Трансмиллий корпорация 2bob

Кириш

Ҳозирги даврда халқаро корпорациялар жаҳон иқтисодиёти ва халқаро молия муносабатлари ривожланишининг муҳим элементларидан ҳисобланади. Охирги йилларда уларнинг жадал равишда ривожланиши жаҳон хўжаликлари алоқаларининнг глобаллашувида, капитал ва ишлаб чиқаришнинг байналминаллашув жараёнларида намоён бўлмоқда. Халқаро корпорациялар жаҳон хўжалиги алоқаларининг барча соҳаларида фаол иштирокчи бўлиб ҳисобланади. Халқаро корпорациялар жадал ривожланиб бораётган халқаро молия муносабатларининг маҳсули, бошқа томонда эса, мазкур муносабатларга таъсир этувчи қудратли механизм сифатида намоён бўлади. Халқаро корпорациялар халқаро молия муносабатларига фаол таъсир кўрсатган ҳолда янги муносабатлар шаклланишида муҳим ўрин тутади.

Халқаро корпорацияларнинг пайдо бўлиши ва тараққий этишида жаҳон иқтисодиётида ишлаб чиқариш тармоқларини ривожлантиришга бўлган заруратнинг кучайиши ҳамда хўжалик ҳаёти байналминаллашувининг жадаллашуви муҳим ўрин тутди.
Жаҳон хўжалигида рўй берувчи иқтисодий жараёнларнинг объектив натижаси сифатида вужудга келган трансмиллий корпорациялар қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Улар пайдо бўлишининг сабаби миллий - давлат чегараларидан чиқиб кетган ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши асосида ишлаб чиқариш ва капиталнинг байналмилаллашувидир. ТМК халқаро меҳнат тақсимотининг фаол иштирокчиси бўлиб унинг ривожланишига ўз ҳиссаларини қўшадилар.
Трансмиллий корпорациялар капиталининг ҳаракати, одатда, корпорация жойлашган давлатда бўлаётган жараёнлардан мустақил равишда рўй беради. Улар йирик инвестициялар ва юқори малакали мутахассис талаб қилувчи юқори технологияли, илмталаб соҳаларга кириб боришади. Бунда, ушбу соҳаларни трансмиллий корпорациялар томонидан монополия килиш тенденцияси кузатилади.
Трансмиллий корпорация (ТМК) ларнинг моҳияти ва вужудга келиш сабаблари
“Глобаллашув” атамаси дастлаб америкалик олим Т.Левитт томонидан 1983 йили “Гарвард бизнес ревью” журналида чоп қилган мақоласида қўлланган. Т.Левитт йирик трансмиллий корпорациялар ишлаб чиқарадиган турли-туман маҳсулот бозорларининг бирлашув жараёнларини “глобаллашув” деб атаган.
Ишлаб чиқариш ва капиталнинг байналминаллашуви йирик компаниялар томонидан хорижда ўз бўлимларини ташкил этиши ва миллий корпорацияларнинг трансмиллий корпорацияларга айланиши орқали экспансия характерига эга бўлади. Капитал олиб чиқиш халқаро корпорацияларнинг шаклланиши ва ривожланишининг энг муҳим омилига айланмокда.
Трансмиллий корпорациялар вужудга келишининг аниқ сабаблари қаторига ҳаддан ошиқ фойда олишга интилишни кўрсатиш мумкин. Ўз навбатида, ўткир рақобат, бу курашда тирик қолиш зарурияти ҳам халқаро миқёсда ишлаб чиқариш ва капиталнинг концентрацияси ва ТМК пайдо бўлишига олиб келди.
80-йиллар ўрталарида капиталистик дунё саноат маҳсулотининг 3/4 қисми 2 мингга яқин энг йирик корпорациялар томонидан ишлаб чиқарилган. Уларнинг бир неча юзтаси энг муҳим маҳсулотларнинг 50%идан 80%игача қисмини ишлаб чиқарганлар.
500та энг кучли трансмиллий корпорациялардан 85таси барча хориждаги инвестицияларнинг 70%ини назорат қиладилар. Бу 500 гигант электроника ва химиянинг 80%, фармацевтиканинг 95%, машинасозликнинг 76% маҳсулотини сотадилар.
Кучли ишлаб чиқариш базасига эга бўлган трансмиллий корпорациялар ишлаб чиқаришни, товар бозорларини самарали режалаштиришни таъминловчи ишлаб чиқариш-савдо сиёсатини юргизадилар. Режалаштириш бош компания доирасида амалга оширилади ва шуъба корхоналарига тарқатилади.
Халқаро корпорациялар вужудга келиши ва ривожланишига мисол қилиб, ўз қўлида жаҳон кундалик электр жиҳозлари ва санаот ускуналари бозорининг 25%ини ушлаб турган «Электролюкс» ТМКни кўрсатиш мумкин. 1912 йилда икки швед компанияларининг бирлашиши натижасида вужудга келган «Электролюкс» 20-йиллардаёқ Австралия ва Янги Зеландия бозорига чиқиб, у ерда ўз ишлаб чиқаришини ташкил қилди. Охирги ўн йилликда «Электролюкс» АҚШда учинчи ўринда турувчи, «Вестингауз», «Гибсон» ва бошқа маркалар остида кундалик техника ишлаб чиқарувчи «Уайт Консолидейтед» компаниясини, Италия ва бутун жанубий Европада энг йирик электр товарлари ишлаб чиқарувчи «Занусси» фирмаси ва шунингдек, ГФР асосий электр товарлари ишлаб чиқарувчи «АЭГ» фирмасини сотиб олди. Бу уч фирмани қўшиб олганидан кейин «Электролюкс» 75 мамлакатда кундалик электротехникани ишлаб чиқариш, сотиш ва хизмат кўрсатиш бўйича ривожланган тизимга эга бўлган, ўз соҳасида жаҳонда лидер компанияга айланди. 90-йилларнинг ўрталарида бу трансмиллий корпорациянинг корхоналарида 110мингдан ортиқ киши ишлаб, унинг йиллик айланмаси 1994 йилда 16 млрд. долларни ташкил этди.
Ўз экспансиясини кенгайтира бориб, трансмиллий корпорациялар жаҳон бозорини ўзлаштиришнинг турли шаклларидан фойдаланадилар. Бу шакллар кўп жихатдан шартномага асосланади ва ҳиссадорлик капиталида бошқа фирмаларнинг қатнашишига боғлик эмас.
Трансмиллий корпорациялар томонидан халқаро бозорларни эгаллашнинг энг янги шаклларидан бири хорижда махсус инвестицион компаниялар ташкил қилишдир. Бу компанияларнинг вазифаси ТМКнинг шуъба ва ҳамкорликдаги корхоналарининг маҳсулотларини минтақавий бозорларга чиқаришни рағбатлантириш учун уларни инвестициялашдир. Бундай усулдан алкоголсиз ичимликларни сотиш бўйича энг йирик халқаро компаниялар «Пепси-кола» ва «Кока-кола» Африкада фойдаланишади.
Саноати ривожланган давлатлар учун айнан ТМКларининг хориждаги фаолияти уларнинг ташқи иқтисодий алоқаларинг характерини белгилаб беради. Бу давлатлар экспортида миллий компанияларнинг ўзларининг хориждаги филиалларига товар етказиб беришлари ва хизмат кўрсатишларининг улуши каттадир. 80-йилларнинг иккинчи ярмида бундай фирма ичидаги савдонинг улушига АҚШ экспортининг 14-20%и, Япония экспортининг 23-29%и ва ГФР экспортининг 24-28%и тўғри келарди. ТМК жаҳондаги хусусий ишлаб чиқариш капиталининг 1/3 қисмини, хориждаги тўғридан-тўғри инвестицияларнинг 90%ини назорат қиладилар.
Трансмиллий корпорацияларнинг соҳавий структураси ҳам турли тумандир. Халқаро корпорацияларнинг 60%и ишлаб чиқариш соҳасида, 37%и хизматда ва 3%и қазиб чиқариш ва қишлоқ хўжалиги соҳасида банддир.
Американинг «Форчун» журнали маълумотларига қараганда, жаҳоннинг энг йирик 500 корпорацияси ичида 4 мажмуа: электроника, нефтни қайта ишлаш, химия ва автомобилсозлик асосий рол ўйнайди. Улар савдоси ТМКлар фаолиятининг 80%ини ташкил этади.
Трансмиллий корпорациялар инвестицияларининг минтақавий-соҳавий йўналиши жуда характерлидир. Одатда улар, «янги индустриал давлатлар», нисбатан ривожланган ва ривожланаётган давлатлар қайта ишловчи саноатига капитал кўядилар. Бунда капитал олувчи давлатлар орасида инвестичилар учун рақобатчилик кураши рўй беради.
Камбағал давлатларга нисбатан сиёсат бошқача - трансмиллий корпорациялар бу ерда капитални қазиб олиш соҳасига кўйсаларда, аммо, асосан, бу ерга экспортни кучайтиришга ҳаракат қиладилар. Бу ҳолда, ТМКлар ўртасида маҳаллий бозорни эгаллаш учун кураш бошланади.