2-маъруза Хуабэн жанрининг вужудга келиши

2-маъруза
Хуабэн жанрининг вужудга келиши
Агар Танг даври манба­ларида ровийлар ҳақида маълумот айрим ўринларда учраса, Сунг манбаларида ровийликни касб қилиб олганлар ва уларнинг фаолияти ҳақида батафсил маълумотлар берилади. Жянг Ши ва Сяошо ровий­лари, айниқса, машҳур бўлган. Жянг Ши ровийлари хитой халқининг қаҳрамонона ўтмиши, афсонавий жанглар, машҳур қўмондонлар ҳа­қи­даги ҳикояларнинг ижрочилари бўлган. Жянг Шилар орасида, масалан, Уч ҳукмдорлик – Шо Сан Фэнь ва Беш сулола – Ву Дай Ши даври ҳақида ҳикоя қилувчилар бўлган. Сяошуо гуруҳи ровийлари ижодида ишқий ва фантастик мавзудаги қиссалар, олижаноб эрлар, суд можаролари ҳақидаги ҳикоялар етакчи ўрин тутади. Сунг даври ровийлари ҳақидаги маълумотлардан ташқари, бевосита ҳикоялар­нинг матнлари ҳам сақланиб қолган. Уларни 话本 “Хуабэн”, яъни «ҳикоя учун асос» деб аташган. Хуабэн, одатда, ижрочининг оғзидан ёзиб олинган ёки ижрода фойдаланилган матн ҳисобланади.
Тарихий мавзуларни маъқул кўрган ровийларнинг ижроси кун­лаб, баъзан ҳафталаб, ҳатто ойлаб давом этган. Уларнинг қиссалари 平话 «пинхуа”, яъни «оддий ҳикоя» деб номланган. Бизгача етиб кел­ган Cунг даври пинхуаларидан «Беш сулола ҳақида янгидан тузилган оддий ҳикоя»ни алоҳида қайд этиш жоиз. Бу асарда асосий тарихий воқеаларни тасвирлаш расмий тарих баёни тарзида берилган. Фақат иштирокчилар характерини, жангу-жадал саҳналарини таърифлашда ҳикоя анча кенг, батафсил, ёрқин ва ровийнинг ижодий тасаввурлари билан тўлдирилган кўринишга эга бўлади.
«Буюк Сунг Сюан Xэ ҳукмдорлик йилларида унутилган ишлар» асарини ҳам пинхуа туридаги ҳикоялар жумласига киритиш мумкин. Унда Сунглар даврида Хитой марказини жанубга кўчиришдан олдин рўй берган воқеалар ҳикоя қилинади. Асар турли услубларни ўзида жам этган. Унинг алоҳида қисмлари орасида боғлиқлик йўқ; кўпгина қисмлари “Вэнян”¹ китобларидан кўчириб олинган. Унда акс эттирил­ган Сунг Жян қўзғолони Ши Най Аннинг «Дарё ўзанлари» романи учун манба бўлиб хизмат қилган. Ниҳоят, «Буюк Танг даврида роҳиб Шюан Жуангнинг муқаддас китобларни излаб сафарга чиққани ҳақида» номли катта фантастик қиссани ҳам пинхуалар жумласига ки­ритиш мумкин. Унда Шюан Жуангнинг Ҳиндистонга сафари чоғи­даги саргузаштлари ҳикоя қилинади. Бу асарда биринчи бор баён мат­ни бобларга ажратилган ва ҳар бир бобга ном қўйилган. Кейинчалик ушбу сюжет У Ченг Иннинг «Ғарбга саёҳат» романига асос бўлди. Қайд этилган пинхуалар янги жанр – романнинг ривожланишида кат­та рол ўйнаган бўлса­да, ғоявий ва бадиий қиммати жиҳатидан сяошуо ровийлари қиссаларидан сезиларли даражада паст турарди.
Сяошуо ижрочилари китоблардан маълум бўлган қадимий қис­саларни ижро этибгина қолмай, кўп ҳолларда ўзлари замонавий ҳаёт­дан олинган сюжетлар асосида ҳикоялар ҳам яратар эдилар. Уларнинг фаолияти шунчалар кенг қулоч ёйдики, Жанубий Сунг сулоласи дав­рида улар «Сўз усталари жамияти»ни ташкил этдилар. Сайёр ровий­лар, асосан, шаҳар аҳолисининг қуйи ва ўрта табақасидан чиққан сўз усталаридан иборат эдилар. Улар бозор майдонларида, махсус сайр­гоҳ­ларда чиқишлар қилишар эди. Сяошо ровийларининг хуабэнлари XV – XVI асрнинг «Пойтахтда нашр этилган оммабоп ҳикоялар» тўпламида, шунингдек, XVII асрнинг «Ўтмиш ва бугунги кун ҳақида ҳикоялар», бошқача номи «Тўғри йўлга бошловчи ўгитлар» ёки «Ин­сонларни огоҳликка чорловчи сўзлар» ва «Одамлар кўзини очувчи боқий сўзлар» сингари уч машҳур тўпламда сақланиб қолган. Мазкур тўпламлар Сунг ва Юан хуабэнларининг барини қамраб олмаган. Бу, аввало, ҳукмрон табақанинг халқ ҳикояларини менсимай қараши билан изоҳланади. Улар хуабэнларни тингловчиларни ҳайратга сола­диган, ёлғон-яшиқларга тўла, фақат бузуқликка даъват этувчи асар деб баҳолашган. Юан замонидан ХХ аср бошларигача халқ адабиё­тининг бир қатор намуналари ҳатто ҳукуматнинг махсус фармонлари билан тақиқлаб қўйилгани ҳам маълум. Бироқ булардан қатъи назар, «Юн Лэ энциклопедияси» (XV аср) мажмуасига юзга яқин Сунг хуабэн­лари киритилган эди.
Илк хуабэнлар қаторида бир ҳикояни бир ўтиришда айтишга мўл­жалланган «Лянь Цяодаги учрашув», «Билдирмай қилинган яхшилик» каби нисбатан қисқа асарлари ҳам бор эди. Нисбатан узун хуабенларга эса «Мактуб йўлловчи роҳиб», «Яшмакори Гуан Ин», «Цуй Нинни хатолик оқибатида қатл этганлари ҳақида» ва бошқа­ларни киритиш мумкин. Афтидан, улар бир неча қисмга бўлиб ижро этилган. Хуабэн ўз шаклига кўра бянвэнни эслатади. Айрим бянвэн­лар муқаддима билан бошланганидек, халқ ҳикоялари бошида 入 话“жухуа” «ҳикояга кириш» туради. Жухуа асосий матндаги ғояга яқин ёки мутлақо тескари мазмун­даги мустақил ҳикоя кўринишида бўлади. Бундай муқаддима ровийга халқ йиғилгунга қадар вақтни чўзиш имконини берган.
Хуабэнлар, одатда, ровийнинг ўзи ёзган ёки халқ шеъриятидан олинган “Си” ёхуд “Чи” шеърлари билан безатилган. Бироқ, бянвэн­лар­да шеърлар катта, баъзан ҳатто насрий матндан ҳам кўпроқ ўрин эгал­ласа, хуабэнларда уларнинг миқдори нисбатан камроқдир. Бундан таш­қари, бянвэнларнинг шеърий қисми насрий матнни такрорласа, хуабэн­ларда шеърлар ҳикоя мазмунига табиий тарзда бирикиб кетади. Одатда, улар табиат гўзалликлари, инсон фазилатлари, аёллар жозиба­ларини тасвирлашда, шунингдек, у ёки бу кўринишдаги афоризмлар, ҳикояда баён этилган фикр хулосаси сифатида келтирилади. Хуабэн­лар қаҳра­мон­лари кўп ҳолларда ровийлар тингловчилари мансуб бўлган ижтимо­ий қатлам вакилларидан эди. Улар, одатда, оддий ҳунармандлар, савдогарлар, деҳқонлар, кичик амалдорлар, роҳиблар, хизматкорлар ҳам­да шаҳар зиёлиларининг қуйи табақалари вакил­ла­ри­дан таркиб топ­ган. Хуабэнларда амалдорларнинг очкўз ва калта­фаҳмлигига норозилик кўзга ташланади. Уларда, Танг ва Сунг новел­ла­ларидан фарқли ўлароқ, халқчиллик ғояси очиқроқ, ёрқинроқ ифодаланган.
Хуабэн жонли сўзлашув тилида ёзилган. Уларда оддий, кундалик нутқ ва сўзлашувга хос бўлган барча белгилар сақланиб қолган. Хуабэнда оғзаки нутққа хос бўлган сўзлашув ифодалари, диалоглар кўп учрайди. Бирор жузъий нарса ҳақида гап борар экан, уни йўл-йўлакай эслаб ўтиш билан қаноатланиш ҳам халқ ҳикояларига хосдир. Баён чоғида кўпинча кўчирма гапнинг кесими бўлган «деди», «сўра­ди» каби сўзлар тушириб қолдирилган. Оғзаки ижрода уларнинг ўрни қўл ҳаракати, имо-ишоралар, интонациялар билан тўлдирилган. Шу­нингдек, ровий баённинг услубий жиҳатларига ҳам етарли эътибор бермаган, шунинг учун бундай ҳикояларда услубий дағаллик, такрор каби камчиликлар учрайди. Ровий, аввало, у ёки бу лавҳанинг тинг­лов­чига қандай таъсир этиши ҳақидагина ўйлаганлиги боис, бу ҳи­кояларда барча тасвирлар ҳам мантиққа мувофиқ келавермаслиги илк хуабэнларнинг чиндан ҳам сайёр қиссахонлар учун баъзида пала-пар­тиш ёзиб олинган либретто эканлигини яна бир карра тасдиқлайди.
Хуабэнларнинг адабий қиммати ҳам бир хил эмас. Баъзи хуабэн­лар мазмунига кўра анчагина содда, тили ғализ ва бадиий асардан кўра кўпроқ баён характеридаги муайян бадиий хусусиятларга эга бўлган парчаларга ўхшайди. Айрим хуабенларга эса композиция­си­нинг пухталиги, сюжетининг ривожланиши услубий хусусиятлари ва хусусиятлари тил билан ҳақиқий бадиий асардек ўқилади.
Хуабэн услубида ҳикоя ёзиш, айниқса, Минг сулоласи (1368-1644) ҳукмронлигининг охирларида кенг оммалашди. Бундай асарлар тўпланиб, алоҳида тўпламлар ҳолида нашр этилди. Минг ҳикоялари оғзаки нақлнинг бир вақтлардаги Сунг даври халқ ҳикояларининг бевосита жонлилиги ва ёрқинлиги хос бўлмаса-да, бироқ улар билан ажралиб турган ёзма адабиёт сифатида майдонга чиқди.
Хулоса қилиб айтганда, ўрта аср хитой адабиётида кичик эпик жанрга мансуб бўлган ҳикоянинг кўплаб турлари пайдо бўлди ва мазмунига кўра шаклланди. Улар композицияларининг пухталиги, сю­жетларининг ривожланиши, услубий хусусиятларининг ранг-ба­ранг­­лиги билан бир-бирларидан фарқ қилсаларда, лекин барчаси хитой адабиётининг шаклланишида муҳим ўрин эгаллайди. Мазкур жанрда ёзилган ҳикоя ва новеллалар ўзидан кейинги жанрларнинг пайдо бўлиши ва ривожига ҳам катта хизмат қилган.

1¹ Wenyan ( 文言wényán), ёки «мумтоз хитой тили» — XX асрнинг бошларига қадар Хитойда қўлланилган хитой ёзуви. Иероглиф ёзув, хусусан, сўзнинг овозини эмас, балки маъносини берганлиги сабабли вэнян қадимги хитой тилининг синтактик ва морфологик меъёрларини сақлаган, бунинг натижасида XX асрга келиб у байхуа дан – оғзаки хитой тили ёзуви тизимидан анча фарқ қила бошлади. Wenyan 1919 йилнинг 4 майида талабалар Ҳаракати бошланган­дан сўнг ўзининг расмий мавқеини йўқотди, иштирокчиларнинг талабларидан бири вэняндан воз кечиш ва байхуага ўтиш бўлган. Шу билан бирга замонавий хитой тилида вэняннинг кўпгина таркибий қисмлари сақланади.