1-Mustaqil ish Bajardi: Sirojiddinov z

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI
TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI




Cloud texnologiyalari
1-Mustaqil ish

Bajardi: Sirojiddinov Z .
Tekshirdi: Musadjanova D.

Toshkent 2023
Mavzu: Cloudning sinflanishi. Turli sinf foydalanuvchilari uchun Cloud xizmatlari
Reja:

1. 
   Cloud sinflanishi.
   

2. Clouddan foydalanish.
3. Foydalanuvchilar va ular uchun yaratilgan qulayliklar.
4. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar.

Bulut xizmatlari internet orqali turli kompyuterlar va qurilmalar o'rtasida axborotni almashish va saqlash imkoniyatini beradi. Bulut sayt va ilovalarni saqlash, fayllarni almashish, hujjatlarni saqlash, ma'lumot bazalarini saqlash, virtual serverlarni ishlatish va kompyuterlar uchun sarf dasturlarni ishga tushirish uchun foydalaniladi. Eng keng tarqalgan bulut xizmatlari Microsoft Azure, Amazon AWS, Google Cloud Platform, Dropbox, iCloud, Google Drive, OneDrive va boshqalardir. Bu xizmatlar serverlar va kompyuterlar orqali beriladi, shuning uchun ularga ulanish uchun to'g'ridan-to'g'ri internetga ulanish kerak. Bulut xizmatlardan foydalanish sizda server yoki xosting sotib olish shart emas, kerakli ma'lumotlardan cloud xizmatlari orqali qulay foydalanish mumkin. Har doim xujjatlaringizni yo'qotmasdan saqlash imkoniyati mavjud. Ularning barchasi kerakli ma'lumotlarni xavfsiz saqlaydi, ma'lumotlarni xavfsizlikni ta'minlash uchun bir qancha tizim, protocol, firewall ishlatiladi.

Cloud texnologiyalari virtual xizmatlar (masalan, dasturiy ta'minot sifatida (SaaS), platforma sifatida (PaaS) va infrastruktura sifatida (IaaS)) kabi xizmatlarni o'z ichiga oladi.
Bulut xizmatlar uchun xizmat olish oylik obuna sotib olish zarur bo'lmaydi. Bulutdan to'laqonli foydalanish uchun bulut xizmatlarini taqdim etayotgan kompaniya, sayt, mobil yoki desktop ilovasidan akkaunt orqali ro'yxatdan o'tish kifoya.
Bulut xizmatlardan keng foydalanuvchi sinflar:

• 
  dasturchilar,
  
• 
  o'qituvchi va o'quvchilar,
  
• 
  talaba va professorlar,
  
• 
  ofis ishchilari,
  
• 
  ma'lmotlar bazasi bilan ishlovchilar,
  
• 
  tizimlar bilan ishlovchilar.
  

Elektron ta’lim resurslari va multimediali elektron o‘qitish vositalari talim tizimiga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish va ulardan foydalanish maqsadga erishishdagi eng samarali yo‘ldir . Talim tizimi o‘quvchilar va o‘qituvchilar uchun onlayn kurslar va treninglar bilan bir qatorda talimni ko‘rsatadi. Bulutli hisoblash sizga internetga ulangan holda istalgan joydan resurslar, maʼlumotlar, xizmatlar va ilovalarga kirish imkonini beradi.
Google kompaniyasi talim yurtlariga Google Apps for education bulutli ilovani elektron talim sifatida taqdim etadi. Microsoft kompaniyasi esa oliy o‘quv yurti talabalariga Office 365 for Education ilovasini taqdim etadi. Muvaffaqiyatli muassasalarning talabalari va o‘qituvchilari Office 365 Education dasturiga bepul, jumladan Word, Excel, PowerPoint, OneNote va endi Microsoft Teams hamda qo‘shimcha akkaunt bilan ro‘yxatdan o‘tishlari mumkin. Bu tizimning yana bir qulaylik tarafi, kengaytirilgan qulayliklar va funksiyalardan foydalanish uchun pullik obunani ham taklif qiladi. Oylik to'lov narxi $249.
Bulut xizmatlari dasturchilar uchun juda foydalidir, chunki ular bulut xizmatlaridan maxsus ilovalarni yaratish va ishga tushirish hamda deyarli barcha oʻlchamdagi kompaniyalar uchun infratuzilma va tarmoqlarni saqlash uchun foydalanishlari mumkin. DevOps guruhlari maxsus ehtiyojlarga moslashtirilgan ishlab chiqish, sinov va ishlab chiqarish muhitlarini tezda yaratishi mumkin. Bulutli hisoblash keng ko'lamli hisoblash xizmatlarini taqdim etadi, jumladan, ma'lumotlar bazalari, saqlash, tahlil qilish, razvedka, dasturiy ta'minot, tarmoqlar va boshqa ko'plab innovatsiyalar, miqyosni tejash va moslashuvchan resurslar uchun. Dasturchilar uchun asosan o'zlari ishlayotgan proektlarni bulutlarga joylab, istalgan joyda ulardan foydalanish qulay. Misol uchun bir holatni oladigan bo'lsak, dasturchi ish joyiga boradi va o'z proyekti yoki dasturida ish olib boradi. Ish vaqtida dastur yoki loyihasini bulutga joylaydi. So'ng uyga boradi va bulut orqali ishini davom ettiradi. Bu qulaylik orqali dasturchilar uchun hatto o'z noutbuklarini ham kun davomida o'zlari bilan birga olib yurish shart bo'lmay qoladi. Yuqorida sanab o'tgan bulut tizimlaridan biri Github tizimi asosan dasturchilar uchun mo'ljallangan hisoblanadi. Chunki u platformada ish faoliyati bulut tizimining o'zida amalga oshiriladi. Bu esa har safar ish olib borilayotgan faylni bulutga yuklash va yuklab olishni kamaytiradi. Bunday paytda yuklab olingan faylda ishlash va o'zgartirishlar kiritlgandan so'ng, uni bulutga yuklash, va boshqa qurilmada uni yuklab olish davomida bir nomli faylning kompyuter xotirasida soni ortib ketishi mumkin.
Bulutli hisoblash talabalar uchun ham foydali, chunki u IT va ma'lumotlarni boshqarish xarajatlarini kamaytiradi, kurs materiallaridan foydalanish imkoniyatini oshiradi, talabalarga virtual ishlash va hamkorlik qilish imkonini beradi, o'qituvchilarga topshiriqlarni bajarish va uy vazifalarini onlayn kuzatish imkonini beradi, virtual o'rganishga o'tishni osonlashtiradi. Talabalar Google One, Amazon Web Services (AWS), Microsoft Azure, Digital Ocean, Github va Bitbucket kabi ko'plab bulutli xizmatlardan foydalanishlari mumkin. Chunki ularda o'quv kitoblari, hujjatlari yoki elektron o'quv qurollarini saqlash va ulardan foydalanish qulay.
Bulutli xizmatlarning boshqa misollariga Dropbox, Salesforce, Cisco WebEx, Google App Engine, Apache Stratos, OpenShift, Netflix va Hulu kiradi.
Bulutli xizmatlar har doim ham bepul emas, lekin AWS Free Tier va Google Cloud Free Tier kabi bepul bulutli hisoblash xizmatlari mavjud. Azure Cloud Services - bu kengaytiriladigan, ishonchli va ishlatish uchun arzon bo'lgan ilovalarni joylashtirish uchun mo'ljallangan xizmat sifatida platforma (PaaS) texnologiyasi.
Bulutli texnologiyalarga asoslangan tarmoq xizmatlaridan foydalanish hamda o’quv jarayoniga tadbiq etish samarali natija beradi. Bulutli texnologiyalar zamonaviy-kommunikatsion sohalarining jadal rivojlanayotgan sohalaridan biri hisoblanib, sifatli ta’lim natijalariga erishishda o’z samarasini beradi. O’quv jarayonini tashkil etishda bulutli texnologiyalardan foydalanib faqat amaliy topshiriqlarni bajarish bilangina chegaralanib qolmay, balki yagona axborot ta’lim tizimini kengaytirish imkonini ham beradi. O’quv jarayonini bulutli texnologiyalarga asoslangan ta’lim muhitidan foydalanish o’quvchilarga mustaqil shaxs sifatida o’z- o’zini anglash hamda ta’limiy qobilyatlarni o’zlashtirish imkonini beradi. Misol qilib ko’rsatadigon bo’lsak, o’quvchi talabalarga zarur o’quv resurslarini uzatish, topshiriqlarni yaratish va uni taqdim rtish, topshiriqlar ijrosi bilan tanishib chiqish, baholarni o’zlashtirish darajasini tahlil qilish imkonini yaratadi. Shuningdek, o’quvchi va o’qituvchi orasida o’zaro munosabatni tashkil etadi. Bulutli texnologiyalarda ishlash foydalanuvchilarning ishini unumli va xavfsiz tizimida ishlashni ta’minlashga qaratilgan hisoblanadi. Ushbu texnologiyaning quyidagi imkoniyatlari mavjud.
- Foydalanuvchi uchun virtual muhitda ishlash imkoniyatini yaratadi.
- Foydalanuvchi o’ziga qulay bo’lgan tizimni mustaqil ravishda yaratishga
imkoniyat beradi.
- Foydalanuvchi tizimini yaratish va foydalanish xarajatlarini sezilarli darajada kamayadi. Bu xizmatlarning 70 foiziga Internet orqali amalga oshirish natijasiga erishiladi.
- Bulutli texnologiyalarning mobiligi natijasida foydalanuvchi undan dunyoning ixtiyoriy nuqtasida, istalgan paytda foydalanish imkoni beradi. Ushbu tizimning filiallari mavjud bo’lib korxonalar uchun ancha qulayliklar tug’diradi. Bulutli texnologiyalarga asoslangan tarmoqlarning xizmatlarini va umumiy foydalanishlarni tashkil etishi, uy vazifalarini hamda mustaqil topshiriqlarni bajarishda o’quvchilarga keng imkoniyatlarni yaratib beradi.
O'qituvchilar uchun bulut xizmatlaridan foydalanishning qulay tomonlari quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
1. Qulay va ochiqlik. O'qituvchilar, kerakli ma'lumotlarni o'zlarining o'zlarida saqlashga mo'ljallangan xizmatlar orqali kerakli ma'lumotlarga internet orqali qulay kirishlarini ta'minlaydi.
2. Bulut xizmatlari o'qituvchilarga kerakli ma'lumotlarni saqlash uchun kerakli serverlarni hamma joyda o'rnatish talab qilmaydi.
3. Qulay xizmat ko'rsatish. Bulut xizmatlari, shuningdek, kerakli fayllarning ochiq va uzun muddatli saqlash imkonini berishi, bu esa o'qituvchilarga ko'p marta o'qitishning oldi olishini minimal darajaga tushuradi.
4. Qulay huquqiy himoyalash. Bulut xizmatlari kerakli ma'lumotlar o'rnatingan joyda xavfsiz va himoyalangan shaklda saqlanadi va kerakli vaqtda qulaylik bilan foydalanishga imkon beradi.
5. Jismoniy jihatdan qulaylik. shuning uchun o'qituvchilar foydalanishning kirib ketishini yaxshi ko'rsatishiga imkon beradi.
6. Avtomatik ko'chirish va qaytarish. Kerakli ma'lumotlarning ko'chirilishi va qaytarilishi avtomatik ravishda amalga oshiriladi, bu esa o'qituvchilar uchun ishlarini osonlasht
Yaqindagina "bulutli hisoblash" atamasi ko‘plab Internet-serverlarda joylashgan ma'lumotni joylashtirish va ishlov berishni tushuntirish uchun ishlatilgan. Bulutli hisoblashlarning yuzaga kelishida “virtualizatsiya” texnologiyalarining ahamiyati juda katta hisoblanadi.
Zamonaviy bulutli texnologiyalar nafaqat tayyor tarmoq va server qurilmalari, balki, asta-sekin ichki tizimlar (embedded cloud) bozoriga ham jadal kirib bormoqda. Turli xildagi qurilmalarni global tarmoqqa ulash va boshqarish g‘oyasi “buyumlar interneti” (Internet of Things –IoT) deb yuritiladi. Microsoft Windows embedded kompaniyasi bosh menenjeri Kevin Dallas fikriga ko‘ra, buyumlar interneti g‘oyasi ko‘p yillardan buyon mavjud bulgan, ammo bunday tarmoqni amalga oshirilmaganligiga sabab -birgina bo‘g‘inning, ya’ni, bulutli texnologiyaning yaratilmaganligi edi. Tarqatish modellari bo‘yicha bulutli hisoblash texnologiyalari xususiy, ommaviy va gibrid texnologiyalarga ajratiladi.
Xususiy bulut (private cloud) –korxonaning ichki bulutli infratuzilishi va xizmatidir. Odatda bunday bulutli informatsion tuzilma shaxsiy yoki korporativ tarmoq doirasida joylashgan bo‘ladi. Tashkilot unga tegishli bo‘lgan bulutni mustaqil boshqarishi yoki bu masalani tashqi pudratchiga topshirishi mumkin. Infratuzilma buyurtmachi binosida yoki tashqi operatorda, yoki qisman buyurtmachi va qisman operator binosida joylashtirilishi xam mumkin. Ommaviy bulut (public cloud) -bunday infratuzilmadagi bulutli hisoblash xizmatlaridan keng xalq ommasi foydalanishi mumkin, bunda kerakli boshlangich ma’lumotlar uni yetkazib beruvchilar tomonidan taqdim etiladi va korporativ tarmoqdan tashqarida joylashtiriladi.
Umumiy bulutli xizmatlar keng omma tomonidan bepul foydalanish uchun mo‘ljallangan. Xavfsizlik muammolari tufayli ko‘plab xaridorlardan qochish yoki faqat tanlab ommaviy bulutlarga o‘tish.Virtualizatsiya texnologiyasining rivojlanishi va oldindan ishlab chiqilgan bulutli infratuzilmalarning o‘sib borayotgan imkoniyatlari mijozlarga bulutli xizmatlarni shaxsiy bulutlarning qulayligi va xavfsizligida amalga oshirishga imkon beradi. Bunday holda, xaridor ichki kompyuter tarmog‘ini bulutga asoslanmagan holda ushlab turishi mumkin, lekin ayni paytda zaxira va ma'lumotlarni saqlash kabi ba'zi funktsiyalarni ommaviy bulut ta'minotchisiga to‘liq topshirishi mumkin.
Bulut–bu nafaqat virtuallashtirish, negaki, server va infratuzilishni virtuallashtirish uni informatsion bulut deb hisoblashning asosi hisoblansada, virtuallashtirish va virtuallashgan muhitni boshqarishni amalga oshirish natijasida tizim o‘z-o‘zidan qandaydir turdagi bulut bo‘lib qolmaydi. Texnik muhit bulut texnologiyasi deb hisoblanishi uchun, informatsion tizim virtual mashina, operatsion tizim yoki bog‘lovchi dasturiy ta’minot konteyneri, yuqori bardoshli operatsion tizim, grid-hisoblash dasturiy ta’minoti, saqlash resurslarini tahlil qilib boruvchi dasturiy ta’minot, ko‘lamlashtiruvchi va klasterlovchi vositalardan iborat tashkil etuvchilarga ham ega bo‘lishi zarur.
Bulut–tejamkorlik manbai bo‘lishi shart emas. Bulutga pul mablag‘larini tejovchi vosita sifatida qarash xam xato tushunchalardan biri hisoblanadi. Bulutda ishlash tejamkor bo‘lishi mumkin, ammo bu juda xam majburiy bo‘lgan atribut hisoblanmaydi.
Xususiy bulut faqat buyurtmachidagina joriy etilishi shart emas. Xususiy bulut atamasi aniq bir joyda joylashganlikni emas, balki, bu texnologiyaning konfidensiallik, resurslarga egalik qilish yoki mustaqil boshqarish mumkinligi kabi xususiyatlarini aniqlab beradi. Ko‘plab bulut texnologiyalarni yetkazib beruvchi kompaniyalar lokal bo‘lmagan xususiy bulutlarni taklif etadilar, ya’ni, bulutda bir nechta mijozlar birlashtirilganligiga qaramay, resurslarni yagona buyurtmachiga ajratib beradi. “Bulut” o‘zining qaerda ochilganligi, unga kim egalik qilishi va boshqarishga kim mas’ulligiga ko‘ra emas, balki, maxfiyligi uchun xususiy bulut hisoblanadi. Masalan, xususiy ma’lumotlarga ishlov berish markazlari xosting-provayderda joylashtirilishi yoki turli buyurtmachilar resurslarini birlashtirilib, xususiy virtual tarmoqlar (Virtual Private Network –VPN) orqali bir-biridan ajratib qo‘yilishi mumkin.
Xususiy bulut –bu nafaqat infratuzilmali xizmat. Serverli virtuallashtirish –yirik yo‘nalish va shuning uchun xam xususiy bulutlar hisoblashning katta quvvatli harakatlantiruvchi omili hisoblanadi.
Infratuzilma sifatidagi xizmat ko‘rsatish ishlash tamoyillarini tubdan o‘zgartirib yubormagan holda xususiy bulutlar eng quyi daraja resurslaridan foydalanish uchun juda qulay bo‘lgan sodda shaklda taqdim etiladi.
Xususiy bulut xususiy bo‘lmay qolishi xam mumkin. Bir tomondan, xususiy bulut keng ko‘lamli, samarador, ommaviy bulutlar uchun xarakterli bo‘lgan real va salohiyatli xamda xavfsizlik tahdidlarini bartaraf qilishda bir qancha afzalliklarga ega. Ikkinchi tomondan, elektron biznesning asosiy talablaridan biri bo‘lgan xizmat ko‘rsatish, xavfsizlik va me’yoriy talablarga rioya etishni nazorat qilish darajasi vaqt o‘tishi bilan ommaviy bulut xizmatlarida ham ortib boradi. Standart va texnologiyalar milliy institutining (NIST -National Institute of Standards and Technology, USA) “The NIST Definition of Cloud Computing” nomli hujjatida informatsion bulutlarning quyidagi tasniflari aniqlab berilgan:
-talab bo‘yicha o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish .
-keng yo‘lakli kirish imkoniyati(Broad network access).
-resurslarni birlashtirish (Resorce pooling).
-tezkor elastic holat (Rapid elasticity).
-o‘lchovli servis (Measured service).
Hozirgi kunda bulutli texnologiya xizmat ko‘rsatishlarini ba’zida bulut qatlamlari deb ham ataladigan uchta asosiy modelga ajratish qabul qilingan. Bu uchta qatlam bulutli texnologiyalar tuzilishinigina emas, balki butunlay axborot texnologiyalarini aks ettiradi.
Infratuzilma sifatidagi xizmat buyurtmachilarga xizmatlar sifatida taqdim etiladigan serverlar, tarmoq uskunalari va saqlash qurilmalariga o‘xshash moddiy resurslar majmuidan iborat. Infratuzilma xizmatlari zaruriyatga ko‘ra, hisoblash quvvatini taqdim etgan holda, ma’lumotlarga ishlov berish markazini to‘g‘ri va samarali jihozlash masalalarini hal qiladi. Afzalliklari. Texnik ta’minotga kapital qo‘yilmalarni qisqartiradi. Odatda, bu modelda virtuallashtirish usullari qo‘llanganligi sababli, resurslardan yanada samarali foydalanish orqali tejamkorlikka erishish mumkin. Sarmoyalarni yo‘qotish riski va joriy etish muddatining kamayishi, avtomat tarzda masshtablanuvchanlik xam afzalliklar sirasiga kiradi. Kamchiliklari. Biznes-samaradorligi va mehnat unumdorligi bulutli xizmatlarni yetkazib beruvchining imkoniyatlariga bog‘liq. Uzoq muddat salohiyatli xarajatlar talab qilish ehtimoli xam mavjud. Markazlashtirish ham xavfsizlik choralariga yangicha yondashuvlarni talab etadi. IBM Smart Cloud Enterprise, VMWare, Amazon YEC2, Windows Azure, Google Cloud Storage, Parallels Cloud Serverkabilarni bu turdagi infratuzilma xizmatlariga misol sifatida keltirish mumkin
Platforma sifatidagi xizmat - foydalanuvchiga ilovalarni xizmatlar to‘plami sifatida (yaratilgan yoki sotib olingan) taqdim etuvchi xizmat ko‘rsatish bulutli modelidir. Xususan, bu platforma xizmatlar sifatida oraliq dasturiy ta’minot, xabarlar almashish, integratsiya, axborotlar saqlash, aloqa va shu kabi boshqa xizmatlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, xizmat sifatida ish joyi, ma’lumotlar, xavfsizlik kabilar taqdim etilishi mumkin. Afzalliklari. Yangi versiyalarini foydalanuvchiga sezilarsiz va osonlik bilan yetkazish. Odatda bu foydalanuvchining bulutda dasturiy ta’minot o‘zgarganligini katta uzgarishlarsiz his etishi yoki ideal ma’noda mutlaq his etmasligini bildiradi. Kamchiliklari. Avvalgi xizmat modelida bo‘lgani kabi, markazlashtirish ishonchli xavfsizlik choralarini talab etadi. IBM Smart Cloud Application Services, Amazon Web Services, Windows Azure, Boomi, Cast Iron, Google App Engine kabilarni bu turdagi platforma xizmatlariga misol sifatida keltirish mumkin.
Dasturlar sifatidagi xizmat kerakli dasturlar yetkazib berish qandaydir xizmat sifatida tushuniladi, ya’ni, provayderning ilovalari bulutda ishga tushiriladi va foydalanuvchining talablariga ko‘ra xizmat kursatish sifati ta’minlanadi. Iste’molchi bulutning bazaviy infratuzilmasi, shu jumladan tarmoq, serverlar, operatsion tizimlarni boshqarmaydi. Oxirgi foydalanuvchiga faqat kirish parametrlari (login, parol va shu kabilar) xavfsizligi va provayderning ilovalarni xavfsiz sozlash bo‘yicha ko‘rsatmalarini bajarish mas’uliyatiyuklanadi, xolos. Ilovalar xizmati xam Internetda ko‘p ishlaydigan foydalanuvchilar uchun juda yaxshi tanish. Bu turdagi ilovalarning eng keng tarqalgan namunasi -GMail, Mail.ru, Yahoo Mailpochta xizmatlaridan iborat. Umuman olganda, minglab SaaSilovalari mavjud va Web 2.0 texnologiyasi tufayli ularning soni kun sayin ortib bormoqda. Uzoq muddatli istiqbolda bu SaaS modeli foydasiga litsenziyalash to‘lovlari va obuna bo‘yicha bulutli hisoblash asosida dasturiy ta'minot iste'moli mashhurligining yanada pasayishi tendentsiyasini aks ettiradi.Butut infratuzilmasini rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi asosiy omil aloqa kanallarining cheklangan kengligi hisoblanadi. Respondentlarning uchdan ikki qismi ma'lumotlarning maxfiyligi masalasini bulutlardan foydalanishda asosiy to‘siqlar deb hisoblashadi.


Xulosa.
Bulutli texnologiyalar har bir foydalanuvchi uchun hayotni osonlashtiradigan eng tez rivojlanayotgan texnologiyalarning yorqin misolidir. Internet yoki bulutli dasturlar bizni o'z tarmoqlarini yuklash tizimi orqali bog'laydi, bu bizning vazifalarni bajarish va topshirishimizni qulay qiladi va xavfsiz amalga oshadi. Demak, undan foydalanishning maqsadi butun dunyo bo'ylab foydalanuvchi va bir yo'nalish yoki bir xil kasbda ishlovchilarni bir-biriga bog'lash orqali resurslarni diversifikatsiya qilish va o'z vaqtida kerakli resurslardan foydalangan holda ushbu sohadagi malumotlar almashinuvining yuqori darajadagi tizimining kengayishiga imkon beradi Mening fikrimcha, hamma bulutli dasturlarni har qanday hajmdagi fayllarni zaxira qilishning eng zo'r tiziminidan foydalanish uchun ishlatadi. Axborot texnologiyalari foydalanuvchilari uchun bu dunyodagi istalgan joydan resurslarga kirish va ishlash imkoniyatiga ega bo'lgan so'nggi texnologiyaning ulkan o'sishi bo'ldi.


Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar ro'yxati:

1. 
   Sh. Bobobeklov. - Tarmoq xizmatlaridan o'quv jarayonida foydalanish imkoniyatlari. Ilmiy-uslubiy jurnal- 2022y.
   
2. 
   A. Sattorov. Ma'lumotlar bazasini boshqarish sistemasi. T: Fan va Texnologiya, 2006.
   
3. 
   fayllar.org sayti.
   
4. 
   hozir.org sayti
   
5. 
   ziyouz.net sayti.