudirning 

---

kabinetidan chiqdi ishi shoshilinch boʻlsa kerak bolalarga eʼtibor qilmay tashqariga 

tomon zipillab ketdi. (P. T.) 4. Garchi otlar tipirchilab bezovtalansalar ham ertalab 

hovlida hamma uxlab yotgani uchun otboqarlar otlarga baqirib, oʻshqirmas edilar. 

(S.  B.)  5.  Rim  fakat  shuning  uchun  halokatga  uchradiki  u  butun  dupyoga  ho  :im 

boʻlmokka  intildi  va  natijada  vahshiy  kabilalar  zarbasi  ostida  halok  boʻldi.  (Yu. 

Semyonov.)  6.  Kuz  oʻtadi  orqasidan  kor  kelur  Qor  ketadi  izma-iz  bahor  kelur 

Chamanlarga qancha-kancha yor kelur Ular sizni kutadilar turnalar. (H. Gʻ.)  

4-topshiriq. Badiiy asarlardan murakkab qoʻshma gaplarning har bir turiga 

bittadan misol topib yozing va sintaktik tahlil qiling. 

5-topshiriq O‘qing. Avval bogʻlanish. keyin ergashish. soʻngra bogʻlovchi 

vositalarsiz  va  aralash  tipda  tuzilgan  murakkab  qoʻshma  gaplarni  koʻchiring;  har 

biriga oid bittadan gapni sintaktik tahlil qilib. sxemasini chizing.  

1. 

Buning sababi shundaki, kuch bor joyda, odatda, g‘urur paydo boʻladi, 

g‘urur  esa  shuhratparastlikka  olib  boradi,  boshga  qiyinchilik  tushgan  yillarda  esa 

shuhratparastlikdan  goʻrrok  va  zaifrok  narsa  boʻlmaydi.  (Y.S.)  2.  Vodiy  yerlari 

hosildor  edi. unda  bogʻzorlar  serob  edi, vodiy  etagidagi togʻlar  esa gakir koʻngir 

toglar  edi.  (E.  Xeminguey.)  3.  Qoʻllari  beixtiyor  chamadon  ichidagi  narsalarni 

titkilar,  oʻzi  esa  oʻtmishni  oʻylar,  unutilgan  kunlar  koʻz  oldida  jonli  boʻlib 

gavdalanar  edi.  (Ivan  Le.)  4.  Bu  dunyoda  qidiruv  tashkilotlari  kutubxonasi 

yoʻqolmagandek, u ham oʻlmaydi, chunki odamlarning asosiy intilishi izlanishdir. 

(Y.S.)    5.  Agar  og‘iz  nazoratsiz  qoldirilsa,  tanobi  mahkam  ushlanmasa,  undan 

dag‘al  soʻzgina  emas,  haqorat  ham  chiqaveradi.  (M.Ismoiliy)  6.  Havo  sovuq, 

osmon koʻkimtir, yerni qalin qor bosib yotardi. (Y.S.) 7. Allakim ichkariga kirdi, 

eshik ochilganida, tashqarida hamon qor yog‘ayotganini koʻrdim. (E.Xeminguey.) 

8. Bilib qoʻy, Qoratoy, sen xalqning rizqini qiyding, ter toʻkib qilingan mehnat esa 

zoye  ketdi,  endi  xalqning  uvoliga  qolasan.  (Ch.  Aytmatov.)  9.  Qishki  oʻrmon 

hayratda  qolarli  darajada  goʻzal  edi:  shoxlardagi  qor  oy  nurida  tovlanar,  hamma 

yoqda  sukunat  hukmron,  bepoyon  binafsha  rang  osmon  qoʻynida  yulduzlar 

chaqnardi.  (Y.S.) 10. Kechqurun u  maktabga kelganda, kechaning  tantanali  qismi 

tugab,  oʻyin-kulgi  avjiga  chiqqan  edi.  (Oʻ.U.)  11.  Garchand  noyabr  endi 

boshlangan,  hali  uzun  qish  qirov  ostida  qimirlamay  turgan  boʻlsa  ham,  toʻsatdan 

tushgan sovuq odamlarni shoshtirib qoʻydi. (H. G.)  

12. U yashaydi besitam, bezor, u bilmaydi qayg‘uni, g‘amni,  

Oyoqlari ostiga bahor toʻshab qoʻygan alvon gilamni. (H.O)