1. covid-19 pandemiyasi jahon iqtisodiyotiga juda kuchli zarba to'lqinlarini yubordi va bir asrdan ko'proq vaqt ichida eng yirik global iqtisodiy inqirozni keltirib chiqardi
Download 51.26 Kb.
|
guli
|
O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti Korporativ Boshqaruv fakuleti Jahon Iqtisodiyoti yo’nalishi MUSTAQIL ISHI Mavzu: Pandemiyaning jahon bozorlariga salbiy ta’siri tahlili Bajardi: Umurzaqova Gulyor Guruh: MXI-10 Reja:
2. Pandemiyaning jahon bozorlariga turli xil sektorlar orqali salbiy ta’siri 3. Pandemiyaning jahon bozorlariga salbiy ta’siri tahlili 4. Ozbekistonning Covid-19 pandemiya uchun olib borgan chora tadbirlari va bozoriga ta’siri tahlili 1. COVID-19 pandemiyasi jahon iqtisodiyotiga juda kuchli zarba to'lqinlarini yubordi va bir asrdan ko'proq vaqt ichida eng yirik global iqtisodiy inqirozni keltirib chiqardi. Inqiroz mamlakatlar ichida va davlatlararo tengsizlikning keskin o'sishiga olib keldi. Dastlabki dalillar shuni ko'rsatadiki, inqirozdan tiklanish uning dastlabki iqtisodiy oqibatlari kabi notekis bo'ladi, rivojlanayotgan davlatlar va iqtisodiy nochor guruhlar pandemiyadan kelib chiqqan daromad va yashash vositalaridagi yo’qotishni tiklash uchun ko'proq vaqt talab etadi. Oldingi ko'plab inqirozlardan farqli o'laroq, pandemiyaning boshlanishi qisqa muddatda eng yomon insoniy xarajatlarni yumshatishda muvaffaqiyatli bo'lgan katta, hal qiluvchi iqtisodiy siyosat bilan kutib olindi. Biroq, favqulodda vaziyatlarga javob berish, shuningdek, jahon iqtisodiyotida xususiy va davlat qarzlarining keskin o'sishi kabi yangi xavflarni keltirib chiqardi, agar ular qat'iy hal etilmasa, inqirozdan adolatli tiklanishga tahdid solishi mumkin. Covid-19 pandemiyasi kapitalizm tarixidagi YaIMning (yalpi ichki mahsulot) eng keskin va chuqur qisqarishiga olib keldi, chunki globallashuv teskari yo'nalishga o'tdi. Bir paytlar uyushgan ishlab chiqarishning namunasi va savdoning asosi bo'lgan xalqaro ta'minot zanjirlari barbod bo'ldi; milliy iqtisodiyotga e'tibor qaytdi. Chet elga sayohat va sayyohlik deyarli butunlay to'xtadi. Millionlab ishchilar ishsiz qoldi va millionlab kichik korxonalar va ularning yetkazib beruvchilari yopildi. Yevropada banklar, temir yo‘llar, aviakompaniyalar, aeroportlar, mehmonxonalar, restoranlar juda katta aziyat chekdi. Jahon moliyaviy bozorlari parokandalikka uchradi, aksiyalar narxi tushib ketdi, xorijiy kapital qo‘yilmalari to‘xtab qoldi. Xalqaro bozorlarda neft narxi pasayib ketdi. Bu pasayish Saudiya Arabistoni va Rossiya o‘rtasidagi noo‘rin narx urushi yanada kuchaydi. Pandemiya global savdoda, ayniqsa xizmatlar sohasida sezilarli uzilishlarga olib keldi, bu 2020 yilda 20 foizdan ko‘proqqa kamaydi. Pandemiya turli mintaqalar va mamlakatlarga ham turlicha ta’sir ko‘rsatdi, Xitoy esa o‘sayotgan yagona yirik iqtisodiyotdir. 2. Pandemiyaning tez tarqalishi juda katta miqdordagi iqtisodiy zarar keltirdi, shuning uchun turg'unlik masalasi endi "agar" atrofida emas, balki pandemiya butun dunyoni qamrab olgan "chuqurlik" atrofida aylandi. Bred MakMillan, Hamdo'stlik moliyaviy tarmog'i CIO, "Eng muhim narsa bu ishonchdir. Ayni paytda bozorni larzaga keltirayotgan narsa bu uzoq muddatli zararga duchor bo'lishidan qo'rqish va iqtisodning erga kirib borishidir. Qaysidir ma'noda bu o'zini-o'zi amalga oshiradigan bashoratga aylanishi mumkin." Qimmatbaho qog'ozlar bozorlaridagi notinch vaziyat tufayli hukumatlar vaziyatni hal qilish uchun turli choralar ko'rmoqda. Misol uchun, aksariyat g'arb hukumatlari iqtisodiyotga pul o'tkazmoqda. 2008-yilda 517 kun davomida fond bozori jahon miqyosida 56,8 foizga qadrsizlandi. Bu iqtisodiy jihatdan Buyuk Depressiyadan keyingi eng yomon yil sifatida baholandi. 2020-yilda jahon bozori 21 kun ichida (16-mart) 20 foizga kamaydi. Dunyo tom ma'noda yopildi. Pandemiya jahon bozoriga misli ko‘rilmagan muammolarni keltirib chiqardi va hukumatlar, biznes va xalqaro tashkilotlardan muvofiqlashtirilgan va har tomonlama javob choralarini talab qildi, masalan: - Virusni ushlab turish va sayohat va turizmga barqarorligini tiklash uchun vaktsinalar va terapevtik vositalarni ishlab chiqish va tarqatishni; - Onlayn tranzaktsiyalar va masofaviy ishlarni osonlashtirish uchun raqamlashtirish va innovatsiyalarni kuchaytirishni; - Savdo to'siqlarini kamaytirish va adolatli raqobatni rivojlantirish uchun mintaqaviy hamkorlik va ko'p tomonlama munosabatlarni mustahkamlashni; - Iqlim o'zgarishiga qarshi kurashish va kelajakdagi zarbalarga zaifliklarni kamaytirish uchun yashil va barqaror tiklanishga sarmoya kiritishni; Va boshqalar. Covid-19 pandemiyasi global iqtisodiyot va savdoda misli ko'rilmagan buzilishlarga olib keldi. Xalqaro valyuta jamg'armasi (XVJ) ma'lumotlariga ko'ra, 2020 yilda jahon iqtisodiyoti 4,4 foizga qisqardi, bu 1930-yillardagi Buyuk Depressiyadan keyingi eng yomon pasayishdir. Pandemiya turli tarmoqlar va hududlarga notekis ta'sir ko'rsatdi, xizmatlar savdosi tovarlar savdosidan ko'ra ko'proq zarar ko'rdi va Xitoy 2020 yilda ijobiy o'sishni qayd etgan yagona yirik iqtisodiyot bo'ldi. Pandemiya, shuningdek, yuk tashish xarajatlarini oshirdi, bandlik imkoniyatlarini qisqartirdi va biznes va iste'molchilar uchun noaniqlik yaratdi. Ushbu mustaqil ishda pandemiyaning jahon bozorlariga salbiy ta'sirini tahlil qilishga qaratilgan bo'lib, quyidagi jihatlarga e'tibor qaratadi. Pandemiya jahon savdosining keskin pasayishiga olib keldi, ayniqsa xizmatlar, 2020-yilda 20% dan ko‘proqqa kamaydi. Pandemiya ishsizlik va qashshoqlikni oshirdi, ayniqsa ayollar, yoshlar, norasmiy ishchilar va past ma'lumotli ishchilar kabi zaif guruhlar. Pandemiya va karantin choralari ushbu guruhlarning daromadlari va bandlik imkoniyatlarini qisqartirdi va ularning turmush darajasi va farovonligiga ta’sir korsatdi. - Pandemiya mamlakatlar va mintaqalarda notekis tiklanishga olib keldi, rivojlanayotgan mamlakatlar rivojlangan iqtisodiyotlarga qaraganda ko'proq qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Misol uchun Xitoy savdosining pasayishi boshqa mintaqalarga qaraganda ancha kichik edi. Xitoy savdosining tiklanishi ayniqsa kuchli bo'ldi, chunki U uzoqroq yoki qattiqroq cheklovlarga duch kelgan boshqa mamlakatlardan oldin ishlab chiqarish va eksportni qayta tiklashga muvaffaq bo'ldi. Xitoy o'zining yirik ichki bozoridan va pandemiya davrida tibbiy asbob-uskunalar va shaxsiy himoya vositalarini asosiy yetkazib beruvchisi sifatidagi rolidan ham foyda ko'rdi. -Pandemiya yuk tashish xarajatlarini oshirdi va ta'minot zanjirlarini buzdi, bu esa korxonalar va iste'molchilar uchun noaniqlik va o'zgaruvchanlikni keltirib chiqardi. -Pandemiya mintaqaviy savdoda nomutanosiblikni keltirib chiqardi va ayrim tovarlarga (masalan, tibbiy asbob-uskunalar, elektronika) talabni oshirib, boshqalarni (masalan, energiya, metallar) yetkazib berishni qisqardi. -Pandemiya hukumatlar va markaziy banklarning katta siyosiy yechimni keltirib chiqarishga majbur qildi, bu qisqa muddatli ta'sirlarning bir qismini yumshatishga yordam berdi, balki yuqori darajadagi qarzlar kabi yangi xavflarni ham yaratdi (masalan, fiskal rag'batlantirish, pul kreditini yumshatish, qarzni yumshatish) va ular iqtisodiyot va jamiyatni qo'llab-quvvatladi. Lekin ushbu siyosatlar kelajak uchun qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin (masalan, qarz barqarorligi, inflyatsiya, moliyaviy barqarorlik). 3. Karantin cheklovlari xizmat ko'rsatish sohasini cheklab qo'ydi, shu bilan birga fabrikalarning cheklangan yopilishi va ba'zi uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarga kuchli talab tufayli tovarlar savdosi tez tiklandi. Xizmatlar savdosi 2020 yilda 20 foizdan ko‘proqqa qisqardi, bu tovar ayirboshlashning deyarli to‘rt baravar kamayishi. Cheklovlar turizm, mehmondo'stlik, ta'lim va o'yin-kulgi kabi xizmatlarni taqdim etish va iste'mol qilishga to'sqinlik qilgan bo'lsa-da, tovarlar savdosi uzoq muddat foydalaniladigan ba'zi tovarlarga (masalan, mebel, gilam va jihozlar) talabning o'sishidan foyda ko'rdi, chunki odamlar uyda ko'proq vaqt o'tkazdilar. Bundan tashqari, tovarlar savdosi elektron tijorat va raqamli platformalarning barqarorligi bilan qo'llab-quvvatlandi, bu esa onlayn tranzaktsiyalar va yetkazib berish imkonini berdi. Pandemiya natijasida 2020-yil may oyidan boshlab mintaqaviy savdo va ta’minot zanjiri muammolaridagi nomutanosiblik tufayli yuk tashish xarajatlarini taxminan 350 foizga oshirdi. Misol uchun, Xitoy boshqa mintaqalarga qaraganda tezroq tiklanganligi sababli, u import qilganidan ko'ra ko'proq konteyner eksport qildi, bu esa Osiyoda bo'sh konteynerlar taqchilligini va Yevropa va Shimoliy Amerikada ortiqcha bo'ldi. Bu Osiyodan boshqa mintaqalarga yuk tashish narxini oshirdi. Bundan tashqari, port tiqilishi, ishchi kuchi tanqisligi va karantin choralari natijasida kelib chiqqan ta'minot zanjiri to'siqlari yuklarni kechiktirdi va yuk tashish hajmini pasaytirdi. Bu omillar global savdoning samaradorligi va raqobatbardoshligini pasaytirdi va butun dunyo bo'ylab biznes va iste'molchilar uchun qiyinchiliklar tug'dirdi. Xizmatlar savdosining qisqarishi pandemiyaning jahon bozoriga ta'sirining eng yorqin belgilaridan biridir. Xizmatlar savdosi - bu turizm, ta'lim, o'yin-kulgi, sog'liqni saqlash va moliyaviy xizmatlar kabi nomoddiy mahsulotlarni chegaralar orqali ayirboshlashni anglatadi. Jahon Iqtisodiy Forumi (2021) ma'lumotlariga ko'ra, xizmatlar savdosi 2020 yilda 20 foizdan ko'proqqa qisqardi, bu tovar ayirboshlashning deyarli to'rt baravar kamayishi. Bu, asosan, turizm, mehmondo'stlik, ta'lim va o'yin-kulgi kabi xizmat ko'rsatish sohalari faoliyatini cheklab qo'ygan virus tarqalishining oldini olish uchun hukumatlar tomonidan kiritilgan cheklovlar bilan bog'liq. BBC (2021) xabar berishicha, asosiy iqtisodlarda ushbu tarmoqlarda daromad va talabning yo‘qolishi natijasida ishsizlik darajasi oshgan. 4. COVID-19 pandemiyasi Oʻzbekiston bozorlariga katta qiyinchiliklarni keltirib chiqardi va bu iqtisodiyotning talab va taklif tomonlariga taʼsir koʻrsatdi. Jahon banki maʼlumotlariga koʻra, Oʻzbekistonda yalpi ichki mahsulotning oʻsishi eksport, pul oʻtkazmalari, turizm va ichki faollikning pasayishi tufayli 2019-yildagi 5,6 foizga nisbatan 2020-yilda 1,6 foizgacha sekinlashdi. Pandemiya, shuningdek, qashshoqlik va tengsizlikni kuchaytirdi, chunki 2021 yilda aholining qariyb 17 foizi milliy qashshoqlik chegarasidan pastda yashagan. Eng ko'p zarar ko'rgan tarmoqlar xizmat ko'rsatish, savdo, transport va turizm bo'lib, ular karantin choralari, chegaralarning yopilishi va iste'molchilar ishonchining pasayishi tufayli zarar ko'rdi. Pandemiya, shuningdek, toʻqimachilik, qishloq xoʻjaligi va qurilish kabi baʼzi muhim tarmoqlarning taʼminot zanjiri va ishlab chiqarishini ham buzdi. Koronavirus infeksiyasining tarqalishiga qarshi kurash uchun jami 1,7 trln. so‘m mablag‘ sarflandi. Shu bilan birga, o‘rta og‘irlikdagi bemorlarni davolash uchun o‘rtacha 32,3 million so‘m (3200 AQSH dollari), reanimatsiyada bo‘lgan bemorni davolash uchun 64,4 million so‘m (6300 AQSH dollari) sarflandi. Agar barcha jalb qilingan mablag‘lar haqida gapiradigan bo‘lsak, koronavirus pandemiyasi davrida aholi, iqtisodiyot tarmoqlari va tadbirkorlik sub’ektlarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ko‘rilgan jami chora-tadbirlarning umumiy qiymati 62,6 trillion so‘m (6,13 milliard dollardan ko‘proq)ni (O‘zbekiston Respublikasi YAIMning 10 foizdan ortig‘i) tashkil qiladi. Bu haqiqatan ham ulkan xajmdagi moliyaviy ko‘mak hisoblanadi. Oʻzbekiston hukumati pandemiyaning iqtisodiy va ijtimoiy taʼsirini yumshatish maqsadida moliyaviy ragʻbatlantirish, pul kreditlarini yumshatish, ijtimoiy himoya, sogʻliqni saqlash xarajatlari va tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlash kabi turli inqirozga qarshi choralarni amalga oshirdi. Biroq, ushbu chora-tadbirlarning ba'zilari fiskal va tashqi nomutanosibliklarni, shuningdek, inflyatsiya bosimini ham keltirib chiqardi. Jahon bankining hisob-kitoblariga ko‘ra, 2020-yilda byudjet taqchilligi yalpi ichki mahsulotning 6,8 foizigacha oshgan, joriy hisob taqchilligi esa YaIMning 10,3 foizigacha oshgan. 2020-yilda inflyatsiya darajasi 11,1 foizga ko‘tarildi, bu asosan milliy valyutaning qadrsizlanishi va oziq-ovqat mahsulotlari narxining oshishi hisobiga sodir bo‘ldi. Quyida O‘zbekistonning 2020 yildagi YaIM o‘sish sur’atlari va Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlari bilan taqqoslanishi mumkin bo‘lgan jadval keltirilgan:
| | Ko‘rib turganingizdek, O‘zbekiston yalpi ichki mahsulotning o‘sish sur’ati bo‘yicha mintaqada Tojikistondan keyin ikkinchi o‘rinni egalladi va 2020-yilda qisqarishdan qochgan kam sonli davlatlardan biri edi. Biroq uning o‘sish sur’ati ham pandemiyadan oldingi darajadan ancha past edi. 2019 yilda 5,7%. O‘zbekiston bozorlari uchun prognoz ijobiy, ammo noaniq, bu pandemiyaning rivojlanishi va emlash tezligiga bog‘liq. Jahon banki prognozlariga ko‘ra, O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 2022-yilda ichki va tashqi talabning tiklanishi, shuningdek, amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar tufayli 5,3 foizga o‘sadi. Biroq, uzoq davom etgan pandemiya, sekin emlash, mintaqaviy keskinlikning qayta tiklanishi yoki islohotlarning bekor qilinishi kabi salbiy xavflar ham mavjud. Barqaror va inklyuziv tiklanishni ta'minlash uchun O'zbekiston omil bozorlarini, savdo raqobatbardoshligini, ishbilarmonlik muhitini, davlat korxonalari faoliyatini va ijtimoiy himoya tizimini yaxshilash bo'yicha tarkibiy islohotlarni davom ettirishi zarur. Bundan tashqari, O‘zbekiston bank sektoriga ishonchning pastligi, yuqori savdo va tranzit xarajatlari va yirik norasmiy sektor kabi bozor muammolarini hal qilishi kerak, deb prognoz qiladi. Xulosa:
- COVID-19 1998 yildan beri birinchi marta global qashshoqlik darajasini oshirishi kutilmoqda, bu esa so'nggi yigirma yillikdagi qashshoqlikning qisqarish tendentsiyasini bekor qiladi. - COVID-19 2021 yilga borib 150 million kishini o'ta qashshoqlikka olib kelishi mumkin, bunda Sahroi Kabirdan janubiy Afrika va Janubiy Osiyo eng ko'p zarar ko'rgan mintaqalardir. - COVID-19 kambag'al va kambag'al aholi o'rtasida daromadlar, ta'lim, sog'liqni saqlash va asosiy xizmatlardan foydalanishda mavjud tengsizlik va zaiflikni kuchaytirdi. - COVID-19 qashshoqlikni o'lchash va monitoring qilish uchun misli ko'rilmagan qiyinchiliklar va noaniqliklarni keltirib chiqardi, bu esa o'z vaqtida va ishonchli ma'lumotlar va usullarni talab qiladi. Hisobotda siyosat va amaliyot uchun bir nechta ta'sir va tavsiyalar mavjud: - COVID-19 ning global qashshoqlikka ta'siri muqarrar emas, lekin hukumatlar va boshqa manfaatdor tomonlar tomonidan global, mintaqaviy va milliy darajada ko'riladigan siyosat javoblari va harakatlariga bog'liq. - Siyosat choralari va harakatlari kambag'al va ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarning hayoti va turmush vositalarini himoya qilish, ularning qashshoqlikka chuqurroq tushishi yoki yana qashshoqlikka tushib qolishining oldini olishga qaratilgan har tomonlama, muvofiqlashtirilgan va maqsadli bo'lishi kerak. - Siyosat javoblari va harakatlari, shuningdek, global qashshoqlik landshaftiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan tiklanish va kelajakdagi zarbalarga tayyorgarlik ko'rish uchun istiqbolli, moslashuvchan va chidamli bo'lishi kerak. - Qashshoqlikni o'lchash va monitoringini tez-tez va xilma-xil ma'lumotlar manbalari va usullaridan foydalangan holda, COVID-19 kontekstida qashshoqlikning dinamik va ko'p o'lchovli xususiyatini aniqlash uchun takomillashtirilishi va yangilanishi kerak. Foydalanilgan Adabiyotlar 1.Frontiersin.org 2.Brooking.edu 3.Pubmed.ncbi.nlm.nih.gov 4.Bbc.com 5.Weforum.org 6. https://data.worldbank.org 7. Uzbekistan real GDP Growth| economic indicators| https://www.ceicdata.com 8. https://knoema.com/atlas/Uzbekistan/ Real-GDP Growth/ Download 51.26 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|