1-lekciya. Kirisiw. Kompuyter lingvistikasína kirisiw pániniń maqset hám wazíypalarí Jobası: «Kompyuter lingvistikasına kirisiw»

---

1-LEKCIYA.  

KIRISIW. KOMPUYTER LINGVISTIKASÍNA KIRISIW PÁNINIŃ 

MAQSET HÁM WAZÍYPALARÍ 

 

Jobası: 

  1.«Kompyuter  lingvistikasına kirisiw» pániniń maqseti hám wazıypaları 

2  «Kompyuter lingvistikasına kirisiw» pániniń qáliplseiwi hám rawajlanıwı 

 

Tayanısh  sózler:  matematikalıq  lingvistika,  kompyuter,  kompyuter 

lingvistikası,  tábiyǵıy  tillerdiń  matematikalıq  modeli,  kompyuter  dástúri,  avtomat 

awdarıw, tekstti redaktorlaw dástúrleri, matematikalıq  logika, injenerlik  til bilimi, 

ózbek lingvistikalıq avtomatı.  

 

Ótken  ásirdiń  80  jıllarında  XXI  ásirdiń  basında  informaciyalar  aǵımı  keskin 

túrde kóbeyip ketetuǵınlıǵı, al olardı qabıl etiw, saqlaw  hám de operativ túrde óz 

mánziline  jetkeriwdi    tek  ǵana  informaciyalıq  texnologiyalar  járdeminde  ǵana 

ámelge asırıw múmkin ekenligi boljanǵan edi. Sol sıyaqlı, ótken ásirdiń 80 jıllarında 

XXI ásirdе, yaǵnıy anıǵıraq etip aytqanda 2040-2050-jıllar aralıǵında kitap baspası 

uluwma óndiristen shıǵatuǵınlıǵı bayan etilgen edi. Yaǵnıy bul orında kitap baspasın 

bul  dáwirde  kompyuterlik  texnologiyalar  tolıq  almastıratuǵınlıǵı  boljanǵan.  Eger 

tariyxqa názer salatuǵın bolsaq, xalıqtı sawatlandırıw tiykarınan alǵanda 2 jol menen 

ámelge asırılǵan:  

1.  Kitap baspasınıń júzege keliwi 

2.  Kompyuterlik  texnologiyalardıń  oylap  tabılıwı,  onıń  massalıq  túrde 

tarqatılıwı. 

Házirgi  turmısımızdıń  rawajlanıw  jolı  kompyuterlik  hám  informaciyalıq  

texnologiyalarǵa  tıǵız  baylanıslı  bolıp  otır.  Óytkeni  ilim  hám  turmıstaǵı  jámi 

maǵlıwmatlardı  qabıllawımız  onı  óz  waqtında  tiyisli  mánzillerine  jetkeriw  sıyaqlı 

mútájliklerimizdi, tek áne usınday zamanagóy texnologiyalar aqralı ámelge asırıw 

múmkin.  Aytılıp  otırǵan  informaciyalar  uǵımına  belgili  bir  dárejede  ayqınlıq 

kiritiwimiz  zárúr.  Bunı  aytıp  atırǵanımızdıń  tiykarǵı  sebebi,  kompyuter  barlıq 

maǵlıwmatlardı 2 tilde qabıl etip aladı. 

1. Tábiyǵıy til 

2. Jasalma til 

Tábiyǵıy  tiller  qatarına  ózbek,  qaraqalpaq,  qazaq,  inglis,  rus,  nemis,  francuz 

hám álemdegi basqa da tiller  kiredi. 

Bul  tiller  jaratılısı  boyınsha  tábiyǵıy  túrde  turmısımızda  qollanılıp  kelgen. 

Házirgi kúnde álemde jámi 6500 den aslam tildiń bar ekenligi anıqlanǵan. Jámiyette 

mine  usınday    tiller  arqalı  adamlar  arasında  óz  ara  baylanıs  kommunikaciyalar 

ámelge asırıladı. 

Matematikalıq,  fizikalıq,  ximiyalıq  formulalar  hám  matematikalıq 

programmalastırıw tilleri jasalma tiller qatarına kiredi. Kompyuterdiń bárshe oylaw 

procesi  matematikalıq  tilde  dúziledi  hám  ámelge  asırıladı.  Sol  sebepli  tábiyǵıy 

tillerdi modellestiriw jumısların ámelge asırıw házirgi kúnde til biliminde orın alǵan 

áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp kelmekte. 

---

«Kompyuter  lingvistikasına  kirisiw»  pániniń  maqseti  tábiyǵıy  tillerdiń 

matematikalıq  modelin  qurıw,  lingvistikalıq  mashqalalardı  sheshiwshi  kompyuter 

dástúrlerin  islep  shıǵıwǵa  baǵdarlanǵan.  «Kompyuter  lingvistikası»  páni  aldında 

turǵan  tiykarǵı  máseleler  bolsa,  uluwma  til  biliminiń  formal    hám  aksiomatikalıq 

modellerin  qurıw  hám  konkret  tillerdiń  matematikalıq  modellerin  islep  shıǵıwǵa 

xızmet  etedi.  Bul  modeller  tiykarında  tekstlerdi  tayarlaw,  kompyuterlik  awdarıw, 

kompyuter    sózligi,  ana  tili    hám  shet  tillerge  úyretiw  hám  de  bilimlerdi  bahalaw 

boyınsha kompyuter  dástúrlerin jaratıw múmkin boladı. 

Til qaǵıydalarınıń matematikalıq  modeli  matematikalıq logikanıń formal hám 

aksiomatikalıq teoriyaları tiykarında dúziledi. Sonlıqtan da bul pán  matematikalıq 

logika    tiykarların  bayanlaw  menen  baslanadı.  Bul  jerde  oy-pikirlerdi  esap-kitap 

qılıwdıń usılları hám de olardıń formal hám aksiomatikalıq teoriyaları bayanlanadı. 

Keyin ózbek hám qaraqalpaq tili birlikleri (fonema, morfema, leksema sıyaqlı)niń 

formal  hám  aksiomatikalıq  modelleri  beriledi    hám  lingvistikalıq  mashqalalardıń 

matematikalıq algoritmleri, kompyuter  dástúrleri beriledi. 

Bizge málim, XXI ásir kompyuter texnologiyaları, aldıńǵı pedagogikalıq hám 

informaciyalıq  texnologiyaları (internet), joqarı sana-sezim, ilim hám texnikanıń tez 

rawajlanıwı  ásiri  bolmaqta.  XXI  ásir  basına  kelip,  «Elektron  tálim»,  «Elektron 

basqarıw», «Ashıq tálim», «Aralıq tálim», «Axborotlasqan tálim» sıyaqlı túsinikler 

turmısqa  kúnnen-kún  sińip  barmaqta.  Ózbekstan  Respublikasınıń  Birinshi 

Prezidenti I.A.Karimov sózleri menen aytqanda, «Házirgi axborot, kommunikaciya, 

kompyuter  texnologiyaları  ásirinde,  Internet  kúnnen-kúnge  turmısımızdıń  barlıq 

tarawlarına  tereń  hám  keń  kirip  baratırǵan  bir  jaǵdayda,  adamlardıń  sana-sezimi 

ushın  gúres  sheshiwshi  áhmiyetke  iye  bolǵan  bir  waqıtta  bul  máselelerdin  

jámiyetimiz  ushın  qánshelli  zárur  hám  ústem  bolıp  baratırǵanlıǵı  haqqında  aytıp 

otırıwǵa hájet joq». 

Házirgi  waqıtta  injenerlik  lingvistika,  esaplaw  lingvistikası,  matematikalıq 

lingvistika hám elektron awdarıw, kompyuter  lingvistikası boyınsha bir qatar jańa 

mashqalalar ortaǵa qoyılmaqta. Haqıyqatında da, zamanagóy kompyuter júdá úlken 

imkaniyatlarǵa iye bolıp, onıń ushın shaxmat oynawdan tartıp, medicinalıq diagnoz 

qoyıw, kárxanalardı basqarıw, áyyemgi xalıqlardıń sırlı xatların «oqıp», mazmunın 

sóylep  beriw,  qosıq  jazıw,  saz  shertiw,  úlken  kólemdegi  kitaplarǵa  annotaciyalar 

jazıw, proektler tariyxın sızıw sıyaqlı júzlegen miynet túrleriniń barlıǵında, álbette 

zamanagóy kompyuter   texnologiyaları hám  jumısshı kúshi, hám waqıt tárepinen 

judá  jaqın  kómekshi  bolıp  esaplanadı.  Bunda  adam+mashina+adam  hám  de 

adam+tekst+mashina+adamlar  sistemaları  tiykarında  úlken  kólemdegi  operaciya 

(jumıs)lar orınlanadı.    

Bunday ilimiy izertlewler qatarına qıyınlıǵı, zárúrligi menen xarakterleniwshi 

kompuyter lingvistikası páni de kiredi.    

Mámleketimiz  joqarı  oqıw  orınlarınıń  filologiya  fakultetinde  ótiletuǵın 

«Kompyuter  lingvistikası»  páni  tómendegi  máselelerdi  úyreniw  menen 

shuǵıllanadı: 

a) tábiyǵıy  tillerdiń matematikalıq  modelin islep shıǵıw; 

---

b) lingvistikalıq mashqalalardı sheshiwshi kompyuter dástúrleri menen tanısıw 

(máselen tekstlerdi latın jazıwınan kirill jazıwına yamasa kerisinshe, kirill jazıwınan 

latın jazıwına ótkeriw dástúrleri jaratılǵan):  

d)  kompyuterde  avtomat  awdarıw  hám  tekstti  redaktorlaw  dástúrlerin  islep 

shıǵıw: 

e) tillerge oqıtıw, bilimlerdi tekseriw:   

f) sózlik  hám kompyuterdegi tekstti statistik talqılaw dástúrlerin  islep shıǵıw 

sıyaqlı. 

Soǵan  baylanıslı  joqarı    oqıw  orınlarında  úyreniletuǵın  «Kompyuter 

lingvistikası» páni tómendegi úsh bólimdi óz ishine aladı: 

1. Matematikalıq logika mashqalaların uyreniw; 

2. Matematikalıq lingvistika  mashqalaların uyreniw; 

3.  Injenerlik  til  bilimi  yamasa  kompyuter  lingvistikası  mashqalaları  menen 

shuǵıllanıw. 

Bul pikirdi keste túrinde tómendegishe tusindiriw mumkin: 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

Bul pán keleshekte til qaǵıydalarınıń matematikalıq modellerin jaratıw, ózbek 

hám qaraqalpaq tiliniń  formal  teoriyaların  islep shıǵıw, usınıń  tiykarında berilgen 

materiallardı kompyuter járdeminde talqılaw, oqıtıw, bilimlerdi bahalaw, qátelerdi 

duzetiw algoritmlerin jaratıw ushın xızmet etedi. 

Kompyuter 

lingvistikası 

keleshek  páni  bolıp,  onıń  jetiskenlikleri 

mámleketimizde  ámeliy  hám  teoriyalıq  til  biliminiń  baylanısın  támiyinlew, 

teoriyalıq  izertlewler  nátiyjelerin  jámiyet  mápleri  jolında  qollaw  ushın  úlken 

imkaniyatlardı ashıp beredi.  Haqıyqatında da Respublikamızdıń birinshi Prezidenti 

I.A.Karimov  atap  kórsetkenindey,  «Ilimniń  wazıypası  keleshegimizdiń  kelbetin 

jaratıp  beriw,  erteńgi  kunimizdiń  baǵdarların,  tábiyǵıy  nızamların,  onıń  qanday 

bolıwın  kórsetip  beriwden  ibarat.  Adamlarda  ǵárezsizliktiń  abzallıǵın,  bul  bir 

tábiyǵıy  nızamshılıq  ekenligin  dálillep,  tusindirip  beriw  kerek.  Ilim  jámiyet 

rawajlanıwın alǵa ilgeriletiwshi kúsh, qural bolıwı tiyis». 

Mámleketimizde  matematikalıq  lingvistika (ML) hám kompyuter lingvistikası 

(KL) mashqalaları   menen shuǵıllanıwshı arnawlı kafedra hám laboratoriya 2001-

jılda Ózbekstan Milliy Universiteti (ÓZMU)de duzilgen edi, keyin ala bul kafedra 

«Ulıwma hám kompyuter   til bilimi» degen atqa iye boldı. 

Házirgi kunde bul kafedra tómendegi mashqalalar boyınsha  dástúrler jaratıw 

hám de studentlerge «Kompyuter lingvistikası» páninen sabaqlar alıp barıw menen 

shuǵıllanbaqta: 

 

Matematikаlıq hám kompyuter lingvistikası 

Matematikalıq logika 

Matematikalıq 

lingvistika 

Kompyuter lingvistikası 

 

---

a) matematikalıq logika hám ML mashqalaların  úyreniw: 

b) Kompyuter lingvistikası mashqalaların úyreniw: 

d)  kompyuterde  bir  tilden  ekinshi  tilge  awdarıw  ushın  lingvistik  támiyinlew 

tiykarların jaratıw h. t. b. 

Nátiyjede sońǵı jıllarda ózbek tili grammatikasınıń kompyuter modelin jaratıw 

tiykarları islep shıǵıldı, ózbek tilindegi Internet betlerin jaratıw tiykarları belgilendi, 

ózbek  kompyuter  ádebiyattanıw  (KÁ)  hám  kompyuter  linvistikası  (KL)  tiykarları 

belgili  dárejede  úyrenip  shıǵıldı.  Inglizshe-ózbekshe  yamasa  ózbekshe-inglizshe, 

russha-ózbekshe  yamasa  ózbekshe-russha  awdarıw  dástúrleri  islep  shıǵılmaqta: 

ózbek  tilindegi  tekstlerdi  redaktorlaw  dástúrleriniń  1-versiyaları  jaratılmaqta: 

WINDOWS  ózbek  tilindegi  operaciyalıq  sistemasın  islep  shıǵıw  dawam  etpekte: 

házirgi  waqıtta  «Qutadǵu-bilik»tiń  Internet  betleri  jaratılǵan.  Sonday-aq,  ózbek 

lingvistikalıq  avtomatın  jaratıw  boyınsha  dáslepki  jumıslar  ámelge  asırılǵan, 

kompyuter    járdeminde  ayırım  chastotalı  (jiyilik)  sózlikler,  keri  alfavitli  sózlikler 

duzilgen,  bul tarawdaǵı jumıslar házirgi kunde jedellik penen alıp barılmaqta. 

Sonday-aq, 2018-jıl 21-aprelde Tashkent mámleketlik ózbek tili hám ádebiyatı 

universiteti  janında  Kompyuter  lingvistikası  laboratoriyası  zamanagóy 

úskenelengen kompyuter xanasında óz jumısın basladı. 

Laboratoriyanıń  maqseti  ózbek  tiliniń  dúnya  jámiyetshiligindegi  abıroyın 

arttırıw  hám  ózbek  tili  menen  baylanıslı  bolǵan  izertlewlerdi  kompyuter 

texnologiyaları járdeminde alıp barıwdan ibarat. 

Laboratoriya baslıǵı lawazımına bir neshe xalıq aralıq joybarlar qatnasıwshısı, 

kompyuter  lingvistikası  boyınsha  birinshi  filosofiya  doktorı  (PhD)  dissertaciyasın 

jaqlaǵan “Informaciyalıq hám zamanagóy pedagogikalıq texnologiyalar” kafedrası 

oqıtıwshısı Nilufar Abduraxmanova tayınlandı.