19- lekciya. Shókpelerdiń túpte jaylasıw nızamlıqları

19- lekciya. Shókpelerdiń túpte jaylasıw nızamlıqları

Reje:

1. 
   Suw háwizleri maidani boyınsha ajiratiliwi
   
2. 
   Gidroximiyaliq hám biologiyalıq gradyentlerge iye qatlamlar
   
3. 
   Qatlamlı kóllerdegi ıssılıq ótkezgishlik koefficenti
   

Gidrologik rejim tiykarınan suw háwiziniń tábiyaatı hám dúzilisi menen belgilenedi. Jer ústi suwiniń qosiliwi hám shıǵıwına kóre kóller aǵısli (kiriwi hám hám shiǵiwi bar), drenaj (tek shiǵiw), aqpaytuǵin (tek kiriw), jabıq (kiriwi hám hám shiǵiwi joq) bolip bólinedi. Suw háwizleri maidani boyinsha tómendegishe ajiratiladi (1-keste).

1-keste
Suw háwizleri maidani boyınsha ajiratiliwi

Suw háwizleri úlkenligi	Maydani, км^2
Júda kishi Kishi Kishi Ortasha Úlken Júda úlken	> 5,0 5,01–10,0 10,01–20,0 20,01–40,0 40,01–80,0 < 80,0

Suw balansına kóre, kóller ashiq hám jabıq kollerge (suw sarplaniwi boyinsha) bólinedi. Birinshisi, puwlanıwdan tısqarı, sarplaniwi jer ústi hám jer astı nátiyjesinde boliwi, jabıq kóllerde jer astı hám jer ústi sarplaniwi joq.
Samaldiń baǵiti kolden jaǵaǵa bolsa suw qáddiniń kóteriliwi (nagon), eger samal baǵiti jaǵadan kolge qaray bolsa suw tómenlewi (sgon) jaǵdailari kelip shiǵadi. Nátiyjede payda bolǵan suw júzesiniń qiyaligi- jılısıw kólde joqarı dárejedegi orınlardan waqtınsha kompensatsion aǵıslardı keltirip shıǵaradı. Bul háreket tiykarǵı samal aǵımına keri bolıp, qırǵaq zonasın óz ishine aladı. Nagon bálentligi ádetde 25-30 sm den aspaydı, biraq processtiń ózi joqaridaǵi temperatura hám kislorodtiń bólistiriliwine sezilerli tásir kórsetedi, sonıń menen birge plankton organizmlerdiń tarqaliwina járdem beredi.
Gidrodinamik processler turbulent háreketler sebepli hár túrlı quram daǵı gidroximiyaliq hám biologiyalıq gradyentlerge iye qatlamlar ortasında suw almasiwǵa sebep boladı.
Kishi kóllerde muzsiz dáwirde suwdiń háreketleniwi birinshi náwbette samaldıń dinamikalıq tásiri sebepli vertikal aralasıwi menen ańlatiladı. Suw massasına samal tásiriniń tereńligi hám intensivligi háwizdiń morfologiyalıq qásiyetleri menen baylanıslı bolıp, vertikal aralasiwiniń eń joqarı intensivligi maksimal tereńligi 5 metrge shekem bolǵan sayız suw háwizlerinde boladi. Tómengi qatlamlarda suwdiń sezilerli dárejede shorlanıwı (250 mg / l den artıq), tıǵız ximiyalıq tosıqtı payda etedi hám suwdiń vertikal aralasiwin shekleydi. Suw háwizindegi joqarǵi suw aǵımı suw massasiniń gorizontal hám vertikal aralasiwi intensivligin asıradı.
Qatlamlı kóldegi ıssılıq ótkezgishlik koefficenti hálsiz qatlamlı kólge qaraǵanda joqarılaw bolıp tabıladı, sebebi jaqsı aralasqan suw háwizlerinde kiretuǵın ıssılıq muǵdarı atmosfera hám tómengi shógindiler menen ıssılıq almasiwina sarplanadı.
Suw massalarıń vertikal aralasıw dawam etiw waqti kishi kóller ushın úlken ekologiyalıq áhmiyetke iye. Vertikal aralasıw dawam etiw waqti degende, biz suw massasınıń tolıq aralasiwi hám samaldıń dinamikalıq tásiri nátiyjesinde ıssılıq aǵımı joǵalıp ketiwisiz tereńlikte temperaturanıń teńlesiwi dáwirin túsinemiz.
Bahargi kóp yamasa az intensiv sirkulasia nátiyjesinde pútkil suw ústini aralastırıladı hám birdey temperaturaǵa shekem qizadi. Bahar gomotermiyasi hár túrlı temperaturada bolıwı múmkin, lekin onıń payda bolıwı momenti suwdiń eń joqarı tiǵizliǵi (4°C) temperaturasında ornatıladı. Báhárgi gomotermiya tereń kollerge salistirǵanda, ortasha tereńliktegi hám sayız kóllerde erte júzege keledi.
Báhárgi sirkulasia kól turmısında úlken áhmiyetke iye, sebebi onıń tásiri astında tekǵana suw massasın qizıwi ámelge asırilmastan, bálki qısqı gaz rejiminiń ózgeriwi hám tómengi qatlamlarǵa kislorodtiń kirip bariwi ámelge asiriladi.
Jazǵı temperatura rejiminıń ádette may ayında joqarǵi temperaturaniń 10° C ǵa jetiwi menen baslanadi. Jazdıń basında temperatura suw betinen tereńlikke qarai paseyib baradi, yaǵnıy tuwrıdan-tuwrı hár qiyli temperaturadaǵi qatlamlarǵa bóliniwi gúzetiledi. Suw júzesiniń joqarı qatlamları qanshellilik qizdirilsa, temperaturaliq qatlamlar payda bolıwı hám tómengi suwıq qatlamlardıń tiǵizlıǵı joqarı bolǵanlıǵı sebepli olar tómen qatlamlar menen sonshaliq aralasiwi tezligi páseyedi.
Jazǵı temperatura qatlamlarǵa bóliniw nizamlıqların úyreniw úlken áhmiyetke iye, sebebi suw massasınıń hár bir vertikal qatlamında suwdiń fizikalıq qásiyetleri, bioximiyalıq processlerdiń tábiyatı hám tiri organizmlerdiń jasaw sharayatları ózgerip turadı. Epilimnionda jasaw ushın eń qolay sharayatlar jaratıladı: júdá kóp jaqtılıq, ıssılıq, oksidleniw processleri ústinlik etedi, birlemshi produksiya payda boladı hám taǵı basqa. Metalimnionda temperaturanıń keskin tómenlewi hám tıǵızlıqtıń asıwı menen gaz rejimi hám jaqtılıqtıń kirip barıwı ushın sharayat ózgeredi. Mikroorganizmlerdiń massalıq ólimi kóbinese qait etiledi. Gipolimnion qatlamında jaqtıliq bolmawi sebebinen tiri ósimlik organizmleri nabit boladı, kislorod muǵdarı azayadı yamasa ol pútkilley joq bolıp ketedi, tikleniw processleri barǵan sayın zárúrli áhmiyetke iye boladı, geyde serovodorod payda boladı. Gúzgı rejimge ótiw ádetde sentyabrdiń ekinshi yarımında, suwıq túnlerden keyin baslanadı. Arzımas vertikal gradyentler sebepli samal tásiri astinda aralasiwǵa ıssılıq qarsılıǵı tomenleydi hám qatlamlar ayirmashiliǵi páseyedi yamasa pútkilley joǵaladı. Ayirim kúnlerde azanǵi waqitta mezotermiya gúzetiledi, yaǵnıy temperaturanıń belgili bir tereńlikte kóteliriwi suw jújesiniń tungi keskin suwıwı menen baylanıslı. Ádetde bul qısqa múddetli hádiyse bolip, kúndiz tuwrıdan-tuwrı temperaturaliq qatlamlarǵalarǵa bóliniwi menen almasadı.
Oktyabr ayında samal tásirinde suwdiń konvektsiyaliq aralasiwi kúsheyedi hám pútkil suw qatlami birdey temperaturaǵa iye boladı. Gúzgı gomotermiya hár túrlı temperaturada júlege keledi, lekin sayız kóllerde tereń kollerge saliatirǵanda aldınraq júzege keledi.
Suwdiń pútkil massası 4°C ǵa shekem sawıǵaninan keyin, qıs rejimine ótiw baslanadı. Ol sirt temperaturası 0° ga túsken hám muzdiń dáslepki belgileri payda bolǵan waqıttan baslap baslanadı. Biraq turaqlı muz qatlamı payda bolıwınan aldın, suwdiń joqarı qatlamları uzaq waqıt dawamında samal tásirinde aralasip turadi. Bul process suw massasıniń 4 ° tan tómen dárejege shekem suwiwina alip keledi. Sol sebepli tereń kóllerde qısqı temperatura ádetde 2,5 ° yamasa odan da tómenlew boladı. Tereń suw háwizlerinde joqarı temperatura tek tınısh hawa rayı sharayatında gúzetiledi hám turaqlı muz qatlamınıń tez qáliplesiwine sebepshi boladi.