1-mavzu. Kirish. Qoraqalpog’iston hududidagi qadimgi civilizatsiya markazlaridan biri. Reja

1-mavzu. Kirish. Qoraqalpog’iston hududidagi qadimgi civilizatsiya markazlaridan biri.


Reja:

1. Qoraqalpog’iston tarixi fanining predmeti,maqsadi,vazifalari va ahamiyati.

2. Janubiy Orol bo’yida qadimgi odamlar yashagan makonlar.
3. Janubiy Orol bo’yining xo’jaligi va madaniyati. «Avesto»ning tarixiy va ma'naviy meros sifatida ahamiyati.
Adabiyotlar:
1.Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Т. «Ўзбекистон», 2017.
2.Якубов М., Абаев С. «Авесто»-улыўма инсаний қəдирият Н. 2008
3.Базарбаев Ж., Хожаниязов Ғ., Базарбаев Р. Əййемги Окс дəрьясының төмениндеги зардуштлик дининиң излери Н. 2007
4.Баҳадырова С. Қарақалпақ қандай халық. Т. 2017.
5.Камалов С., Кощанов Б.А. Проблемы истории ХХ века - ӨзРИАҚҚБның «Хабаршы» журналы. 1996 N 2.
6.Камалов С., Хожаниязов Ғ. Қарақалпақстанда археологиялық изертлеўлер ҳәм оның нәтийжелери.//«Еркин Қарақалпақстан» газетасы. 1997-жыл 7-январь.
7.Кдырниязов М-Ш, Ягодин В.Н, Мамбетуллаев М.М, Сагдуллаев А.С, Кдырниязов О-Ш. История цивилизации Хорезма. Н. 2017.
8.Мамбетуллаев М., Туребеков М.Қубла Арал бойы халықлары тарийхынан Н.1997.
9.Мaмбетуллаев М., Төребеков М., Юсупов О. Қарақалпақстан тарийхы Н. 2010.
10.Сарыбаев Қ. Қарақалпақстан халықлары тарийхын үйрениў ҳәм оқытыўдағы гейпара ойлар. – «Еркин Қарақалпақстан» 24- апрель 1993.
11.Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан халықлары тарийхы бойынша дереклер Н. 1995.

Qoraqalpog’iston xalqları eng qadimgi xalqlardan bo’lıb, ular jahon madaniyatiga o’ziga xos va qaytalanmas tarixıga ega. Xalqımızning tarix varaqlarini ochıb ko'rsak, biz undan insonlar uchun, ayniqsa yoshlar uchun suv bilan havo qanday kerak bo’lsa, aynan shunday kerak bo’lgan vatanni sevish va dostlık, qahramonlık va mehnat sevarlik, insoniylik va odob-axlok, do’stlik va birdamlik, rostgo’ylık va mehr- muruvvat, madaniyatlılık va kamtarlik g’oyalarini ko’ramiz. Xullas, xalqımızning boy tarixıy tajribasi hozirgi va kelajaktagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlanish vazıfalarıni to’g’ri belgilash va anıqlashda katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ham oto-bobolarımız «O’tmishingni bil, hech bo’lmasa yetti otangni bil» deb nasihat etkan. Bu yoshlar uchun qarz va farz bo’lgan. Xalqımızning milliy o’zligini anglash borasıda uning haqıqıy tarixıni, ota-bobolarımızning meroslarıni bilishga qızıqishı kuchaydi.

O’zlikni anglash, avvalo o’tmishni o‘rganishtan, tarixga zarurlik sezishdan boshlanadı. Haqıyqatında da, o’zini anglab o’tirgan, o’zin tushinip o’tirgan har bir odam qanday oilada dunyoga kelgani, o’z avlodlarınıng kimlar bo’lganın, ota-boboları nimalar bilan mashg’ul bo’lgan va qanday umr surgani o’ylab, bilib olıshga harakat etadi. Ularning fazılatlari va merosları bilan maqtanib yashaydi.
Biz o’tmishni tiklash, tarixıy haqıyqatlıknı o’z o’rnıga qoyısh orqalı dunyoga ko’z-qarashımıznı, fikirlashimizni boyıtamız, shu orqalı demokratik, fuqoralık, erkin jamiyatni yangilaymız.
Biz Vatanımız tarixı va xalqning o’tmishin o’rganish orqalı bugingi kuni o’zimizning ma’suliyatlik tuyg’ularimizni shakllantiramiz. Rivojlanıshnıng yangi davri ostonasida turganımıznı va xalqimızning buyuk kelajagiga asos solishga javobgar ekanligimizni, munosabatimizning bor ekanligin tushina boshlaymız.
Haqıyqıy tarixnı bilish jamiyatimizning har bir fuqorosınıng, ayniqsa yosh avlodningumrida o’z yo’lın topib olıshiga, bugingi turmıshımızning qadriga etishiga va kelajagini anıqlab olıshiga yordam beradi.
Shunıng bilan bir qatorda, xalqımız tarixın o’rganishdagi ahamiyatli vazıfalarımızning biri o’z suverenitetiga ega Qoraqalpog’iston Respublikasıda faravonlikni, odam huquqların va xalqlar erkinligin, Ularning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy turmıshining yaxshiligini taminlaydigan demokratik jamiyat tuzish yana da shu jamiyatni qoriqlaydigan va tuzatadigan kuchli demokratik huquqiy davlat kerak ekanligini o’rganishimiz kerak va unga o’z hissamizni qo’shıshımız kerak bo’ladı.
Qoraqalpog’iston tarixın o’rganish da quyidagi masalalarga ahamiyat berish zarurli.
Qoraqalpog’iston xalqları eng qadimgi xalqlardan bo’lıb, ular yer yuzida madaniyatda o’ziga hos va takrorlab bolmaydigan tarixıga ega. Xalqimızning tarixınıng varaqlarin ochıb qorasak, biz undan odamlar uchun, ayniqsa yoshlar uchun suv bilan havo qanday kerak bo’lsa, xuddi shunday kerak bo’lgan patriotlık va internacionalık, qahramonlık va mehnat sevarlik, odamgarchilik va odob- axloq, dostlık va birdamlik, haqıyqatlık va mehr-shafqat, madaniyatli va kamtarlik g’oyalarin ko’ramiz.
Xalqimızning boy tarixıy tajribasi hozirgi va kelajaktagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlanish vazıfaların tug’rı belgilash va anıqlashda katta ahamiyatga ega.
Qoraqalpog’iston tarixı fani, birinchidan, fan sıfatıda o’zining butunlay dıqqat e’tiborıni o’tmish va hozirgi zamonga qaratadı, undan saboq beradi, xulosa chıqaradı, ota-bobolarımızning yodnomasidan turmısh-tarzini, ular yoritgan madaniy, ma’naviy qadriyatların urganadi.
Ikkinchidan, Qoraqalpog’iston tarixı fani, boshqa jamiyatlik fanlarga solishtirganda anıq fan. Tarixıy voqea va hodisalar qat’iy anıklikda, davr ketma- ketlikta – xronologik asosda o’rganadi.
Uchinchidan, Qoraqalpog’iston tarixı fani o’tmishda ijtimoiy-iqtisodiy turmıshi ahvoli, rivojlanishı va inqirozining sabab va oqıbatlarin o’rganadi, ulardan kelajak uchun saboq va xulosa chiqaradi. Bu esa, avlodlar uchun reja bo’ladı.
To’rtinchidan, Qoraqalpog’iston tarixı fani ko’p qırralı va har turli ahamiyatga ega. U jamiyat rivojlanishı va inqirozining faqat bir taraflama emas, balki uning har taraflarin bir-biriga munosabatda, bir butunlikda o’rganadi.
Qoraqalpog’iston tarixı fani o’tmishdagi va hozirgi hududdagi eng qadimgi davrlardan hozirga qadar bo’lıb o’tkan voqealar, insoniyat turmıshi, tabiyat va jamiyat rivojlanishı haqıdagı fan. Unı o’rganish predmetiga shu hududtagi har xıl tarixıy voqealar va hodisalar, ulardagı umumiy munosabat va bir butunlik, qonunlar va jarayonlar, umumiy xalq va insonnıng bunyodkorlik faoliyati kiradi.
Qoraqalpog’iston tarixı fanining o’rganish obekti - Qoraqalpog’iston tarixı hisoblanadi. Obekt anıq tarixıy davr, makon,yer va geografik hududiy chegaralar, ma’lum bir xalq, millat, davlat tarixı bilan bog’liq bo’lıb, shular chegarasıdagı voqea va hodisalarni bir butun va birgalikta o’z ichiga olinadi.
Qoraqalpog’iston tarixı fani ijtimoiy-siyosiy fan bo’lıb, odamzot o’z o’tmishini bilishi, o’zin o’zi anglashı va kelajagin belgilashda asosiy reja hisoblanadi. Tarix fani ijtimoiy gumanitar fanlar bilan mustahkam va o’zaro munosabatda rivojlanadı.
Qoraqalpog’iston tarixı fani metodologik tamoiyllari quyidagilardan iborat:
tarixıy hodisa va voqealarnı, hujjat va faktlarni ilmiy obektivlik bilan tug’rı o’rganish va tahlillash;
tarixnı milliylik va umumiy insonıylık tamoyillar asosida o’rganish va tahlillash;
tarixnı haqıyqıy obektivlik, tarixıy-falsafiy logika asosida o’rganish va yozish;
Tarixga milliy va umumiy insonıylık yodnoma va qadriyat sıfatıda hurmat
etish va itiborlı bo’lısh;
xalq, buyuk davlat faollari va raxbarlari, talantlı va qobilyatli, fidoyi va qahramon insonlarning tarixda tutgan o’rnıgaalohidaitibor berish;
tarixıy voqea va hodisa, hujjat va faktlarning to’g’rı va noto’g’rılıgın anıqlashda tarixıy-tahlillash usuliga amal qılısh;
tarixnı ilmiy-bunyodkorlik bilan sezish, tanqidiy asosida o’rganish ;
etnografik, arxeologik, antropologik, genealogik va boshqa fanlarning yutuqlari va usullaridan foydalanısh;
tarixnı o’rganish da meros va o’zaro munosabat, eng ahamiyatlisi, logikaga amal qılısh.
Tarixnı qanday bo’lsa, shundayligicha o’rganish kerak degan tushuncha hukimronlik etmasligi zarur.
Tarixnı uzluksiz revolyutsion jarayon, qarama-qarshı revolyutsion kuchlar kurashidan iborat deb tushinish va besh formaciyaga bo’lishtan butunlay voz kechildi. Qoraqalpog’iston tarixi shartli ravishta quyidagi eng ahamiyatli davrlarga bo’linadi:
Eng qadimgi davr
O’rta asrlar davri
Chor Rossiyası mustamlakachiligi davri
Sovetlar hukimronligi davri
Davlat mustaqilligin qulga kiritish davri
Qoraqalpog’iston tarixı manbalari moddiy va yozma ko’rinishiga ega bo’ladı.
Moddiy manbalar- arxeologik, antropologik va etnografik manbalar- har xıl bo’lıb, ularga qadimgi makonlar va shahar xarobaları, mozor-qal’alarning quduqlari, turmushi va xojalıkta ishlatilgan buyımlar, mehnat va urush qurolları va bosh shaharlar kiradi.
Xristian filosofı A. Avgustin bundan 1600 yil oldın tarixnıng xalq va millatning taqdirida tutkan o’rnın ko’rsatib, degan edi: «G’aflatta qolgan xalqnı uyg’otish uchun, avvalo uning tarixın uyg’ot».
Qoraqalpog’iston tarixı fani oldıda turgan asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Birinchidan, mutaxassis kadrlarga chuqur milliy va umumiy insonıy, tarixıy, g’oyaviy, siyosiy, ilmiy-nazariy dunyoga ko’z-qarashnı singdirish, shu maqsad yo’lıda Tarix ilmini keng urgatish zarur.
Ikkinchidan, insonda milliy o’y-fikr, maqtanısh va o’zlikni, milliy vijdon va umumiy insoniy komillikni tarbiyalash.
Uchinchidan, Vatanparvarlik va harbiy mardlikni, Vatanga sodiqlikni tarbiyalash.
To’rtinchidan, milliy va tarixıy qadriyatlarni asrab-avaylash ma’naviyatini singdirish, ularda buyuk psixologik fazılatlarni tarbiyalash.
Beshinchidan, Vatan va xalq, millat, ota-ona, farzand, tabiyat va jamiyat oldidagi muqaddas qadriyatlarni chuqur sezish va ularga sodıq ruhda tarviyalash.
Qoraqalpog’iston tarixınıng zamonaviy masalalariga quyidagilar kiradi: Xalqımız tarixınıng qadimgi va o’rta asrlik davrini o’rganishda bu xalqning qadimgi xalq ekanligin,yer yuzida madaniyatidagı o’rni, hozirgi O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqları bilan qadimgi zamondan qarindoshlik birligi, tubi bir turkiy xalqlar ekanligi ongimizga singib ketishi shart.
Qoraqalpoqlar ko’chmanchi emas, yarım o’troq xalq bo’lgan. Qoraqalpoqlarning ko’chib yashashi asosan sug’orma dexqonchilik qilish sharoyitiga va bosqinchilikka bog’liq bo’lgan. Bunı ota-bobalarımız yashagan yerlardagi shu kunga qadar saqlangan tarixıy yodgarliklar dalillaydi.
Qoraqalpog’iston hududi tarixıy, arxeologik va madaniy yodgarliklarga juda ham boy. Bunı qadimgi davrdan bizning kunlarimizga qadar yetib kelgan yozma malumotlar, ilmiy tadqiqotlar yakuni ko’rsatmoqda. Shuning uchun ham Xorazm arxeologik, etnografik ekspediciyasınıng ko’p yillik yutuqli ishi natijasida Janubiy Orol bo’yları hududi «O’rta Osiyoning Misri» deb tan olingan. Haqıyqatında da Nil daryosi Misr xalqınıng tarixında qanday ahamiyatga ega bo’lgan bo’lsa, qadimgi Oks, ya’nı Amudaryo Janubiy Orol bo’yı xalqlarınıng tarixında shunday ahamiyatga ega.
Janubiy Orol bo’yları haqida Doro I ning mashhur Behistun yozuvlarında, ahamoniylarga qaram satraplıklar orasida Xorazm nomida uchraydi. Qadimgi yunon va Rim Tarixchıları Gerodot, Ktesiy, Arrian, Strabon va yana boshqa shaxslarning asarlarida Janubiy Orol bo’yları haqida bahslimalumotlar uchraydi.
Janubiy Orol bo’ylarınıng qadimgi davrni o’rganish da Beruniyning asarlari qimmatli manba bo’lıb hisoblanadi. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgarliklar» asarinda keltirilishicha, Xorazm madaniy nomi qadimgi madaniyatlardan bo’lıb, uning asosi milloddan avvalgi XIII asrga tug’ri keladi. Beruniy Xorazmiylar, Sogdiylar va boshqa xalqlarning bayramları, Xorazm kalendarı va bosh shahar haqida malumotlar qoldırgan.
Janubiy Orol bo’yıda 1937-yili S.P.Tolstov boschiligidagi Xorazm arxeologik-etnografik ekspediciyası 40 yilga yaqin ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishlarinatijasida xalqimızning qadimgi davriga shartli tarixınıng yangi varaqlarin ochdi va unı dunyoga tanıttı. Masalan, Ustyurt Shaxpaxlı, Esen va boshqa yodgarliklarning arxeolog E.Bijanov tarafidan ochilishi o’lkamizdagi odamzot bolasining qadimgi tosh davridan boshlab yashab kelayotganligin dalillaydi. Al, V.N.Yagodinning tashabbusi bilan ochilgan Ustyurt «Sırlı aranlar» dunyo arxeologiyasıda yangi ochilish qatorıdan o’rın oldı. Katta Oybuyir qalasin tadqiqot vaqtida M.Mambetullaev tarafidan topilgan yozishlar O’rta Osiyodagi eng qadimgi yozivlar qatorıga kiradi. Shu va boshqada mahalliy olimlarning tadqiqotlari natijasida Qoraqalpog’iston tarixı yana da bir yuz elik mıng yildan ortiq davrga teranlashti.
Bu tadqiqotlar o’lkamizdagi qadimgi odamlarning madaniy izlari eng qadimgi davrlarga tug’ri kelishini dalillaydi.
O’zbekiston hududinda quyidagi paleolit davriga tegishli Selungir makoninan tosh qurollar bilan birgalikta odamga o’xshash suyaklar to’pilgan. Qoraqalpog’istonda Ustyurt kengliklari so’ngı ashel davrining yodgarligi Esen ustoxonaları, Qoraquduq qonısları Qoraqalpog’iston arxeologları tarafidan ochilib urganilib, Bu yodgarliklar bunnan 150-50 mıng yillıklarga tug’ra keladi. Bu to’pilgan makonlar, mehnat qurollari Markaziy Osiyoda, Shunıng uchunda Orol bo’ylarında ilk paleolit davrinda odamlar jamoa ovchilik va termachilik bilan mashg’ul, o’zlarining boshidan odamzot jamiyatining eng qadimgi bosqıchların kechirganin dalillaydi. Bu ochilish Ustyurt kengligida odamlar tarafidan dastlabki makon topishgava o’zlashtirishta birqator masalalarni eshishga imkon berdi, O’rta Osiyo arxeologiyasında katta voqea bo’ldi.
Qoraqalpog’iston arxeologları tarafidan o’rta tosh davri, ya’nı mezolit davrining yodgorliklari topilib urganiladi. Ularga Aydabol 16, 25, Aqtaylaq, Churuq, Qartpayqum va Alan yodgarliklari kiradi. A.Awezova Ustyurt kenglida mezolit davriga shartli makonlardan chiqqan narsalarni analiz qilib, bu yodgarliklardi Alan, Borlıboy, Boleksay, Aqtay, Aydabol, Qoraquduq, Churuq gruhlariga ajıratgan. Ayrım tadqiqotchilarning Ustyurtagi Aydabol makonlarıdan topilgan mehnat qurollarınıng ko’pchiligin, har turlılıgın va o’ziga hosligin hisobga olib, o’z oldıga madaniyatga ajratısh mumkin deb hisoblaydi.
Yangi tosh davridan bo’shlab O’rta Osiyo hududida madaniy xojalık paydo bo’lıb, uning asosiy rejalarin belgilab berdi. Bu davrda odamlarning umrinda katta o’zgarishlar bo’ldı. Ular endi o’zlashtirishni xojalıkning o’zlashtiruvchi xojalıkta, ya’nı ovchilik va termachiliktan mol chorvachılıgı va dexqonchilikga o’tadi. Bu davrda odamlarning jamoa turmishida, kundalikli turmıshida foydalanilgan tosh qurollarıda biroz o’zgarishlar yuz beradi.
Mil.avv. 5-4 mıningshı yillarda Janubiy Orol bo’ylarında yashagan neolit qabilalari xojalıgınıng bosh sohasida ovchilik va balıqchılıq bo’lgan. Kelteminor madaniy nomi S.P.Tolstov boschiligidagi ekspediciya tarafidan yaxshi o’rganadi. To’rtkul tumani hududindagı Janbosh shahar-4 yodgarligi arxeologlar tarafidan yaxshi tadqiqotlar olib borildi, Kaltaminor madaniy nomi haqida yetarli malumotlar beradi. S.P.Tolstovning fikricha Ularning uylarida katta urug’chilık qavim xojalıgı yashab, o’rtasha 100-125 odam bo’lgan.
Janubiy Orol bo’ylarıda eneolit davrinining yodgarliklari Aqshadaryonıng bo’yında Qawınlı, Tajiqazg’an qudıg’ı va Janbosh qala atirofidan to’pilgan. Ulardan to’pilgan mehnat qurolları va buyım narsaları faqat tekshirilganda, eneolit madaniyat yodgarliklari kelteminor madaniy nomi asosida shakillangan anıqlandı.
Bronzadavrinda Aqshadaryo deltosınıng hududinda ekki arxeologik madaniyattı foyda etkan qavilalar yashagan. Bu Suvjarg’an va Tazabag’jap madaniy nomi bo’lıb hisoblanadi. Tazabag’jap madaniyatınıng makon joyi bir bo’lagi Qabat qala, Janbosh qala va Tesikshahar atrofinda joylashgan. Tazabag’jap qavilalarinda dexqonshilik bilan birga mol chorvachilik rivojlangan.
Mil.avv. II mıningshi yillarning oxirinda 1 ming yillarning boshlarida dexqonshilik xojaligi davom etib, sun’iy sug’orish shulları mukammalanadi. Masalan, bronza ishlab chiqarish ko’payadi va mol chorvachilik kuchayadi. Bu vaqitlari Janubiy Orol bo’yında Suvjarg’an, Tazabag’jap madaniyatınıng davomı bo’lgan Amirabad madaniy nomi shakillanadi. Uning Jekke-Parsan-2 qo’rg’oni aylanasıda joylashgan makonlarınıng yig’indisi bohali malumotlar beradi. Janubiy Orol bo’yıda dexqonchilik rivojlanishı bilan katta oilaviy jamiyatlik tashkilotlarda otaning huquqi mustahkamlanadi. Hunarmandchilikning qishloq xojaligidan taqsimlanishning eng dastlabki belgilari boshlanadi. Shuning uchun shu davrda yakka mulkdorning va ijtimoiy tengsizlikning rivojlanishıga qulay vaziyat tug’diradi.
So’ngi qua Orol dengizining Sharq tarafida ko’chmanchi sak qabilalarining siyosiy ittifoq paydo bo’ladı. Arxeologik tadqiqot natijasida topilgan balıqlarning va ovchilikning suyaklariga qaraganda ularda xojalıkning bosh sohasi mol chorvachilik bilan birga balıqchılıq, ovchilik bo’lgan.
Mil.avv. VI-V asrlarda, o’rta temir davrida Sırdaryonıng quyi boylarıdagı sak qabilalari Uygaraq va Tagisken qabristonlarida o’z tug’ishganlarin dafn qilish davom etadi. Ularning o’likni dafn qilish urf –odatlarinda undan avvalgi vaqtlardagi dasturlarning davom etkanligi ma'lum. Qabristonlarga skif hayvonları yonalishida narsalar qoshıb solingan. Qurol aslahalar ko’plab uchraydi.
Saklar faqat mol chorvachilik bilan gina emas, shuning bilan sun’iy sug’orish yollari bilan dexqonchilik, hunarmandchilik bilan mashg’ul bo’lgan. Ular shaharlar qurgan. So’ngi yilları saklarning tepalikka o’xshaganqabristonlari Sultan Uvays tog’ining ustidan va Ustyurt kengligining Sharq bo’ylaridan topilib o’rganilgan.
Shunday etib qadimgi ota-bobolarımızning qo’lları bilan ishlangan tosh qurollar, bezanish narsaları, kulol idishlari neolit davrindagi, bronza davriga shartli bo’lgan makon yurtlarning tuzilishlari, ulardan topilgan har xıl buyımlar, Bu makon etkan qadimgi odamlar haqida tarixıy hujjat bo’lıb hisoblanadi.
Qoraqalpog’istondagı Kaltaminor madaniyatınıng nusxası Janbosh-4, Suvjargan madaniyatınıng nusxası Boyram-Qozg’an-2 makon yurtlaridan, Tazabagyap madaniyatıdan, Ustyurt kengligidan topilgan buyımlar o’lkamizdagi qadimgi obshinalık tuzim davrinda o’ziga hos badiy hunarning rivojlanganlıgın ko’rsatib turadi.
Qoraqalpog’iston hududidagı qadimgi davr makon yurtlarining topilishi Bu o’lkada erta davrlardayoq odamlarning tirikchilik etkanligin tasdiqlaydi.
Qoraqalpog’iston tarixın o’rganish da qadimgi yozma manbalar katta ahamiyatga ega. Yozma manbalar orasida eng qadimgi yozma manbvalarning biri yirik Avesto bo’lıb hisoblanadi. Ilmiy o’rtalıkta m. a . VI-V asrlardagi Ahamoniylar imperiyasınıng davlat dini bo’lgan zoroastrizm dastlab Baktriyada, yoki Xorazmda paydo bo’lgan degan fikrlar bor. Kopchilik olimlar Avestoning Vatanı Janubiy Orol bo’yı, ya’nı Xorazm deb hisoblaydi. So’ngi vaqtlari topilgan uning oxirgi bo’limi«Videvdatyana» Urvanı-Urganish, Vurukshanı-Orol, Arvididi-Amudaryo degan taxminlarda uchraydi.
Avestonıng gimni «Mitra»da O’rta Osiyo territoriyasıga shartli yerlar yodga olingan edi. «Yurtlarda g’olib sarkardalar bir necha yurishlarga chıqtı, u erda baland tog’lar etagidayaylovlar ko’p, chorvachilikga moyil, Bu yerda chuqur ko’lga qadar kenglik bor. Shuning uchun Gerat, Marı, Sogd, Gava va Xorazm» deb ko’rsatiladi. «Avesto»da ilm-fan, turmıshning va mehnat sohalari bo’yicha yetarli ma’lumotlar bor.
Avesto Bu qadimgi o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviylık, buyuk madaniyat bo’lganıdan guvohlik beruvchi tarixıy hujjat. Haqiqattan hamAvesto bugingi kun O’zbekiston va Qoraqalpog’iston xalqlarınıng qadimgi tarixın o’rganish da dastlabki yozma manba bo’lıb hisoblanadi.
Olimlar orasida Zoroastrizm dinining paydo bo’lgan hududi haqida har xıl fikrlar bor. Zoroastrizm dastlab Baktriyada yoki Xorazmda paydo bo’lgan, soʻng u boshqa yerlarga siljigan degan fikrlar bor. Hatfaq nomi zoroastrizmning muqaddas kitobi Avestoning Vatanı Janubiy Orol bo’yı deb yuritiladi. So’ngi vaqitlari topilgan uning oxirgi bo’limi«Videvdatyana» Urvani-Urganch, Vurukshani-Orol, Arvididi-Amudaryo degan taxminlarda uchraydi. Lekin ilmda Bu masalaning qanday o’zining yechimin topishga qoramasdan, VIII asrda arablarning bosqinchilik urishiga qadar oraliqta Janubiy Orol bo’ylarında zoroastrizm diniy dasturlarining hukimronlik etkanligi ilmda keng malum.