1-Mavzu: mehnat muhofazasi fanining maqsadi va talablari. Mehnat muhofaza qilishining huquqi asoslari va nizomlari

1-Mavzu: MEHNAT MUHOFAZASI FANINING MAQSADI VA 

TALABLARI. MEHNAT MUHOFAZA QILISHINING HUQUQI 

ASOSLARI VA NIZOMLARI. 

Reja: 

1. Mehnat muhofazasi fanining maqsad va vazifalari. 

2. Mehnat muhofazasi ishlarini tashkil yetish. 

3. Mehnat kodeksida mehnat muhofazasi haqida. 

1.1.  Mehnat muhofazasi fanining maqsad va vazifalari.  

Jamiyatni asosiy rivojlantiruvchi va ishlab chiqarish tizimini boshqaruvchi 

kuch  inson  ekanligini  e’tiborga  olib,  uning  ishlab  chiqarish  faoliyatini  va 

sog’lig’ini  saqlash  ijtimoiy  sotsial  taraqqiyot    yo’lidagi  muhim  omil  bo’lib 

hisoblanadi. SHuning uchun ham sanoat korxonalarining muhim talabi, faqat 

sifatli  mahsulot  ishlab  chiqarish  bo’lib  qolmasdan,  balki  ishlab  chiqarish 

sharoitini yaxshilash, ishlab chiqarishda jarohatlanish va kasb kasalliklari kelib 

chiqishiga  sabab  bo’lgan  manbalarni  yo’qotish,  ish  inson  faoliyati  uchun 

charchash,  toliqish  va  kasalliklar  manbai  bo’lmasdan,  quvonch  va  baxt 

keltiruvchi faoliyat bo’lishini ta’minlashga harakat qilish zarur. 

Sanoat korxonalarida normal sanitariya-gigiena sharoitlarini yaratish, og’ir 

qo’l kuchi bilan bajariladigan mehnatni tugatish va aqliy mehnat rolini oshirish, 

sanoatda  jarohatlanish  va  kasb  kasalliklarini  butunlay  tugatish  chora-

tadbirlarini amalga oshirish natijasida mehnat qilish yashash vositasigina bo’lib 

qolmasdan, hayot talabi bo’lishiga erishiladi. 

Inson  mehnatini  muhofaza  qilishni  yaxshilash  —  davlatimiz  amalga 

oshirayotgan asosiy va muhim ijtimoiy vazifalardan biridir. 

Mehnat  muhofazasi-satsial-iqtisodiy,  tashkiliy,  texnik,  gigienik, 

profilaktik tadbirlarni o’z ichiga qamrab olgan, insonning ish jarayonidagi 

mehnat qobilyatini, sog’ligi va havfsizligini ta’minlash uchun yunaltirilgan 

qonunlar majmuasidir. 

Fan asosan to’rt qismdan iborat: 

1. Mehnatni muxofaza qilish qonuniyatlari. 

2. 

Sanoat  korxonalarida  mehnat  gigenasi  va  ishlab  chiqarish 

sanitariyasi. 

3. 

Xavfsizlik texnikasi. 

4. 

Yong’inga qarshi kurash asoslari. 

Bu fanning metodologik asosi -mehnat sharoitini texnologik jarayoni, 

ajralib  chiqadigan  zaharli  moddalarni  va  foydalanish  vaqtida  paydo 

bo’ladigan havfli vaziyatlarni ilmiy tahlil qilishdir.  

 

Talablari: (har bir xodim bilishi va uddalashi kerak). 

-  Ishlab chiqarish jarayonlarini xaflilik darajasini baxolay olish. 

-  Zarur o’lchash ishlarini bajara olish.  

-  Xavfsizlikni ta’minlashda mustaqil qaror qabul qila olish. 

-  Mehnat muhofazasi bo’yicha yo’riqnomalar ishlay olish. 

-  Baxtsiz xodisalar sababini aniqlash, o’rganish.  

-  Jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko’rsata olish.  

1.2. Mehnat muhofazasi ishlarini tashkil yetish. 

Mehnatni muxofaza qilish fanining vazifasi bo’lajak har bir muxandisga 

mehnat muhofazasi qonuniyatlari, ishlab chiqarish xavfsizligi masalalarini 

yechish  usullarini  o’rgatish,  ularni  sanoatda  shikastlanish  va  kasb 

kasalliklariga qarshi kurashish, kimyo va oziq-ovqat sanoati korxonalarida 

bo’ladigan  yong’in  va  portlash  xodisalarini  oldini  olish  choralari  bilan 

tanishtirishdan iborat.  

Mehnat sharoitini yaxshilashga olib keladigan tadbirlar: 

 Baxtsiz xodisalarning oldini olish chora-tadbirlari:  

Bularga:  zaharli  va  yengil  alangalanuvchi  suyukliklarni  saqlash 

jarayonini  mexanizatsiyalashtirish,  ximoya  moslamalari,  to’siqlar, 

avtomatik  ximoya  vositalari,  signal  moslamalari,  masofadan  boshqarish 

moslamalari, va boshqalar kiradi. 

Ishlab  chiqarishda  kasb  kasalliklarini  oldini  olish  chora-

tadbirlari: 

Unga ishchilarni har xil kasbiy zararlar ta’sirida ximoyalovchi moslama, 

jixozlarni  tayyorlash,  ularni  ishlab  chiqarishga  joriy  etish,  xonalarni 

shamollatib  turish,  moslamalarini  o’rnatish  hamda  ishlab  turgan 

moslamalarni o’z vaqtida taomirlab turish, havo tarkibini tekshirish hamda 

nazorat o’rnatish uchun asbob uskunalar olish, o’rnatish va boshqalar kiradi. 

 Mehnat sharoitini umumiy yaxshilash chora- tadbirlari. 

Bunga  mehnatni  muhofaza  qilish  masalalarini  yorituvchi  ko’rgazmali 

xonalar,  burchaklar  tashkil  qilish,  ishjoylarini  unumli  yoritish,  shovqin  va 

tebranishlarga qarshi umumiy chora-tadbirlar maxsus yechinish, yuvinish, 

kir yuvish, kimyoviy tozalash, kiyimlarni maxsus tikish xonalari tashkil etish 

kiradi. 

Ishlab  chiqarishda  yangi  texnologiya  jarayonlarini  tadbiq  etish  va 

umumiy rekonstruktsiya qilish ham umumiy mehnat sharoitini yaxshilash 

chora-tadbirlariga  kiradi.  Bundan  tashqari,  korxona  jamoasi,  rahbarlari, 

tarmoq,  vazirliklari  hamkorligida  mehnatni  muhofaza  qilish,  mehnat 

sharoitlarini  yaxshilash  va  sanitariya  gigiena  chora-  tadbirlarini  ishlab 

chiqib  tarmoq  markaziy  kasaba  qo’mitalari  bilan  kelishgan  holda 

tasdiqlanadi.  

1.3. Mehnat kodeksida mehnat muhofazasi haqida. 

Mehnatni  muhofaza  qilish  qonuniyatlari  O’zbekiston  Respublikasi 

Konstitutsiyasi,  O’zbekiston  Respublikasi  Mehnat  qonunlari  kodeksi 

asosida  olib  boriladi.  Mehnatni  muhofaza  qilishning  qator  masalalari 

Konstitutsiyada  aks  ettirilgan.  Mehnatkashlarni  xavfsiz  va  sog’lom 

mehnat  sharoiti  bilan  ta’minlashni  davlat  o’zining  asosiy  vazifasi  deb 

hisoblaydi,  buning  uchun  zarur  bo’lgan  chora-tadbirlarni  qonun  asosida 

amalga oshiradi. 

O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yil 8 dekabrida 12-

chaqiriq II sessiyasida tasdiqlangan Konstitutsiyaning 18-20, 27, 29, 36-42-

moddalarida mehnatni muhofaza qilish masalalari bayon etilgan.  

Konstitutsiya barcha fuqarolarni mehnat qilish huquqini ta’minlaydi, 

yaoni  mehnatkashlar  ma’lum  mikdorda  haq  olish  hisobiga  ish  bilan 

ta’minlanadilar.  Bu  huquq  haftasiga  41  soatdan  oshmagan  ish  soati 

belgilash  asosida  va  yiliga  bir  marta  haq  to’lanadigan  (dam  olish)  ta’til 

berish yo’li bilan amalga oshiriladi. 

Konstitutsiya  bepul  davolanish,  qariganda  yoki  mehnat  qilish 

qobiliyatini  qisman  yoki  batamom  yo’qotganda  sotsial  ta’minlanish 

huquqlarini ham beradi. 

O’zbekiston 

Respublikasi 

mehnat 

qilish 

qonuniyatlari 

mehnatkashlarga yaratib berayotgan sharoitlar va huquqlar hamda ularni 

nazorat qilish jihatidan dunyoda eng ilg’or hisoblanadi. 

Mehnatni muhofaza qilish qonunlarini yaratish va amalga oshirishda 

kasaba uyushmalari faol qatnashadi. 

O’zbekiston  Respublikasi  Mehnat  qonunlari  kodeksida  sog’liqni 

saqlash,  xavfsiz  va  sog’lom  sharoit  yaratish,  xalq  uchun  madaniy  va 

maishiy  farovonlikni  ta’minlashga  oid  ko’pgina  masalalar  ko’rib 

chiqilgan.  

 211-modda. Mehnatni muhofaza qilish tadbirlari. 

 Barcha korxonalarda xavfsizlik va gigiena talablariga javob beradigan 

mehnat  sharoitlari  yaratilgan  bo’lishi  kerak.  Bunday  sharitlarni  yaratib 

berish ish beruvchining majburiyatiga kiradi. 

 Ish  beruvchi  mehnatni  muhofaza  qilish  talablarini  buzganlik  uchun 

javobgar bo’ladi.  

  212-modda. Xodimning mehnat muhofaza qilish normalari, 

hamda qoida va yo’riqnomalariga rioya etish majburiyati. 

  Xodim mehnatni muhofaza qilish normalariga, qoida va yo’riqlariga, 

shuningdek maomuriyatning ishni bexatar olib berish haqidagi farmonlariga 

rioya  qilishi,  olingan  shaxsiy  ximoya  vositalaridan  foydalanishi  insonlar 

xayoti  va  sog’ligiga  bevosita  xavf  soluvchi  har  qanday  holat  haqida 

raxbariyatga darxol xabar berishi shart. 

213-modda  

Xodimning 

mehnatni 

muhofaza 

qilish 

haqida ma’lumot olish huquqi.  

  Ish  beruvchi  mehnat  shartnomasi  to’zishda  va  boshqa  ishga 

o’tkazishga  xodimni  mehnat  sharoitlari  to’g’risida,  shu  jumladan  kasb 

kasalliklari  va  boshqa  kasalliklarga  chalinish  extimolli,  shu  bilan  bog’liq 

holda  unga  beriladigan  imtiyozlar,  shuningdek  shaxsiy  ximoya  vositalari 

haqida xabardor qilishi kerak. 

  215-modda. Mehnatni muhofaza qilish yo’l-yo’riqlar berish 

va o’qitish. 

  Xodimlarga  texnika  xavfsizligi,  ishlab  chiqarish  sanitariyasi,  yong’in 

chiqishidan  saqlashini  va  mehnatni  muhofaza  qilishning  boshqa  qoidalari 

haqida  yo’l-yo’riqlar  berish  hamda  xodimlarning  mehnatini  muhofaza 

qilishning  hamma  talablariga  rioya  eotishlarini  doimiy  ravishda  tekshirib 

borish vazifasi ish beruvchi zimmasiga yuklatiladi.