11-topshiriq Matndagi boglovchilarni ajrating va tahlil qiling. Qrim-tatar tilida

Ubaydullayeva Nurjahon

11-topshiriq

1. Matndagi boglovchilarni ajrating va tahlil qiling.
Qrim-tatar tilida

«...Гаделлек. Гүзәл холыкларның иң гүзәле гаделлектер. Дөньяви вә ахирәткә бәйле эшләрдә гаделлек белән булу һәркем өчен тиеш булса да, тәрбия белән мәшгуль булганлыктан, гакылларны вә рухларны тәрбияләүдә олы бер катнашы булганлыктан, мөгаллимнәр өчен тагын да артыграк тиеш булса кирәк! Гаделлек ияләре һәр максатның юлынча барырлар вә һичкемгә таш атмаган хәлдә теләкләренә дә иркен вә тугры барып ирешерләр...»

Мәшһүр мәгърифәтчебез бала тәрбияләүне бишектән башларга кирәк дип саный һәм шуңа күрә ана булган хатын-кызны тәрбияләү мәсьәләләренә бик күп игътибар бирә. Ул «бала тәрбияләү ананың гаиләдәге генә түгел, ә бөтен җәмгыять алдындагы изге һәм җаваплы бурычы булып тора», дип саный. Мәктәпкәчә яшьтәге һәм мәктәп яшендәге балаларны тәрбияләү буенча биргән киңәшләрендә ул балаларга фәкать дөресен сөйләргә, аларны һәртөрле җеннәр, пәриләр, өрәкләр һәм башка шундый нәрсәләр турындагы уйдырмалар белән куркытмаска кирәк дип әйтә. Аныңча, ана кеше үзенең балалары белән тыныч, тигез тавыш белән сөйләшергә, аларны кызыксындырган сорауларга сабыр гына җавап бирергә тиеш. Тән җәзалары һәм башка төрле җәзалар кулланылырга тиеш түгелләр. Ана кеше үзенең балаларын кечкенә чактан ук үзләренең кылган гамәлләре өчен җавап бирергә өйрәтергә тиеш. (Ризаэддин бине Фәхреддин әсәрләре).

1. Turkiy tillarda yuklamalar tasnifini misollar asosida izohlang.

2. Turkiy tillarda taqlid sozlarning qollanilishi haqida ilmiy maqola oqing va sharhini yozing.

1. Bog'lovchilar:

Ve

Hem

2. Bilamizki, ayrim so'z yoki gapga qo'shimcha mano yuklash uchun

qo'llanadigan yordamchi so'z yuklamadir: ей, oq, ok, kina, ginci, kiya,

та. Yuklama tuzilishi jihatidan ikki xil: a) affiks holidagi yuklamalar:-

mi,-ci,-a (-ya),-da,-u f-yu),-oq (-yoq)-gina (-kina,-qma); b) so 'z holidagi

yuklamalar: axir, faqat, xuddi, nahatki, hatta, hattaki.

Affiks holidagi yuklamalar chiziqcha bilan yoziladi, faqat -mi,-oq

(yoq),-gina,-av, -yav yuklamalari so'zga qo'shib yoziladi: o 'zb .borcisanmi?

Barcha turkiy tillarda yuklamalar alohida yordamchi so'z turkumi

sifatida ajratiladi. Yuklamalar leksik mano ifodalamaydi, gapda biror

sintaktik vazifani bajarmaydi. Shunga ko'ra yordamchi so'zlaming bir

turi sifatida qaraladi. Yuklamalar yordamchi so'zlardan ham o'ziga xos

xususiyatlari bilan ajralib turadi. Masalan, yuklamalar bog'lovchi va

ko'makchilar kabi so'zlar o'rtasidagi munosabatni, sintaktik aloqani

yuzaga keltirmaydi.

Yuklamalarni alohida so'z turkumi sifatida ajratish borasida bir

qator olimlar o 'z munosabatlarini bildirishgan. Jumladan, Y. Abdurasulov

qo'shimcha yuklamalarni so'z turkumi sifatida ajratishni maqul

topmaydi: “Yuklamani turkumga ajratishning yana bir mushkul tomoni

bor. Chunki yuklamalarning asosiy qismini turli modal manolarni anglatadigan affiks-yuklamalar tashkil etadi. Shubhasiz. affikslar qanday

mano ifodalashidan qativ nazar so' z emas. Shuning uchun ularga soz

turkumi deb qarash ham u qadar to gri emas, balki ularni affikslaming

ozigaxos guruhi deb qarash maqsadgamuvofiqdir. Buni qanday hal qilish

ham butun turkiyshunoslik oldidagi asosiy muammolardan biridir”96.

Grammatik munosabat ifodalamaydigan qoshimchalar lugaviy shakl

hosil qiluvchilarga kiradi. Yuklamalarga shunchaki lugaviy shakl hosil

qiluvchi sifatida qarash tog ri emas. Yuklamalar gapga soroq, ayiruvchegaralov,

gumon mazmunini beradi. Shu bois, yuklamalarning alohida

turkum sifatida ajratilishi maqsadga muvofiq. Shuningdek, luglaviy

shakl hosil qiluvchi qo'shimchalar muayyan turkum doirasiga xoslangan

boladi. Yuklamalar, deyarli, barcha turkum sozlariga qocshiladi. So!zga

ham, gapga ham qo'shimcha mano beradi.

Turkiy tillarda yuklamalar quyidagi turlarga ajratiladi:

1. Soroq va taajjub yuklamalari: - ma//~mi,-ci,-a,-ya.

Umumturkiy -ma//-mi so'roq yuklamasi hozirgi hamma turkiy tillarda

mavjud bo'lib, har bir turkiy tilda kamida ikkitadan sakkiztagacha fonetik

shakilariga ega: olt. b a / / be, ра//ре. bo//be; xak., shor, qoz., q.qalp.. nog \

ma//ba//pa; ozb.. uyg"., tat. -mi//-та va boshqalar. Misollar: tat. aqsa

barms'? ozb. sog'misart; qoz. tiydemisin? turk. geidhml shor. taygida atj

koppel; q.-qalp. kzba, ul ma? kabi.

Ayrim adabiyotlarda -та//-mi soroq yuklamasining dastlab

kuchaytiruv, taajjub yuklamasi sifatida qavd etilganligi, bazi tillarda bu

vuklamadan keyin manoni kuchaytirish uchun ni//na soroq olmoshi

ham qoshilishi aytiladi: qoz. yekevin-be? Uyde-me!?, birpas-pa?.; olt.

keide-be? gag. bulut-mu?, qirg. seneix) -hi? tuv. inda kim par-il, olarinbe,

azi bistarni-be, xak. irah-pa, chagin-ma?, boshq. ol qilgen —me-ni?

“u keldimi a?!”, xak. o lkilgen-me-ni, nogala minpargam-ni? “nega faqat

men bordim-a?!” kabi.

Soroqyuklamalaridan -a \ -ya shakli faqat o zbek tilida mavjud bolib,

boshqa turkiy tillarda uchramaydi. Soroq va taajjub yuklamasi -ci ham

faqat O'rta Osiyo turkiy tillariga xosdir: qoz. sen-se? kelse-se, q.-qalp.

ciz-se, o zb. gapirsang-chi, bolam, dardingni aytsang-chi?! (A.Muxtor),

yaxshisi, kitob oqisam-chi. biznikiga bir kelsang- chi kabi.

Ayrim turkiy tillarda -ci yuklamasi ifodalaydigan mano o'zbek tilida mavjud bolmagan boshqa yuklamalar vositasida ifodalanadi. Masalan,

ozarbayjon tilida bas: bas siz “siz-chi?!”, sanin deyil, bas kimnidir; yoq.

duu, daa\ istegin-duu “eshiting-chi”.

2. Kuchaytiruv va takid yuklamalari: —da// -ta, —ku, ham, -u,

-yu,- oq, -yoq, -ki. Hozirgi turkiy tillarda kuchaytiruv-takid yuklamalari

kuchaytiruv, takid bilan birga emotsional-ekspressiv, istak-xohish,

iltimos kabi manolarni bildiradi.

Umumturkiy -da//-ta yuklamasi hamda uning variantlari ozi birikib

kelgan soz (yo gap)ning manosiga kuchaytiruv, takid, ajratish kabi

ekspressiv-emotsional manolar beradi. Masalan, shor. теп-da kerdim;

olt. oy-da, qoy-da doq\ xak. sin-de urgenerzin, q.-balq. bir zot-da

aytalmadim; tat. Basqalar bilan Jixansa babay-da kilgen idi; turkm.

tizrak oqida “tezroq o qi-da” ; chuv. vutra-da sunmaris, sivra-da butmaris

“o tda ham kuymadilar, suvga ham chokmadilar; qirg\ jerda, suu da

bizdeylerdiki; ne de guzel sey “qanday ajoyib narsa” ; olt. bu derde qaymda,

aspak-ta, tit-ta ozup dat “bu yerda archa ham, tut ham, qayin ham

о sib yotibti”; boshq. qildi-da kitti; tat. korjik-ta yoklamagan, kurasiy;

turkm. garnlar-da, yaaslar-da; xak. aziraan-daa adazi cogil emiskende

ijezi cogil “ulami ovqatlantiradigan otasi ham, sut beradigan onasi

ham yoq” ; chuv. seget-te irtmere “soat o tmay”; tuv. indig bolza-daa

“shunday bolsa ham”, o zb. о zing bilclsan-da va b.

-ku, ham, -u,-yu-oq,-yoq,-ki(-kim), asosan, kuchaytirish, takid

manolarini bildiradi.

-ki yuklamasi: ozarb. bu-ki, sen-ki bilirsan, о getdi-ki, calis-ki, bikar

gazma-ki “ishlagin, bekor kezmagin”, aaval istadi-ki, ha hagigati gizdan

gizlatsin “u qizdan haqiqatni yashirishni istadi” ; turk. isittim-ki kardesi

gitmis; oyle kiziyorum-ki “shunday qiziyapmanki” : о gadar xarjadiki

“u shuncha kop pul xarjladiki”; o zb. Bildimki, siz kelgan ekansiz; U

shunday kattaki, tasavvur qila olmaysiz.

Ham yuklamasi o zi kuchaytirib yoki ta kidlab kelgan so'zdan

oldin ham, keyin ham kelishi mumkin. Bu yuklama, aksariyat hollarda,

ta kid manosini ifodalaydi: turk. men-em “men ham”, o zb. Uni ham

o'qitaman, o zim ham o'qiyman (Shuhrat); Haqqim ham bor, imkonim

ham bor ( A.Muxtor),

/-oq//-yoq yuklamalari, asosan, qipchoq guruh tillari va qisman o zbek,

uygur tillarida mavjud bolib, qadimgi turkiy tillarda ham, hozirgi turkiy

tillarda ham voqea-hodisaning real yuz berganini ta kidlab korsatadi:

3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari; -gina//-kina//-qina, faqat

turli so'z turkumlari bilan kelib, ularni chegaralab, ajratib ko'rsatish

uchun xizmat qiladi. Eski ozb. bugind, birgina, bir sariqqind; boshq.

bit kisigina; qoz. om-gana\ Aqbutagana; tat. kecagina, barancigina

“kartoshkagina”, tiksunnan soygina; qoz. tek bul balamgana; o'zb. faqat

и kelgandagina, faqat bu kishigina, faqatgina; ona o z o g'lini sevadi

faqat, faqat sevadi-yu ertak aytadi (H.Olimjon).

4. Aniqlov yuklamasi: xuddi, naq ozi mansub b o ig an so'zning

manosini aniqlab ko'rsatish maqsadida qo'llanadi: otgan kiin kecasi

xuddi suyerda katta majlis qdindi: har basi naq bir savat bolardi kabi.

Bu yuklamaning iste, tam ko'rinishi faqat turk tilida uchraydi: iste bu

sirada “ana shu vaqtda”, tam bu sirada “aynan shu paytda” singari.

141

5. Gumon yuklamasi: -dir barcha soz turkumlariga qoshilib kela

oladi va o'zi aloqador sozga gumon, noaniqlik manosini beradi: boshq.

bil kisi kimdir; kim oldugumuzu aqlamissmdir; chuv. sin albatta uzindin

qalasindi yaratahindir sen, albatta, oz kelinchagingni sevarsan”, ozak

yoklagansindir “uzoq uxlagandirsan” ; o'zb. Bola uqdim, deganday boshini

qimirlatib, qayergadir o'qday uchdi. (Oybek).

Turkiy tillarda gumon manosi to'liqsiz felning ekdn, ernis shakllari

orqali ham hosil qilinadi: turk. bu isijiddiye almiyor mus-uz; qirg'. okmet

qanzga aqca ber erteken; turkm. опщ neme xiyali baar-ka? o'zb. yo'q

ernis, и ketgan emis kabi.

6. Inkor yuklamasi: na, tugiil gapdan anglashilgan voqea-hodisaning

amalga oshmasligini bildiradi. Masalan, ozarb. bu indi mwnkim degil;

n o 'g '. bu ayvon tiivil (bu hayvon emas); tat. is tan kocli narsa tabu momkin

tugil\ turk. у azajak degil “u yozmaydi” ; ben, degil gtinde, haftada elli lira

kazanamiyordum “men kunda emas, haftada 50 lira topa olmas edim”;

o zb. bayerda na tom, na deraza bor, uning esiga na sevgi, na istirohat

keldi va boshqalar.

7. Gumon yuklamasi. Erinc erki, la, mat, kergak. Erinc ol bardi “U

bordi, shekilli” yoki “U borgandir”.

Chuvash tilida ham boshqa agglyutinativ tiJlardagi kabi predloglar

o rnida yuklamalar ishlatiladi. Bunda ular qaysi so'zga tegishli bo4sa.

o sha sozdan keyin keladi. san, sek, sai; ser, sat; valli yuklamalari doimo

boshqaruvchi soz bilan birga keladi: mansan “men uchun”, uksasar

“pulsiz”, yultasvalli “ortoq uchun” va shu kabilar.

3. Taqlid so'zlarni o‘rganuvchi soha mimologiya deb ataladi. Turkologiyadagi taqlid sozlami o'rganish N.I.Ashmarin faoliyati bilan bog'liq.

Olim 1918- yilda Qozonda “Основы чувашской мимологии” asarini

e'lon qildi. Bu asarda taqlid soz ma'nosidagi “mimema" terminining

mohiyati birinchilardan bo'lib izohlab berilgan. N.K.Dmitriyev turkiy

tillardagi taqlid so'zlarni o'rganar ekan, N.I.Ashmarin klassifikatsiyasi va

terminologiyasidan foydalandi. N.K.Dmitriyev taqlid so'zlar manosida

“mimema” terminini ishlatdi va uning mohiyatini yoritib berdi.

N.K.Dmitriyev taqlid so'zlarni tort guruhga ajratgan: 1) tovushga

taqlidni bildiruvchi so'zlar: pit-pit - qadam tovushi, tiraq - zarb tovushi,

Itip-lup - yengil jismning tushishidagi tovush, tmgir - quruq va tartibsiz

tovush, jingir - qo'ng'iroq tovushi, tiqir - sanalayotgan tangalar tovushi;

2) yorug'lik holati va harakatini bildiruvchi taqlid sozlar: aput-aput -

tebranib bormoq, pir-pir - uchish holati, efil-efil - yengil tebranish, pirp

ir - yonishga nisbatan, pant-parit - yorug'lik holatiga nisbatan; 3) tirik

organizm holati bilan bog'liq taqlid so'zlar: hisit - shamollashda, tomoq

bo'g'ilishida eshitiladigan tovush, ipit-ipit — quvonchdan qiyqirish, tirittir

it— sovuqdan qaltirash, zatjirdamaq - tishlarning takiilashi; 4) bolalar

nutqiga taqlidni bildiruvchi so'zlar yoki bolalar nutqi shakllari: buwa —

suv, nine - ona, ninni - alia.

Turkiy tillardagi taqlid so'zlar, taqlid so'zlarning shakllanishi va taraqqiyoti,

janubiy turkiy tillar mimologiyasi, gagauz, qrim-tatar, ozarbayjon,

turkman tillaridagi taqlid so'zlarning xususiyatlari misollar asosida yoritilgan.

Taqlid so'zlarning izohli lug'ati keltirilgan.97Hozirgi turkiy tillarda taqlid so'zlar ikki turga ajratiladi: 1. Holat (obraz)

ga taqlidni bildiruvchi so'zlar (videomimemalar): yalt, yarq, miltmilt,

bilq, dir-dir.

2. Tovushga taqlidni bildiruvchi so'zlar (sonomimemalar): tars, turs,

cars.

Turkiy tillardagi taqlid so'zlarning xususiyatlarini quyidagicha umumlashtirish

mumkin:

1. Barcha turkiy tillardagi taqlid so'zlarning fonetik tuzilishi, tarkibi bir xil: cvc: qad. turk. sap, qirg'. cip; cvcc: boshq. sarq, qoz. siyk: cvcvc:

boshq. satir, taZ.dobir, turk. gurul, ozb. lapai]\ cvccvc: tat. saldir, suldir,

turk. saqqir, giimbur, yddir.

2. Taqlid so'zlar yakka (tat.gcp, o'zb. gig), juft (tat. dobir-satir), takror

(turk. isil-isd, ozarb. sarq-sarq) ko'rinishlarda bo'ladi.

3. Taqlid so'zlar nomlash xususiyatiga ega emas.

Taqlid so'zlar yasalmaydi, ammo yasalish asosi bo'la oladi. Turkiy

tillarda taqlid so'zlardan fel, ot, bazi hollarda sifat yasaladi: tuv. qoijqay-,

q.qalp. suppay, ozarb. qicginq, turk. oksuruk "yo'tal”, yddirak "yashin”,

yddirim “chaqmoq”, boshq. bitibildik, o'zb. lovullamoq, xurrak, qarsak,

sharshara, so Iqildoq, yaltiroq. shaqildoq, hiqildoq, yiltiroq.

5. Taqlid so'zlar barcha turkiy tillarda yordamchi fellar bilan birikib,

qo'shma fel hosil qilishda ishtirok etadi: ozarb. gonagele, turk. zannet.

olt. quit et, qall et, qoz. selq et, o'zb. milt-milt qilmoq, taq etmoq.

6. Taqlid so'zlar gapda asosan, aniqlovchi, hoi vazifasida keladi.

Otlashganda esa quyidagi vazifalarni bajaradi: a) ega: Qo'yning "baa

si, musichaning g uv-guvi eshitildi; b) to'ldiruvchi: O'z g uv-guviga

о zi shaydo bo 'Igan guzarga yaqin qoldi.