1. Issiqlik va elektr energiyasiga tarifllar. Yoqilg’i energetika resurslarini me’yorlash bo’yicha texnik-iqtisodiy korsatkichlar

---

Maruza: Elektr taminoti tizimida energiya hisobi va nazoratining
avtomatlashtirilgan tizimlari. 
Reja: 
1.Issiqlik va elektr energiyasiga tarifllar. 
2. Yoqilg’i energetika resurslarini me’yorlash bo’yicha texnik-iqtisodiy 
korsatkichlar.  
Issiqlik va elektr energiyasining iste`molchilari va yetkazuvchilari orasidagi 
iqtisodiy o‘zaro munosabatlarini hisobga olgan holda issiqlik va elektr energiyasiga 
tariflar quyidagilar bilan aniqlanadi ular:
elektr energiyasini ishlab-chiqarishda, uni uzoq leniyalarga uzatish va taqsimlash 
bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajat turlarini, hamda rejada ko‘zda tutilgan 
chegirma va jamg‘armalarni aks ettirishi;
energiyani ishlab-chiqarish va istemol qilish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha halq 
xo‘jaligi xarajatlarini pasaytirish yo‘lini ishlab chiqib va ularga tubdan yordam 
berish;
issiqlik va elektr energiyasining sifatini barqaror holatda oshirish va hisobga 
olish;
iloji boricha elektr energiyani o‘lchashning va iste`molchilar bilan hisob-
kitobning soddaroq yani oddiy variantlarini ishlab chiqib ularni bu usul bilan 
ta`minlashidir.
Yashil energetikani rivojlantirish uchun esa katta miqdorda moliyaviy sarmoya 
talab etiladi. Bu boradagi loyihalarni ro’yobga chiqarish uchun salohiyatli 
investorlarni jalb etish elektr energiyasiga iqtisodiy jihatdan jozibador tariflarni 
joriy etish evazigagina mumkin bo’ladi bu maqsadlarga erishish uchun quyidagi 
sharoitlar yo‘lga qo‘yilgan bo‘lishi lozim:
energiya tejamlovchi va ularni istemolini nazorat qiluvchi tashkilotlarni ishlashi 
uchun normal iqtisodiy sharoitlar yaratish.
yuridik shaxslar va aholini issiqlik energetikasi bilan ustuvor ta`minlash;
issiqlik energiya iste`molchilarini energiya ta`minlovchi tashkilotlarning tabiiy 
monopoliyasidan himoya qilish;
Bug‘ va issiq suvdan iborat issiqlik energiyasining narxi qozonlarning pasport 
ko‘rsatkichlari yoki IEM kollektoridan turbina olayotgan joydagi 1Gkal uchun 
bo‘lgan tarif bilan aniqlanadi. Bunda iste`molchilarga kelib tushayotgan bug‘dagi 
issiqlik energiya soni, shartnomada ko‘rsatilgan bug‘ning o‘rnatilgan parametrlari 
bo‘yicha bug‘ning og‘irlik sonini uning issiqlik qiymatiga ko‘paytirish bilan 
aniqlanadi va energiya ta`minlovchi tashkilot va iste`molchilarni bo‘lib turgan 
issiqlik tarmog‘i chegarasida hisobga olinadi. Bo‘lish chegarasi issiqlik 
tarmoqlarining balans belgilari bo‘yicha aniqlanadi.

---

Issiqlik energiyasiga tariflar kondensatorning ko‘paytirishini hisobga olgan holda 
o‘rnatiladi. Qaytarilmagan kondensat uchun iste`molchi qo‘shimcha (10-20%ga 
ko‘p) to‘lashi kerak.
Kondensatni qaytarganligi uchun iste`molchilarni rag‘batlantirish energiya tejash 
masalasini echishning yana bir yo‘llaridan hisoblanadi.
Iste`molchilar tomonidan issiqlik energiyasi uchun to‘lov (aholidan tashqari) 
tasdiqlangan tariflarni indeksatsiya kilish mexanizimini qo‘llagan holda qo‘yidagi 
formula bo‘yicha aniqlanadi.
AQSH dollariga nisbatan qiymati (yoki issiqlik energiyasining iste`molchilarini 
to‘lov hujjatlarini rasmiylashtirish); K
d
- tariflarni dollar ekvivalentiga o‘tkazish 
koeffitsienti, bu koeffitsient ularni o‘rnaltilgan vaqtida aniqlanadi (K
d 
– 1/ K
b 
, bu 
erda K
b 
– amaldagi tarif o‘rnaltilgan kunida o‘zbek so‘mining AQSH dollariga 
nisbatan kursi qiymati).
O‘zbek so‘mining AQSH dollariga nisbatan kursining o‘zgarishiga bog‘liq 
bo‘lgan bazaviy (asosiy) tarifning tashkil etuvchilariga quyidagilar kiradi:
yoqilg‘i mahsulotlari (gaz, mazut, dizel, yoqilg‘i va h.k.);
sotib olinadigan energiyaga ketadigan barcha xarajatlar;
respublikada 
ishlab-chiqarilmaydigan, 
texnalogik 
asbob-uskunalarni 
tamirlashdagi xizmatlar uchun ketgan qo‘shimcha mablag‘lar;
rezident bo‘lmaganlar tomonidan ko‘rsatiladigan ishlab-chiqarish harakteriga 
ega bo‘lgan xizmatlar.
Bazaviy tariflarni hisoblaganda, qolgan xarajatlarni tashkil etuvchilari (ish haki, 
amortizatsion chegirma, boshqa pul sarflari va h.k.) bilan birga, tariflarning 
indeksatsiya qilinmaydigan ulushini aniqlaydigan, o‘zbek so‘mining AQSH 
dollariga nisbatan bo‘lgan kursini o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan, bu esa tashkil 
etuvchilarning rejaviy ulushini aniqlaydilar.
Elektr energiyaga bo‘lgan tariflar tizimining asosiy ko‘rinishlari qo‘yidagilardir:
elektr energiya hisoblashi bo‘yicha bir stavkali tarif;
tirkalgan elektr qabul qiluvchilar quvvati uchun asosiy stavka bilan ikki stavkali 
tarif;
maksimal yuklanishni to‘laydigan ikki stavkali tarif;
energiya tizimining maksimumda ishtirok etadigan iste`molchining quvvatiga 
asosiy stavka bilan ikki stavkali tarif;
kecha – kunduz, hafta kunlari, yil fasllari vaqti bo‘yicha differentsiallangan, bir 
stavkali tarif.
Past tariflar qatori elektr energiyasidan nooqilona, ko’r-ko’rona foydalanganlik 
uchun iqtisodiy sanksiyalarni qo’llash amaliyoti qonunchilikda belgilab 
qo’yilmagani bebaho ne'matning iste'molchilar tomonidan huda-behuda, samarasiz 

---

ishlatilishiga olib kelayapti. Kunduzi chiroq yoqib qo’yish, televizorning ko’rilsa-
korilmasa muntazam yoniq turishi va hokazo...
Hozirgi kunda Respublikamizda elektr energiyasi uchun o’rnatilgan tariflar 
yaqin va uzoq xorijdagi davlatlarga nisbatan ancha pastdir. Masalan, 1 kVt/soat 
elektr energiyasi narxi Qozog‗istonda 5,1 sent, Rossiyada 5,8 sent, Hindistonda 5 
sent, Xitoyda 5,6 sent, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida 9-14 yevrosent bo’lgani 
holda yurtimizda 2,8 sentdir.
Past tariflar qatori elektr energiyasidan nooqilona, ko’r-ko’rona foydalanganlik 
uchun iqtisodiy sanksiyalarni qo’llash amaliyoti qonunchilikda belgilab 
qo’yilmagani bebaho ne'matning iste'molchilar tomonidan huda-behuda, samarasiz 
ishlatilishiga olib kelayapti. Kunduzi chiroq yoqib qo’yish, televizorning ko’rilsa-
ko’rilmasa muntazam yoniq turishi va hokazo...
Elektr energiyaga bir stavkali tarif bo‘yicha berilgan elektr energiya miqdoriga 
to‘lash bilan, iste`molchidan elektr energiya tizimi (EET) uchun birmuncha 
o‘rtacha narx bo‘yicha hisoblagichda hisobga olinib, iste`mol qilingan elektr 
energiya uchun to‘lov olinadi. Elektr energiyani kelajak yillik iste`moli yetarli 
darajada aniq bashorat qilingani uchun, elektr energiyadan foydalanganligi uchun 
barcha to‘lovlar, EET barcha sarflarni yopadi va rejali tushumlarni ta`minlaydi.
Bir stavkali tarif, iste`molchini elektr energiyani ishlab-chiqarish bilan bog‘liq 
bo‘lmagan narxlarga sarfini qisqartirishni, elektr qabul qiluvchilarni ishlash 
rejimini va elektr ta`minotini rasional tizimini yaratishni rag‘batlantiradi, chunki 
ushbu korxona xarajatlarini pasaytirish imkonini beradi. Lekin elektr energiya 
narxini kecha – kunduz vaqti bo‘yicha differentsiallashning bo‘lmaganligi, 
iste`molchini maksimum soatlarda yuklamani tushirish va kechasida pasayish 
soatlarida yuklamani ko‘tarishni rag‘batlantirmaydi, ya`ni EET yuklama grafigini 
tekislashga ta`sir qilmaydi, va natijada elektr energiya ishlab chiqarishga bo‘lgan 
xarajatni pasaytirmaydi.
Tirkalgan elektr qabul qiluvchi quvvatiga asosiy stavka bilan ikki stavkali tarif, 
tirkalgan elektr energiya qabul qiluvchilarning ja`mi quvvati uchun to‘lovni va 
hisoblagich hisobga olgan iste`mol qilingan elektr energiya (W), kVt.s uchun 
to‘lovni ko‘zda tutadi.
Bunday tarifni amal qilishining zarurligi, zamonaviy yirik sanoat korxonalarining 
o‘rnalgan quvvati yuz va ming megavolt – amperni tashkil etganligi bilan bog‘liq, 
qator hollarda elektr jihozlar va elektr ta`minotiga bo‘lgan xarajatlar korxona 
narxining 50% ni tashkil etadi. Elektr ta`minoti tizimini qurish uchun katta 
miqdordagi kabel mahsuloti va qurilmalar sarf bo‘ladi.
Sanoat sohalaridagi elektr jihozlarning o‘rnalgan quvvati elektr stansiyalarining 
o‘rnalgan quvvatidan ortiq va yildan-yilga o‘sib bormoqda. Bu texnologik 
jarayonlarni keng elektrlashtirish, shaxsiy elektr yuritmalardan foydalanish bilan 
aniqlanadi. Elektr ta`minoti tizimini rasionalizatsiya qilish va ularni energiya 
sarfini pasaytirish uchun ularda bevosita elektr qabul qiluvchilar oldida energiyani 

---

ishchi kuchlanishga aylantirish va uzatishni amalga oshiradigan ta`minot 
liniyalarining chuqur kirishlarini qo‘llab amalga oshiradigan elektr energiyani 
taqsimlash, 
transformatsiyalashni 
o‘zgartirish 
va 
kommutatsiyalashni 
markazlashtir-maslik 
qabul 
qilingan. 
Bunda 
transformatsiyalash 
zinalari 
qisqartiriladi. Nimstantsiyalarni yiriklashtirmaslik toklarni kamaytiradi, bu o‘z 
navbatida, elektr yo‘qotishlarni pasaytirishga olib keladi. Lekin transformatsiyani 
markazlashtirmaslik, odatda markazlashgan transformatsiyadagi zarur bo‘lgan 
transformator quvvatiga nisbatan chuqur qirishli nimstantsiyalarda o‘rnatilgan 
trasformatorlarning ja`mi quvvatini ortishiga olib keladi.
Bunday tarifda iste`molchi korxona elektr ta`minotining eng ratsional sxemasini 
tanlash xuquqiga ega bo‘ladi, EET maksimumida ishtirok etuvchi quvvatni 
pasaytirishga manfaatdor (chunki shunga mos ravishda uning xarajatlari kamayadi) 
va elektr energiyani noishlab chiqarishga sarfini qisqartirishga harakat qiladi.
Yuklama maksimumining kamaytirish va iste`mol grafigining boshqa tomonga 
surish, grafikni tekislaydi va natijada ishlab chiqarilayotgan elektr energiya sarfini 
pasaytiradi.
YoER lardan ratsional foydalanish tabiiy gazga mavsumiy narxlarni va issiqlik 
hamda elektr energiyalarga mavsumiy tariflarni o‘rnatish bilan rag‘batlantiriladi.
Qishloq va shahar aholisi uchun elektr energiyaga differentsiyalangan tarmoqlar 
mavjud. Elektr plitalar bilan jihozlangan uylarda yashovchi shahar aholisi uchun 
elektr energiyaga bo‘lgan tariflar, boshqa hamma shahar aholisi uchun bo‘lgan 
tariflardan pastdir.
Gaz hisoblagichi mavjud bo‘lgan yashash uylarida 1m3 iste`mol etilayotgan gaz 
uchun tarif o‘rnatilgan bo‘lib, isitish mavsumida bu tarif past (agar gaz bilan isitish 
mavjud bo‘lsa) va yozgi davrda yuqori bo‘ladi. Agar gaz bilan isitish mavjud 
bo‘lmasa tarif barcha vaqtda bir xil bo‘ladi. Gaz hisoblagich bo‘lmagan uylarda 
to‘lov har oyga kishi boshiga tarif o‘rnatiladi. Bunda bu tarif xonada gaz plitalari 
mavjudligiga bog‘liq holda differentsatsiya qilinadi va:
issiq suvlarning markazlashgan hududiy ta‘minotida;
tabiiy gaz yordamida suv isitgich moslamalari (markazlashgan issiq suv 
ta`minoti mavjud bo‘lmaganda);
issiq suvlarning markazlashgan hududiy ta‘minotida va tabiiy gaz yordamida suv 
isitkich moslamalari bo‘lmaganda;
Aholining 
yashamaydigan 
xonalarini 
teplitsa 
(issiqxona), 
texnikani 
ta`mirlaydigan ustaxona, sport mashg‘ulotlarini o‘tkazish xonalari va h.k.) isitish 
uchun gaz berish sanoat iste`molchilari uchun o‘rnatilgan narxlar bo‘yicha amalga 
oshiriladi. Bunda bu imoratlarda gaz hisoblagichi bo‘lsa to‘lov hisoblagichni 
ko‘rsatkichi bo‘yicha hisob-kitob qilinadi, agar gaz hisoblagich bo‘lmasa 
isitilayotgan xonaning 1 kv.m ga gaz ketishining tasdiqlangan normasi bo‘yicha 
amalga oshiriladi. 

---