Fizika o'qitish uslubi asoslari darslik

Sana01.01.1970
Hajmi
#213102
Bog'liq
Fizika o'qitish uslubi asoslari darslik


УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА


УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

Н.Садриддинов,А.Рахимов,


А.Мамадалиев,З.Жамолова


ФИЗИКА УКИТИШ УСЛУБИ АСОСЛАРИ
(Университет ва педагогика
институтларининг физика булими
талабалари учун укув кулланма)

2002
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА


УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

Н.Садриддинов,А.Рахимов,


А.Мамадалиев,З.Жамолова


ФИЗИКА УКИТИШ УСЛУБИ АСОСЛАРИ
(Университет ва педагогика
институтларининг физика булими
талабалари учун укув кулланма)

2002

Биз уз хак-хукукларини танийдиган, уз кучи ва имкониятларига таянадиган, атрофида содир булаётган вокеа-ходисаларга мустакил муносабат билан ёндашадиган, айни замонда шахсий манфаатларини мамлакат ва халк билан уйгун холда
курадиган эркин, хар жихатдан баркамол инсонларни тарбиялашимиз керак.

Ислом Каримов


Маълумки кадрлар тайёрлаш миллий дастури Узбекистон Республикасининг "таълим тугрисида"ги конунининг (1992) коидаларига мувофик холда тузилган булиб, у таълим хакидаги конунни жорий этишни,


укув юртларини аттестациядан утказишни, узлуксиз таълим тизимини барпо этишни янги боскичлари, янги типдаги таълим муассасаларини ташкил этишни, янги укув режаларини, дастурларини, дарсликларини барпо этишни, замонавий дидактик таъминотни ишлаб чикишни ва уларни амалга ошириш муддатларини (боскичларини) белгилаб берди.
Дастурда узлуксиз таълимни амалга оширишда дарс беришга ярокли укитувчиларни тайёрлашга хам катта ахамият берилган.Хозирги пайтда укитувчиларни кайта тайёрлаш марказлари ташкил килинган булиб, улар фаол ишламокдалар.
Олий укув юртини битириб чиккан талабалар хам урта умум таълим мактабларида,касб-хунар коллежлари ва Академик лицейларда хозирги замон талабига жавоб берадиган укитувчилар булиб ишлашлари лозим. Талабаларни ва магистрларни хозирги Давлат стандарти талабларига жавоб бера оладиган укитувчилар килиб етказиш олий укув юртлари олдида турган мураккаб масалалардан биридир.Бу борада Олий укув юртлари фаол иш олиб бормокдалар.Лекин талабалар учун укув кулланмалари етарли эмас.
Университет ва педагогика институтларининг физика булимида укиётган талабалари учун физика укитиш услубидан укув кулланмалари жуда кам булиб, улар хозирги талабларга жавоб бермайди.
Мустакилликка кадар физика укитиш услуби асосларини (умумий масалаларини) ёритиб берувчи мукаммал узбек тилидаги укув кулланмаси бу В.Г.Разумвский,А.И.Бугаевлар томонидан ёзилган ва 1990 йилда Б.Мирзаахмедов, Ф Тошмухамедов томонидан таржима килиниб "Укитувчи" нашриёти томонидан чоп этилган кулланмадир.
Кулланма хозирги кун талаби ва мустакиллик гоялари талабларига жавоб бермайди.Унинг купгина мавзулари коммунистик гояни таргибот килиб, совет тузумини кукларга кутариш, миллий хусусиятларни менсимаслик каби салбий гоялар илгари сурилган.Булардан ташкари бу кулланмадаги катор мавзулар кадрлар тайёрлашнинг миллий моделига мос келмайди.Шуларни хисобга олиб урта мактабда физика укитиш услуби асосларини янги алаблар асосида баён килиш ушбу кулланманинг асосий максади килиб куйилди.Булардан ташкари кулланмада укитишнинг замонавий услублари ва укитиш жараёнига янги педагогик технологияни тадбик этиш, компьютерлардан фойдаланиш ва бошка услублар тугрисида хам тухталиб утилган.
Ушбу кулланма олий укув юртларининг(Университет ва педагогика институтларининг)физика булими талабларига мунжаллангандир.
Ушбу кулланма хакида уз фикр мулохазаларини ёзиб, ундаги камчиликларни бартараф килишга кимматли маслахатларини юборувчиларга муаллифлар олдиндан уз миннатдочиликларини билдирадилар.
I-БОБ

ФИЗИКА УКИТИШ УСЛУБИ ПЕДАГОГИК ФАН


1. К И Р И Ш

Мамлакатимиз истиклолга эришгандан кейин унинг келажаги булган ёш авлодни тарбиялаш, унга билим бериш масаласига алохида ахамият берила бошланди.


Шу сабабдан истиклолнинг биринчи кунларидаёк, буюк манавиятимизни тиклаш, уни янада юксалтириш ва миллий заминини мустахкамлаш, замонавий талаблар билан уйгунлаштириш асосида жахон
андозалари ва талаблари даражасига чикаришга алохида ахамият бериб келинмокда. Булар ичидаги энг мухим кадамлардан бири Узбекистон Республикаси Президенти фармони билан кабул килинган "Таълим тугрисида"ги конундир.Ушбу конун фукароларга таълим,тарбия бериш
ва касб-хунар ургатишнинг хукукий асосларини белгилаб берди.У хар
кимнинг билим олишдан иборат конституциявий хукукини таминлашга
каратилгандир.
Узбекистон Республикаси Президенти 29 август 1997 йил Узбекистон Олий Мажлиси IХ сессиясига сузлаган нуткида бу масалага уз муносабатини билдириб, йул куйилган катор камчиликларга диккатни жалб этиб, ушбу сузларни таъкидлаган эдилар.
"Хаммамизга аёнки, таълим дарсликдан бошланади. Аччик булса хам тан олишга мажбурмиз: деярли барча сохада дарсликларимиз ахволи бугунги ва эртанги кун талаблари даражасида эмас."
Асосий масала замон талаб килаётган бутунлай янги таркибдаги ва ягона услубдаги урта умум таълим, урта махсус таълим ва Олий укув юртлари ислохотини утказишдан иборатдир. Шу сабабли хам Олий Мажлиснинг IХ сессиясида "Кадрлар тайёрлашнинг Миллий дастури" кабул килиниб, унда таълим сохасида туб узгаришлар килиш вазифалари куйилди.
Дастурнинг максади, таълим сохасини тубдан ислох килиш, уни утмиш камчиликларидан холи килиш, ривожланган демократик давлатлар аражасида, юксак маънавий, ахлокларга жавоб берувчи юкори малакали кадрлар тайёрлаш Миллий тизимини яратишдан иборатдир.
Ушбу максадни амалга ошириш учун куйидаги асосий масалаларни хал этиш назарда тутилади:
1.Таълим тизимини курсатилган талаблар асосида ислох килиш: 2.Таълим ва кадрлар тайёрлашни ривожланган демократик хукукий давлат курилишига мослаш;
3.Таълим тизимини юкори малакали кадрлар билан таъминлаш,
уларни ижтимоий макомини кутариш;
4.Тайёрлаш тизимини мамлакатнинг турли сохалари буйича тараккиёт даражаси талаби асосида кайта куриш:
5.Таълим олувчиларни тарбиялашнинг янги усулларини ишлаб чикиш ва жорий этиш, таълим ва кадрлар тайёрлаш муассасаларини аттестациядан утказиш ва бахолаш, замонга мослаштириш, тегишли мезонлар ишлаб чикиш, таълим сохасини ривожлантиришда бюжетдан ташкари маблаг, чет эл инвестициясини киритиш, халкаро алокаларни ривожлантириш.
Илохотларни хаётга тадбик этишни боскичма-боскич амалга ошириш кузда тутилган.
Биринчи боскич :/1997-2001/-мавжуд кадрлар тайёрлаш тизимининг жобий салохиятини саклаб колган холда ушбу тизимни ислох килиш ва ривожлантириш учун хукукий-меъёрий, илмий-услубий молиявий-моддий шароитлар яратиш, унда педагогик кадрлар тайёрлаш ва малакасини оширишни замонавий талабларга келтириш,таълим олувчиларга куйиладиган давлат таълим стандартларини яратиш ва уни жорий килиш, укув-услубий мажмуалар, моддий база, таълим хизмат сохасида ракобатни вужудга келтириш, таълим муассасалари фаолиятини бахолаш, ретинг тизимини ташкил этиш,халкаро алокаларни ривожлантириш, 6-7 ёшли болалар билан шугулланиш ва уларда мактабда укишлари учун асос яратиш.
Иккинчи боскич /2001-2005 йиллар/-Миллий дастурни тула руёбга чикариш, мехнат бозорини ривожлантириш, реал иктисодий-ижтимоий шароитни хисобга олган холда унга аникликлар киритиш, мажбурий умумий урта махсус касб-хунар таълимига утишни, хамда укувчиларнинг кобилиятларига асосланган холда табакалаштирилган таълимни тулик жорий этиш, таълим муассаларини малакали кадрлар билан таъминлаш ва уни ракобатга асосланган холда амалга ошириш, сифатли услубий ва бошка адабиётлар билан таъминлаш.
Учинчи боскич:/ 2005 ва кейинги йиллар/-тупланган тажрибаларни тахлил килиш ва умумлаштириш асосида мамлакатни ижтимоий-иктисодий шарт-шароитларни эътиборга олган холда кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш ва янада ривожлантириш, таълим муассаларини ресурс,кадрлар, моддий-техник база, илгор педагогик технология билан таъминлаш, миллий олий таълим муассаларини карор топтириш, касб-хунар таълими муассаларини мустакил фаолият юритиш ва узини узи бошкариш шаклларини мустахкамлаш, таълим жараёнини ахборот тизимига улаш ва уни дунё ахборот тизимига уланадиган компьютер ахборот тармоги билан тулик камраб олишдан иборат.
Дастурда кадрлар тайёрлашнинг миллий модели батафсил, ёритилиб унда шахс, давлат ва жамият, узлуксиз таълим, уни ташкил этиш ва ривожлантириш тамойиллари, хамда ислох килиш йуналишлари билан бир каторда узлуксиз таълим тизими ва уни турлари баён килинган.
Улар: мактабгача таълим
Умумий урта таълим
Урта махсус, касб-хунар таълими
Олий таълим
Олий укув юртидан кейинги таълим
Кадрлар малакасини ошириш ва уларни кайта тайёрлаш
Мактабдан ташкари таълим
Мактабгача таълим: бола олти- етти ёшга еткунча давлат ва нодавлат муассасаларида,хамда оилада амалга оширилади. Мактабгача таълимни амалга оширишда турли нодавлат жамиятлари, фондлар фаол иштирок этадилар.
Умумий урта таълим: туккиз йиллик /I-IХ/ укишдан иборат таълим мажбурийдир. У уз таркибига бошлангич таълимни камраб олади.
Умумий таълимнинг янги тизимини ва мазмунини шакллантириш учун куйидагилар зарур булади:
-янги давлат таълим стандартлари ишлаб чикиш ва жорий этиш;
-минтакавий шароитни хисобга олган холда урта махсус, касб-хунар коллежлари дастурлариниишлаб чикиш;
-юкори малакали кадрлар билан таъминлаш;
-шахс,жамият,давлат эхтиёжларидан келиб чиккан холда таълим муассасаларини тармогини ривожлантириш;
-укувчиларнинг кобилиятлари ва имкониятларига мувофик равишда таълимни табакалаштириш;
-таълимнинг янги технологиясини яратиш, укув тарбия жараёнини дидактик таъминлаш;
УРТА МАХСУС, КАСБ-ХУНАР ТАЪЛИМИ..Умумий таълим тизими негизида укиш муддати уч йил булган мажбурий урта махсус, касб-хунар таълими узлуксиз таълим тизимининг мустакил туридир, уларни турларини танлаш укувчилар учун ихтиёрийдир.
Академик лицейлар: давлат таълим стандартларига кура урта махсус таълим беради. Укувчиларнинг имкониятлари ва кизикишларини хисобга олган холда уларнинг жадал интеллектуал ривожланишини чукур сохалаштириш ва табакалаштирилган касбга йуналтирилган таълим олишни таъминлайди.Улар академик лицейда хосил килинган куникмаларини олий таълим ёки мехнат фаолиятларида давом этдиришлари мумкин.
Касб-хунар коллежи: тегишли давлат стандартлари доирасида урта махсус, касб-хунар таълими беради.Укувчиларнинг касб-хунарга мойиллиги,билими ва куникмаларини чукур ривожлантиради, танлаб олинган касб-хунар буйича бир ёки бир неча ихтисосни эгаллашлари
имкониятини беради.
Олий таълим:Олий таълим икки боскичдан иборат булиб, улар: бакалавириат ва магистратурадан иборат.
Бакалавириат мутахассислар йуналиши буйича фундаментал ва амалий билим берадиган, таълим муддати камида турт йил давом этадиган таянч олий таълимдир. Талабалар муваффакият билан тугаллаганларидан сунг уларга "бакалавр" даражаси берилади ва касб-хунар фаолияти билан шугулланишлари учун диплом топширилади.
Магистратура-аник мутахассислик буйича фундаментал ва амалий билим берадиган, бакалавриат негизида таълим муддати камида икки йил давом этадиган олий таълимдир.Магистрларга давлат томонидан тасдикланган касб-хунар фаолияти билан шугулланиш хукукини берадиган диплом берилади.
Олий укув юртидан кейинги таълим:бу таълим тури олий укув юртларда ва илмий муассаларда амалга оширилиб улар: аспирантура, доктурантура, мустакил тадкикотчилик булиб, фан номзоди ва фан доктори илмий даражаларини химояси билан якунланади.Миллий дастурда бу сохани ривожлантир учун катор тадбирлар белгиланган.
Кадрлар малакасини ошириш ва кайта тайёрлаш мутахассисларнинг касб- билимларини ва куникмаларини янгилаш хамда чукуллаштиришдан иборат булиб, унда укиш натижаларига кура, давлат томонидан тасдикланган намунадаги гувохнома ва сертификат топширилади.
Мактабдан ташкари таълимни амалга ошириш бу болалар ва усмирларнинг таълимга булган ортиб бораётган талаб эхтиёжларини кондириш ва уларни дам олишини ташкил этиш давлат органлари ва жамоат ташкилотлари, шунингдек бошка юридик ва жисмоний шахслар томонидан маданий эстетик, илмий, техникавий, спорт ва бошка йуналишларда мактабдан ташкари давлат ва нодавлат таълим муассаларини ташкил этишдир.
Булардан ташкри дастурда кадрлар тайёрлаш тизимини ривожлантиришнинг асосий йуналишлари белгилаб берилган булиб, улар:
-таълимнинг узлуксизлигини таъминлаш
-педагогик ва илмий -педагогик кадрлар тайёрлаш ва малакасини ошириш;
-таълим жараёнини мазмунан ислох килиш ва бошка катор устивор йуналишлар белгилаб берилди;
Уларни амалга ошириш билан бу дастурни хаётга тадбик этиш таминланади.
Мамлакатимиз "Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини I боскичида белгиланган катор тадбирларни бажарди, унда килинган ишлар, йул куйилган камчиликлар хар томонлама тахлил этилди ва дастурнинг II боскичини бажаришда амалга оширилиши зарур булган вазифалар аниклаб олинди. Бундай вазифалардан бири ва энг мухими педагогик кадрларни тайёрлаш учун замон талабидаги дарсликлар, укув кулланмаларини тайёрлашдан иборатдир.
Сизга хавола этилаётган ушбу кулланма бу вазифани бажаришга маълум даражада уз хиссасини кушади деган умиддамиз.

2. ФИЗИКА УКИТИШ УСЛУБИНИНГ ПРЕДМЕТИ, ВАЗИФАСИ


ВА УРГАНИШ УСЛУБЛАРИ


Узбекистон республикаси узининг истиклол йулидаги биринчи кадамларидаёк, буюк маънавиятимизни тиклаш, янада юксалтириш, миллий таълим тарбия тизимини такомиллаштириш, унинг миллий заминини мустахкамлаш, замон талаблари билан уйгунлаштириш асосида


жахон андозалари даражасига чикиш максадида катта ишларни амалга оширишни режалаштирди. Охирги йилларда жуда катта оламшумул ахамиятга эга булган амалий ишлар бажарилди.
Биринчи навбатда тарбиячиларнинг узига замонавий билим бериш, уларнинг маълумотини малакасини ошириш таълимнинг замонавий услублари билан куроллантириш мухим ва пайсалга солиб булмайдирган долзарб масалалардан биридир. Тарбиячи мустахкам фан асосларини урганишдан ташкари уларни укувчиларга етказиш йуллари, замонавий педагогик технология билан куролланиши зарур. Шу нуктаи назардан турли фанларнинг укитиш услубларини ишлаб чикиш ва улар билан укитувчиларни куролантириш зарур омиллардан биридир. Физика укитувчиси фан асосларини урганиш билан бир каторда уни мактаб ва турли укув юртларида укитиш услубларини урганишлари хам зарур. Шунинг учун хам биз энг аввало укитиш услубининг педагогик фан эканлигини ва уни максад вазифаларини куриб чикишимиз зарурдир.
Физика укитиш услублари педагогик фанларнинг бири булиб, у физика ва техниканинг тез суръатлар билан ривожланиши натижасида келиб чикди.Хамма услублар дидактиканинг умумий укитиш назариясида асосланади.Шунинг учун уларни хусусий дидактика деб юритилади /Физика укитиш услублари, химия укитиш услуби ва х.к./
Физика фанининг ахамиятини ортиб бориши педагогик фанлар системасида физика укитиш услубларини юкори погоналарга кутарди.
Физика укитиш услубининг предмети физика асосларни укитиш назарияси ва практикасидан иборатдир.
Физика укитиш жараёнида учта бош функция амалга оширилади:
1.Таълим
2.Тарбия
3.Ривожланиш
Таълим функцияси бош ва аникловчи функция булиб, уни амалга ошириш жараёнида укувчилар физика асосларини урганадилар,олган билимларини амалиётга куллаш малакаси ва куникмасини хосил киладилар.
Тарбия функцияси укитишга комплекс ёндошишнинг ажралмас кисми булиб, унинг физика укитишдаги асоси сиёсий-гоявий, мехнат ва ахлокий тарбияларнинг бирлигидан иборатдир.
Ривожланиш функцияси укувчидан билиш имкониятларини ривожлантириш ва мустакил билим олишга ургатишни назарда тутади.
Физика укитиш жараёни узаро таъсир килувчи куйидаги таркибий кисмлари билан характерланади.
1.Укитиш мазмуни, яъни физика асослари.
2.Укитиш-укитувчи фаолиятидан иборат булиб, тажриба ва техника воситалари асосида предметни баён килиш, укувчиларнинг мустакил ишларини бошкариш, уларнинг билим ва малакаларини синаш...
3.Укиш-укувчиларнинг купкиррали аклий ва жисмоний укув фаолиятлари.
4.Укитиш воситалари: дарсликлар, асбоблар, техника воситалари.
Физика укитиш услубида укув-тарбиявий жараённинг куйидаги асосий масалалари куриб чикилади ва хал килинади.
-Мактабда физика укитишнинг максадларини асослаш; физикада хал килинадиган тарбия масалаларини очиб бериш;
-Мактаб физика курсининг мазмани ва структурасини аниклаш ва уни мунтазам равишда такомиллаштириб бориш;
-Укитиш, тарбия ва укувчиларни ривожлантиришнинг эффектив услубларини,хамда физика укитишда фойдаланишга мулжалланган укув куролларини ишлаб чикиш ва уларни тажрибада синаб куриб укитиш амалиётида куллаш.
Услубнинг бош масаласи- физика укитиш назариясини такомиллаштириш, таълим, тарбия ва физикани урганиш жараёнида укувчиларни ривожлантириш йуллари, воситалари ва конуниятларини излаб топишдан иборат.
Физика услуби физика ва педагогикадан ташкари педагогик психология, одам физиологияси, логика, техник фанлар билан мустахкам боглангандир.
Физика укитиш услубининг мазмунини асосан куйидагилар ташкил килади: умумий масалалар/назарий асоси/,курснинг алохида темаларини укитиш масалалари / хусусий услуб/, мактаб физика курсидаги тажрибаларнинг техникаси ва услуби.
Умумий масалаларда мактабда физика укитишнинг максади ва вазифалари, курснинг мазмуни ва структураси, физика укитишнинг методологик ва психологик асослари, билимни хаёт билан богланиши, техник таълимни амалга ошириш, физика курсида тажриба, укувчиларнинг фикрлашларини ривожлантириш, уларнинг диалектик-материалистик дунёкарашларини шакллантириш, физик конуниятларини ривожлантириш, физикадан машгулотларни ташкил килиш формалари ва услублари куриб чикилади.
Хусусий услубида курснинг хар бир темасининг мазмуни, укитиш кетма-кетлиги, тушунчаларни шакллантириш йуллари, конун ва назарияларнинг мазмунини очиб бериш услаблари, физик тажрибаларининг улланиши,малака ва куникмаларни ривожлантириш, материалнинг политехник ахамияти ва бошкалар куриб чикилади. Хусусий услуби буларни куйидагича амалга оширади.
Аввал илгор укитувчиларнинг тажрибалари, тегишли адабиётлар, укувчиларнинг билим олишдаги фаолиятлари урганилади.Бундан ташкари синф журнали, укувчиларнинг кундаликлари, назорат ёзма ишлари ва дафтарлари урганилади.Бу урганилганларга асосан гипотеза яратилади. Аввалги укитиш услубларига /материал мазмунига, структурасига, укитиш кетма-кетлигига, баён килиш услубларига, тажриба ва техника воситаларидан фойдаланишга/ мухим узгартиришлар киритиб укитиш услубини ишлаб чикилади.Ишлаб чикилган услуб педагогик экспериментда синаб курилади.
Педагогик эксперимент жараёнида ишлаб чикилган янги услуб ва воситаларнинг самарадорлиги, танланган материал укувчиларнинг ёш хусусиятларига мос келиши, материал хажмини ажратилган вактга мос келиши аникланади.
Педагогик эксперимент бир неча йилгача утказилиши мумкин.Уни энг куп таркалган формаси бу экспериментал ва контроль синфларда олинган натижаларни солиштиришдан иборатдир. Экспериментал синф янги ишлаб чикилган услубда, контроль синф аввалги мавжуд услубларда укитилади. Ишлаб чикилган янги услуб яхши натижа берса уни оммалаштирилади, кенг фойдаланиб борилади.

3. ФИЗИКА УКИТИШ УСЛУБИНИНГ КИСКАЧА РИВОЖЛАНИШИ


ВА ХОЗИРГИ МУАММОЛАР

Хар бир фанда булгани каби физика укитиш услуби фани хам маълум ривожланиш ва шаклланиш боскичларини босиб утди. Унинг тарихи унча узок булмай балки физикани урта мактабларда укитила бошланганидан бошланади. Узбекистонда унинг таракиёти ва шаклланиши собик СССР да бу фанни ривожланиши билан богланган холда амалга ошган.


Россияда физикани укитиш жараёни 350 йиллар давомида вужудга келди. Аммо физика Россия мактабларида мустакил предмет сифатида факат ХVIII-асрдан бошлаб укита бошланди.
1786 йил 5 августдан бошлаб физика ва механика мустакил фан сифатида IV синфдан укитила бошланди.ХVIII-асрнинг охирларига келиб хамма гимназияларга физика мустакил фан сифатида киритилди.Шундан бошлаб уни укитиш услубини ишлаш муаммоси пайдо булди.
Унга бошлангич этапларда М.В.Ломоносов, М.Е.Головин, П.И.Гиларовскийлар асос солдилар.
Физика укитиш услубини ривожлантиришда Россиянинг Петербург, Москва, Киев,Оддесса каби шахарлардаги олимлар фаол иштирок эта бошладилар.Бу даврда олиб борилган ишлар натижасида куйидагиларга эришилди:
1.Физикани гимназия ва реал укув юртларида мустакил предмет сифатида укув режаларига киритилди;
2.Физикани факат таълим берувчи предмет сифатидагина эмас, балки уни ривожлантирувчи функцияси хам тан олинди;
3.Укувчиларни мустакил кузатиш ва лаборатория ишлар утказиши жорий этилди;
4.Гимназия ва укув юртларининг талабаларига жавоб берувчи физикадан дарсликлар яратишга утилди.
ХIХ асрнинг охирларидан бошлаб ФУУ буйича катор укув материаллари ва турли дарсликлар яратишга киришилди. Физика асосларини мукаммал ва текис баён килиб берган дарсликлардан бири бу
Эмуел Христианович Ленцнинг 1939 йилда чоп этилган "Руководство к физике" асари булиб, унда урта укув юртлари учун берилиши керак булган физика материаллари баён этилб, у анча мукаммал булгани сабабли 25 йилдан ортик кенг фойдаланиб келинди. Ленц илмий изланишлар билан бир каторда узининг педагогик фаолиятини хам кенг равишда амалга ошириб келди.Бу китобда физик ходисаларни экспериментал баён килиш билан бир каторда уларни назарий ва математик хулосалардан фойдаланган холда баён килишга хам эътибор берилган.
ХIХ асрнинг урталарида физика укитиш услубининг тараккиётига К.Д.Краевич катта хиса кушди.1863 йилда биринчи марта чоп этилган кулланмаси 27 марта / охиргиси 1922/ кайта чоп этилди. У биринчи марта уша даври учун кабул килинган физика курсининг радиал тизимидан воз кечиб материалларни баён этишда укувчиларнинг педагогик ва психологогик хусусиятларини хисобга олган холда осондан мураккабга, соддадан кийинга томон баён килишга утди.
ХIХ асрнинг иккинчи ярми математика, физика, химия, космография фанларини укитиш услубларининг ривожланиши даври булди. Айникса физика укитиш услуби буйича катор асарлар эълон килинди. Улардан И.Паулсоннинг "элементар физика укитиш хакида", Ф.Ф.Эвалднинг "Физикадан биринчи дарслар",Дубровский К.В.нинг "Бошлангич тажрибалар туплами"асарлари 1871-85 йилларда чоп этилди.
Булардан ташкари катор дарсликлар хам нашр килинди.
А.Ф.Малин ва Буренинанинг "Физикадан кулланма" /1866/ Н.А.Любимовнинг "Бошлангич физика"(1873),хамда Н.Е.Жуковскийнинг "Элементар физикадан маърузалар курси" асарлари чоп этилиб, у гимназияларда 50 йилдан ортик вакт дарслик сифатида ишлатилди.
ХIХ асрнинг 90 йиллари фан, ишлаб чикариш саноатининг ривожланиш даври булиб, унда таълим тизимларида физикани укитишни кескин яхшилашга катта эхтиёж пайдо була бошлади. Бу эса, таълимда физикадан янги дарсликлар, кулланмалар, услубий адабиётларга булган талабни ортдириб юборди. Бунинг натижасидан физикадан катор янги дарслик ва кулланмалар пайдо булди.
ХХ асрнинг бошларида И.И.Косоногованинг "Концентрик физика дарслиги" /1908/, Цингернинг "Бошлангич физика" /1910/,Индроксоннинг "Урта мактаб учун физика курси" /1911/А.А.Бачинскийнинг "Урта укув юртлари учун физика курси" /1915-1918/ каби дарслик ва кулланмалари чоп этилди. Бу дарслик ва кулланмаларда уша даврда мавжуд булган услубий ютуклар уз ифодасини топаолган эди. Бу дарслик ва кулланмаларнинг структураси ва мазмуни кейинчалик биринчи совет дастур ва дарсликларида хам таъсирини курсатди.
Укитиш услубидан биринчи умумлаштирилган кулланма 1894 йилда Шведов томонидан "Физика методикаси" асарининг чоп этилишидир.
Биринчи марта бу асарда физика укитиш услубининг умумий масалалари баён этилган эди. Шу билан бирга унда мактаб физика курсининг мазмуни масаласига хам алохида ахамият берилган. 1907 йилда В.В.Лермантовнинг "Фиика методикаси",1916 йилда Н.В.Кашиннинг "Физика методикаси" китоблари нашр килинди.
Кашиннинг асарида физикадан олиб бориладирган намойиш экспериментларига хам алохида тухталиб утилади.
Совет даврига утгандан кейин физика укитиш услубини хар томонлама ривожлантиришга алохида эътибор берила бошланди.
Бу даврга кадар мактабда физикани укитиш радиал тизим оркали амалга ошириб келинган булса, бундан бошлаб бу тизимдан воз кечилиб уни урнига икки боскичли тизимга утила бошланди,бундан ташкари физикадан лаборатория ишларни олиб борилиши шарт килиб куйилади.
1918 йилдан бошлаб педагогика институтларида физика укитиш услуби кафедралари ташкил килина бошланди.1934 йилга келиб, Петербурглик машхур олимлар И.И.Соколов ва П.А.Знаменскийлар бошчиликларида иккита мухим физика укитиш услуби буйича кулланма яратилди. Соколов томонидан 1935-36 йилларда нашр этилган урта мактабнинг 8-10 синфлари учун дарсликлари 1938-53 йиллар оралигидаги энг замонавий, изчил ёзилган ва узлуксиз баён этилган стабил дарслик вазифасини бажариб келди. Бу дарсликлар узининг кетма-кетлиги, илмийлиги,катъийлиги, тили, ва маъносининг чукурлиги билан ажралиб турувчи ягона дарслик булиб келди. Худди шуниндек деярлик ярим аср давомида 1933 йилдан бошлаб машхур методист А.В.Пёришкиннинг дарсликлари хам алохида урин эгаллади, 1954-70 йиллар оралигида юкори синф укувчилари учун мулжалланган унинг дарсликлари алохида урин эгаллайди.Кейинчалик эса, Н.А.Родина билан нашр этган "Физика 6-7" дарсликлари 1978 йилда давлат мукофатига сазовор булди. Илгор педагог физиклар назариядан ташкари физика укитиш жараёнидаги физик экспериментга хам алохида ахамият бериб келишди. 1934-41 йиллар давомида машхур олим Д.Д.Галаниннинг физик экспериментга оид 6- томлик китоби нашр этилди.1934 йилдан бошлаб "Физика в школе" журнали нашр этила бошланди. Улуг Ватан уруши тугагандан сунг физика укитиш методикасини ривожланиши янада кенгайди, ФА кошида алохида ПФА ташкил этилди.Бунинг натижасида фундаментал асарлар яратилди. Улар жумласига Е.Н.Гарячкиннинг " МПФ в семилитлих лассах"(1948-55),Л.И.Резников,А.В.Перишкин,П.А.Знаменскийнинг "МПФ в средней школе"(1958-63), хамда "Основи МПФ,обшие вопроси" (1965) нашр этилди. 60 йилларга келганда шу нарса аникландики, физика курсига киритилаётган кисман узгаришлар уни тула конли ва талаб даражасига олиб чикиш имкониятини бермайди, шу сабабли 1967-72 йиллар давомида физика курсининг укитишни ислох килиш амалга оширилди, бу билан физика укитишнинг хам назарий, хам амалий масалаларини хал этишга интилинди.Унда урта мактаб физика курсини физика фанининг ривожланиш даражасига кутариш масаласи куйилди.
Куйилган максадлардан энг мухими физика курсининг илмий даражасини кутаришдан иборат эди.Буни амалга оширишда купгина олим
ларнинг хизмати катта булди.Улар хамма синфлар учун 1967-дан бошлаб 1972 йилгача физикадан дарсликлар ёздилар.Физикадан факультатив машгулотлар утишга катта ахамият берилди. Унга оид укув дастурлари ва кулланмалар чоп этилди.
Физиканинг ва унинг укитиш услубини ривожланишида Шарк олимларининг хиссалари хам бордир. Ал-Фаробий, Ал-Беруний, Ал-Хоразмий, Кашгарий,Улугбек ва бошкалар олиб борган ишлари анча салмоклидир. Ибн Синони "Шарк Арестотели",Ал-Берунийни "Урта Осиё Коперниги" деб аталиши уларнинг фан сохасида олиб борган ишларининг канчалик салмокли эканини курсатиб турибди.
Узбекистонда хам физика ва унинг укитиш услубини ривожланишига уз хиссаларини кушиб келган ва келаётган олимларимиз кам эмас.Улар физикани ривожланишига уз хиссаларини кушиш билан бирга укитиш услубини яхшилаш сохасида хам анчагина ишлар олиб борганлар.Масалан, Академик Р.Бекжонов физика укитиш услуби буйича бир неча шогирдлар чикарди, бу сохада ишлаётганларга узининг кимматли маслахатларини бериб борди.
Узбекистонда Педагогика фанлари Илмий текшириш институтининг ташкил этилиши фанларнинг укитиш услубининг ривожланишига катта ижобий таъсир курсатди. 1918 йилдан "Совет мактаби" (хозир "Халк таълими") журнали чика бошлади.Булар хаммаси физика укитиш услубининг яхшиланиб,такомиллашиб боришига катта хисса кушмокдалар.
Узбекистон Миллий Университети, физика укитиш методикаси ва физика тарихи кафедрасининг мудири Э.Назиров бошчилигида олиб бораётган услубий ишлари алохида диккатга сазовордир.Уларнинг олиб бораётган ишлари Республикамизда физика укитиш услуби сохасида ишлаётган олийгохларнинг укитувчилари учун етарли ва кимматли материал булиб келмокда ва ёшларни илмий ишларга йуналтирмокда . Бу кафедра куплаб фан номзодларини чикармокда.
Хозирги кунда физика укитиш услуби буйича Б.Мирзаамедов,Д.Шодиев,Э.Турдикулов ва бошка педагогика фанлари докторлари ва куплаб фан номзодлари иш олиб бормокдалар.
Шу кунга кадар таълим жараёнини яхшилаш сохасида катор ишлар килинишига карамай, бу ишларда катор камчиликлар мавжуддир: У кадрлар тайёрлаш миллий дастурида курсатилган булиб куйидагиларни уз ичига олади:
-таълимнинг узлуксиз тизими муаммолари ечилмаган.
-Мактаблар,касб-хунар укув юртларининг моддий базаси жуда ночор.
-Бошлангич таълимга етарли эътибор берилмади.
-мактаб, олий укув юрти ва бошка таълим тизимлари учун дарсликлар талабга жавоб бермайди.
-Умум таълим мактабларида Касбга йуналтириш ва таълимнинг амалий йуналганлиги етарли эмас.
-Умум таълим ва касб-хунар дастурлари уртасидаги узвийлик ва ворислик йук.
-Укув дастурлари замон талабига жавоб бермайди.
Бу курсатиб утилган камчиликлар таълим тизимида физика укитиш жараёнига хам салбий таъсир курсатиб, физика укитиш услуби олдига катор муаммоларни куйдики, бу муаммолар укув жараёнининг хамма сохасини уз ичига камраб олади.
Физика укитиш тизимидаги узгаришлар муносабати билан урта умум таълимнинг 6,7,8,9, синфларида физика укитиш умумтаълим укув режасига киритилган булиб, бу синфларда укувчилар Давлат таълим стандарти талабларига кура физика асосларига оид куйидаги билим, куникма ва малакаларни эгаллашлари шарт:
-физик ходисалар хакида тасаввурга эга булишлари ва уларни тахлил кила олишлари;
-Механика, молекуляр физика ва термодинамика асослари, электр, ёруглик, атом ва ядро физикаси асосларига оид асосий тушунчаларни талаб даражасида узлаштиришлари;
-атамаларни, катталикларни ва уларнинг бирликларини, конуниятларнинг формулаларини билишлари ва уларни куллай олишлари;
-Физик ходисаларни кузатиш режасини тузишни ва уни утказиши, хамда натижаларини умумлаштириш ишларини бажара олишлари;
-улчов асбобларидан фойдалана билишлари. улчаш натижаларини тахлил кила олишлари.
-Мустакил равишда тажриба утказа олишлари, тажриба натижаларини схема, жадвал, график куринишда тасвирлай олишлари ва хулоса чикара олишлари;
-буюк алломаларимиз ва уларнинг физика ривожига кушган хиссалари хакида тасаввурга эга булишлари;
-дарсликлардан, укув кулланмаларидан ва кушимча адабиётлардан фойдаланиб мустакил билим олабилишлари;
Кадрлар тайёрлаш миллий дастури физика укитиш услуби олдига
катор муаммоларни куйди:
1.Урта умум таълим ва махсус таълим сохаларида таълим мазмуни конкретлаштириш (аниклаштириш),
2.Мазмунан янги, мукаммал, экспериментал ва стабил дарсликларни яратиш;
3.Физик тушунчаларни шакллантиришнинг психологик -дидактик асосларини ишлаб чикиш.
4.Физика укитишнинг экспериментал асосларини кайта урганиб чикиш ва такомиллаштириш.
5.Укув жараёнида замонавий техник компьютер жихозларидан фойдаланиш йулларини ишлаб чикиш.
6.Укувчиларни билим, куникма ва малакаларини назорат килишнинг замонавий усулларини куллаш унинг меёрларни ишлаб чикиш ва амалда тадбик этиш.
Бу муаммоларни хал килиш борасида катта ишлар олиб борилмокда, улар якин келажакда уз ечимларини топадилар, албатта.

4. ФИЗИКА УКИТИШНИНГ АХАМИЯТИ ВА УНИНГ КУРИЛИШИ


/РАДИАЛ,КОНЦЕНТРИК,БОСКИЧЛИ/

I ВА II БОСКИЧЛАРДА ФИЗИКА КУРСИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ


Мактаб физика курсининг умумий таълим предметлари орасидаги урни унинг бошка фанларга нисбатан тутган мавкеига кура аникланади.Физика курси назарий фан булиб,унинг асосини фундаментал назариялар, конунлар ва илмий тушунчалар ташкил этади. Физика тез суръатлар билан ривожланди, жумладан,Ньютон механикаси, релявистик механика, квант механикаси, электрон назарияси, классик ва квант статистикаси каби фундаменталь назариялар яратилди. Бу эса, биринчидан хозирги физика урганадиган ходисаларнинг сонини купайтириб юборди.Иккинчидан, фаннинг ролини кутарди. Физик назариялар бошка, табиий фанларнинг масалан, химия, электротехника, радиотехника, газлар динамикаси, электроника кабиларнинг асоси булиб колди. Уларнинг купчилиги алохида фан булиб ажралиб чикдилар.Физика очган конунлар универсал булиб, бу уни хозирги табиий фанлар ичида етакчилик даражасига кутарди.


Юкорида айтилганлардан курамизки, физикани билмасдан тула кийматли урта маълумотни тасаввур килиб булмайди.
Бошка предметлар каби физикани укитиш хам дидактик максадларни, яъни таълим, тарбия ва укувчиларнинг ривожланишини амалга оширади. Куриниб турибдики, мактабда физика укитиш катта ахамиятга эгадир. Физика укитиш жараёнида укувчилар физикани саноатда,кишлок хужалигида, транспортда,тиббиётда ва бошка сохаларда кулланишлари билан танишадилар; улчов асбоблари билан ишлаш малакасига эга буладилар ва фойдали мехнатга тайёрланадилар.
Физикани урганиш оркали укувчилар табиатдаги катор ходисалар ва уларнинг илмий асосланиши билан танишадилар, уларда дунёнинг моддийлиги хакидаги ишонч шаклланади, дунёни урганишда инсоннинг имкониятлари катта эканини биладилар.Булар эса укувчиларнинг илмий дунёкарашларини тугри шакллантиради, уларнинг мантикий фикрлашлари ва билиш кобилиятлари ривожланиб боради.
Физикани урганиш оркали укувчилар илгор физик-олимларнинг ишлари билан, фан ва техника ютуклари билан танишадилар. Буларнинг тарбиявий ахамияти каттадир.
Мактаб физика курси хамма вакт замонавий ва элементар булиши, фундаменталь назарияларни, физика услубларини, конунларини тугри шакллантириши, укувчиларга политехник таълим бериши, илмий дунёкарашларини, фикрлашларини тугри шакллантириши лозим.
Физика курсининг мазмуни ва хажмини аниклаб берувчи асос бу дастурдир. У укувчилар урганадиган асосий билимларни аниклаб беради. Дастур Давлат таълим стандарти талабларига асосан тузилади.
Физикадан укув материали танлашда асосан куйидагиларга ахамият берилиши лозим:
-мазмунининг илмийлигига ва методологик йуналишига;
-фаннинг мантикий ва укувчиларнинг ёш хусусиятларига мос келган холдаги укитиш системалилигига;
-назария ва амалиётнинг бирлигига, хаёт билан богланишига;
-физика укитишда бошка предметлар билан богланишини таъминлашга.
Укув материали танлангандан кейин уни йиллар буйича таксимлаш муаммоси тугилади.Физика укитиш тарихида укув материалини йиллар буйича таксимлашда курснинг тузилишини учта варианти вужудга келди: радиал, концентрик ва боскичли вариантлар.
Курснинг радиал тузилишида материал шундай жойлаштирилдики, бунда булимлар бир-биридан катъий ажратиб куйилди. Утилганларга кайтиш булмайди. Физика курсининг радиал курилишини камчилиги шундаки, унда укувчилар содда масалаларни куриш билан бирга, узлаштира олмайдиган материалларни хам урганишларига тугри келади.Бир булимни огир масалаларидан иккинчи булимни енгил масаласига бирданига утилади.
Физика курсининг консцентрик курилишида хар бир булим мактабда икки марта куриб чикилади, яъни бутун укув материали иккита концентрга булинади.Биринчи концетр физика курсининг деярли хамма булими буйича бошлангич элементар тушунчаларни уз ичига олади, иккинчи концентр бутун курс буйича билимлар системасини уз ичига олиб, бу материал биринчи концентрдаги укув материалини тула ёки кисман уз ичига олади. Курсни концентрик тузилишида материал укитишдаги кийинчилик секин-аста ортиб борадиган килиб укувчиларнинг аклий усишига ва имкониятларига мослаштирилган холда жойлаштирилади.Концентрик курилишнинг камчилиги шуки, унда укув материали такрорланганлиги учун вакт куп сарф булади ва укувчиларнинг кизикишларини камайтиради.
Физика курсининг боскичли тузилишида бу курс икки боскичда урганилиб, улар биргаликда ягона системали физика курсини ташкил этадилар.
Юкорида курилган физика курсининг тузилишларидан энг яхшиси боскичли курилишидир.У педагогика ва дидактика талабларга тула жавоб беради. Бунга кура мактаб физика курсининг мазмуни куйидагиларни уз ичига олади:
а/.Тайёрлов даври 3-5 синфларда табиатшунослик, табиий география ва мехнат дарсларида физика элементларини урганиш.
б/.Курснинг биринчи боскичи 6-9 синфдарда физикани урганиш.
в/.Курснинг иккинчи боскичи касб-хунар коллежлари ва Академик лицейларда физикани урганиш.
Умумий урта таълим мактабларида физика таълимининг асосий вазифалари:
-Укувчиларни физик ходисалар, тушунчалар, катталиклар, моделлар, конунлар, улчашлар, физиканинг амалдаги татбиклари, оламнинг физик манзарасига оид билимлар билан таништириш;
-Укувчиларни фан-техника тараккиёти, физика конуниятларининг
амалда кулланилиши билан таништириш;
-Коинот тузилиши ва ундаги ходисалар хакидаги билимлар бериш оркали илмий дунёкарашни ривожлантириш;
-Буюк мутафаккирларимиз ва хозирги даврдаги ватанимиз физик олимларининг фаолиятлари билан таништириш, таълим мазмунини теварак атрофдаги махаллий ва тарихий материаллар билан бойитиш оркали укувчиларни милий ва ватанпарварлик рухида тарбиялаш;
-Таълим мазмунини ижтимоий хаёт ва техника таракиёти билан боглаш оркали укувчиларни онгли равишда касбга йуналтириш, урта махсус ёки касб- хунар таълим муассасаларида укишни давом эттиришлари учун замин тайёрлаш;
-физикага оид асбоб ускуналардан фойдаланиш, содда улчов ва тажриба ишларини бажариш, уларнинг натижалари асосида хулосалар чикариш, коидаларига риоя килиш малакаларини шакллантиришдан иборатдир.
Шу вазифаларни амалга оширувчи, яъни "Умумий урта таълим мактаблари учун физикадан давлат таълим стандарти"га асосланган холда дастур тузилди.Урта таълим мактабларида физика укитиш шу дастур асосида олиб борилади.
Узбекистон респуубликасининг "таълим тугрисида"ги конуни, "кадрлар тайёрлаш миллий дастури", вазирлар махкамасининг "Узбекистон республикасида урта махсус, касб-хунар таълимини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида" ги 1998 йил 13-май 204-сон ва давлат стандарти талабларига асосланган холда Академик лицейларнинг физика-математика ва бошка булимлари учун, хамда коллежлар учун физикадан укув дастурлари тузилди.Бу дастурларда физика укитишнинг максади ва вазифалари курсатиб утилди.
Академик лицейларда физика укитишнинг асосий максади: умумий урта таълим асосида умумий физикадан урта таълим беришга: физикавий назария, кузатишлар ва ходисалар хакидаги таълимотларни умумлашган шакли эканлигини курсатишга, назария билан амалиётнинг узвий богликлигини курсатишга, физиканинг технологиядаги, техникадаги, тиббиётдаги ва хаётдаги ахамиятини таъкидлашга, фанга нисбатан кизикиш уйготиш ва уни урганишни давом этдиришга замин яратишдан иборатдир.
Физика укитишнинг асосий вазифаси:
-физика курсининг укитиш изчиллигини таъминлаш,
-физиканинг барча булимлари буйича асосий физик конунлар, конуниятлар ва уларнинг формулалари билан таништириш,
-физик жараён, ходиса, тушунча, хамда конунларнинг урганиш кетма-кетлиги мантикий тугри ва оддийдан мураккабликка караб бориш тамойилига риоя килиш;
-физик ходисалар ва жараёнларни кузатиш усуллари билан таништириш;
-тажриба утказиш, унинг натижаларини хисоблаш, хатоликларни
хисоблаш куникмаларни хосил килиш:
-асосий физик конун ва ходисаларни тугри талкин килиш, уларни масала ечишга тадбик этиш ва тажрибада текшириб куриш куникмаларини хосил килиш:
-олий укув юртига кириш учун зарур булган билим, малака ва
куникмаларни хосил килиш:
-укувчиларнинг физикавий тафаккурини ривожлантириш, фикрлаш кобилиятини ошириш, хамда хаётда булаётган ходиса ва жараёнларни тугри талкин килишга ургатиш:
-хозирги замон физикасининг фандаги, хаётдаги, техникадаги, экологиядаги ва бошка тармоклардаги муаммоларни ечиш йулидаги роли билан таништириш каби мавзу ва муаммоларни хал килиш кераклигини курсатишдан иборатдир.
Аник фанлар йуналиши булимларида физикани укитиш учун 720 соат, махсус курсларни урганиш учун 148 соат, факультатив курсларини урганишга 222 соат вакт ажратилгандир.
Физикани урганиш учун,Химия -биология йуналишдаги булимларига 280 соат, бошка йуналишдаги булимларга 160 соатдан вакт ажратилгандир.
Касб-хунар коллежларида физикани урганиш учун 160 соат вакт ажратилган булиб, уни укитишдан асосий максад бизни ураб олган дунёнинг табиий илмий манзарасини укувчилар онгида шакллантириш, политехник таълим бериш, касбий предметларни урганишга назарий база яратиб бериш ва илмий дунёкарашларини тугри шакллантириб боришдан иборатдир.
Физикани касбга боглаб укитиш касбга йуналтиришнинг энг яхши воситасидир.Уни куйидаги йуллар билан амалга ошириш мумкин.
а/Махсус предметларда физик тушунча, ходиса, конунларни куллаш;
б/касб мазмунига эга булган физик масалалр ечиш;
в/ишлаб чикаришга мулжалланган асбоблар ёрдамида комплекс лаборотория ишлари бажариш ва физик ходисаларни намойиш килиш;
г/ хунар-техника циклидаги предметларда физик тушунчалардан фойдаланган холда масалалар ечиш;
д/физика курси ва хунар-техника цикли предметларидан айрим мавзу ва булимдаги билимдан фойдаланиб комплекс топшириклар бажариш;
е/укувчиларнинг техник ижодий кобилиятларини ривожлантиришни талаб килувчи масалалар ечиш;
ж/турли асбоб ва курилмаларни тузилиш принципларини тушунтириш учун зарур булган физик билимларни кандай узлаштирганлигини аниклаш максадида физикадан уйга вазифалар бериш;
з/ишлаб чикариш корхоналарига комплекс экскурсиялар уюштириш
ва улар буйича укувчиларга хисобот тузишни топшириш;
и/ синфдан ташкари ишларни бажариш/ тугараклар, конференциялар, кечалар ва бошкалар/
к/маълум программа асосида факультатив курслар утиш;
Физика укитишда касбга йуналтириш принципига амал килганда укувчиларнинг узлаштириши ортади.
Академик лицейларнинг ва касб-хунар коллежларининг ва урта умумтаълим мактабларининг физикадан дастурларида Ньютон механикасидан бошлаб элементар зарралар физикасигача булган барча булимлари маълум даражаларда уз аксини топгандир.

II-БОБ

ФИЗИКА УКИТИШ ЖАРАЁНИДА УКУВЧИЛАРНИ ТАРБИЯЛАШ

1.Физика укитишнинг вазифалари


Физика укитишнинг асосий вазифалари куйидагилардан иборатдир:


1.Физика фанининг асослари билан таништириш-асосий тушунчалар, конунлар ва назариялар билан таништириш; укувчилар онгида бизни ураб турган дунёнинг табиий илмий манзарасини шакллантириш; асосий табиий илмий кидириш методлари билан таништириш.
2.Материални урганиш жараёнида укувчиларнинг хотираларини бойитиш билан бирга уларнинг ижодий кобилиятларини хам ривожлантириш.
3.Укувчиларнинг илмий дунёкарашларини шакллантириш.
4.Физика асосларини укитиш жараёнида укувчиларни тарбиялаб бориш: гоявий-сиёсий,харбий-ватанпарварлик, интернационал, ахлокий ва мехнат тарбияларини амалга ошириш.
5.Укувчиларга асосий билимлар беришни, уларни ижтимоий- мехнатга тайёрлашни ва онгли равишда касб танлай олишни амалга ошириш.
Буларнинг бирортасини хам бир-биридан ажратган холда хал килиб булмайди. Улар хаммаси укитиш жараёнида комплекс холда амалга оширилади.Физик билимларни мустахкамлаш оркали укувчининг диалектик-материалистик тафаккурлари ривожланади. илмий дунёкарашлари шаклланади, политехник таълим амалга ошади.

2. Укувчиларнинг дунёкарашларини шакллантириш


Физика дарсларида укувчилар онгида дунёни билиш мумкинлиги ва билиш жараёнининг диалектик характери; дунёнинг моддий бирлиги материя ва харакатнинг ажралмас эканлиги; табиатдаги ходисалар бир-бирига богланганлиги; моддий дунё хоссаларининг битмас -туганмаслиги, билиш жараёнининг чегарасиз эканлигини тушунтириб борилади. Бу эса уларнинг дунёкарашларини тугри шакллантириш демакдир.


Укувчилар моддаларни атом ва молекулалардан тузилганлигини урганиш билан бирга материянинг иккинчи куриниши майдон хакидаги тушунча билан хам танишадилар.
Бутун физика курси давомида материя узаро богланган икки куринишда, яъни модда ва майдон куринишида намоён булишини курсатиб бориш лозим. Дунёнинг моддий бирлиги хакидаги тасаввурларни укувчилар онгида тугри шакллантиришда модда ва майдонининг умумий хоссаларини куриб чикиш мухим ахамиятга эгадир.
1.Масса, энергия, импульс, спин тушунчалари хам "модда" хам "майдон" зарраларини характерлайди.
2.Корпускуляр-тулкин дуализми модда зарраларига хам майдон зарраларига хам тааллуклидир; Корпускуляр ва тулкин хоссаларнинг бирлиги хамма элементар зарраларнинг мухим характеристикасидир.
3.Модда зарралари майдон зарраларига айланиши каби майдон зарралари хам модда зарраларига айланади.
4.Хар иккала куринишдаги зарралар стабил булишлари хам киска вакт яшайдиган булишлари хам мумкин.
Укувчилар диккатини модда зарралари майдон ёрдамида турли структурали системалар / атом, молекула,макрокисм.../ хосил килишига каратилмоги лозим. Модда структурасини майдонсиз тасаввур килиб булмайди.Зарралар узаро майдон оркали таъсирлашадилар.
Укитувчи физика дарсларида турли харакатларни секин-аста ургатиб бориши оркали укувчиларни харакат материянинг ажралмас хоссаси эканлигини тушунишларига олиб келади.
Мактабда аввал укувчилар механик харакат билан, кейин молекуляр харакат ва электронлар харакати билан танишадилар.Электромагнит индукция ходисасини урганиш вактида механик харакат / утказгичнинг магнит майдонидаги харакати/ билан электронлар харакати орасидаги богланишга ва электромагнит майдоннинг хосил булишига укувчилар диккатини жалб килмок лозим.
Харакатнинг йуколмаслиги энергиянинг саланиш ва айланиш конунида уз ифодасини топади. Энергия хакидаги бошлангич тушунчалар 6-синфда берилади.Электр ходисаларини урганиш жараёнида укувчилар учун янги булган харакатнинг ва унга мос энергиянинг айланиши тугрисидаги тушунчалар куриб чикилади.Бу ерда харакатни /энергияни/ янги куринишларига утишига ахамият бермок лозим.
Физика укитиш жараёнида укувчиларга ходисаларнинг узаро богликлиги, уларни содир булиш сабаблари ва ривожланиш конуниятлари тушунтириб борилади.М.:деформациянинг сабаби, жисмларнинг узаро таъсиридир. Электр зарядининг харакати /сабаб/ магнит майдонини хосил килади /окибат/.
Ходисалар орасидаги богланишлар хакида укувчилар аник тасаввур хосил килишлари учун уларнинг диккатини ходисалар орасидаги мухим богланишларини кидириб топишга каратилмоги лозим. Бунда факат физик ходисаларгина эмас, балки бошка/ биологик, химик.../ходисалар билан хам богланишларни курсатиш имконияти ортиб боради.М.: электр майдонини /сабаб/ усимликнинг ривожланишини яхшилаши /окибат/.
Табиатда микдор узгаришларини сифат узгаришларига олиб келишини укувчилар онгида шакллантириб бориш катта ахамиятга эгадир. Масалан, модданинг бир агрегат холатдан иккинчисига утишини тушунтиришда курсатиб утилади. Уни жисмнинг ички энергиясини узгариши ва молекулаларнинг узаро таъсирига асосан тушунтирилади.
Физика курсини урганиб бориш давомида карама-каршиликлар кураш, бирлиги конуни хам укувчилар онгида шаклланиб боради.
М.:Ёруглик ва модданинг корпускуляр тулкин табиати ва унинг бирлигини тушунтириш.
Илмий дунёкарашни шакллантиришда физик конунларни объектив характерини очиб бориш, табиат ходисаларини билиш мумкинлигини курсатиб бориш катта ахамиятга эгадир. Чунки фан конунлари табиат конунларининг аксланишидир.Шунинг учун хар бир конунни утишда уни тажрибада курсатиш ва кулланишлари билан таништириб бориш лозимдир. Баъзи холларда тажрибага асосан конунлар таърифланади./М:Архимед кучи,Ом конуни ва Х.К./ Баъзи холларда хулосаларнинг тугрилигини тасдиклаш учун тажрибадан фойдаланилади.
Бутун физика курси давомида укувчилар дунёни билиш мумкинлигига ва билиш туладан янада туларокка караб боришига ишонч хосил килиб боришлари лозим. Фан ва техниканинг ривожланиши натижасида табиатнинг хали урганилмаган ва хаёлга хам келмайдиган сирларининг очилиб боришини курсатиб бориш мухим ахамиятга эгадир.М: атом тузилишини ва космосни урганишни.
Физика курсини кетма-кет урганиш оркали укувчилар дунёни билиш мумкинлигига, дунёнинг хозирги замон физик манзарасига ишонч хосил килиб борадилар. Улар диалектик методни амалиётга куллаш малакасига хам эга булиб борадилар,чунки физика фанининг ривожланишининг узи диалектик йулдир.

3. Гоявий-сиёсий тарбия


Укувчиларнинг гоявий-сиёсий тарбиялашда физика бой материалга эгадир.Маълумки,давлатимиз сиёсати инсон хаётини яхшилашга каратилгандир.Буни амалга оширишда фан ва техника ютукларининг ахамияти каттадир.


Укувчиларга физиканинг купгина булимига/ядро физикаси,плазма,каттик жисм физикаси/ ёки илмий техника прогрессининг маълум бир йуналишининг тезлашишига/куватли машиналарнинг купайишига,гидро электр станциялар курилишини ортишига/давлат томонидан нима учун катта ахамият берилаётгани,уларни халк хужалигини ривожлантиришдаги ахамиятини тушунтирамиз.Шу билан бирга фан ва техниканинг у ёки бу сохасининг ривожланиши халкнинг турмуш дражасини,иш шароитларини яхшилашдаги ва маданий талабларини кондиришдаги ролини курсатиб бориш оркали укувчиларни гоявий-сиёсий жихатдан тарбиялаб борамиз.

4.Ватанпарварлик ва байналминал тарбия.


Физика дарсларида укувчиларни ватанпарварлик ва байналминал рухида тарбиялашда йирик олимларнинг,ихтирочиларнинг хаёти ва ижодий фаолиятларини куриб бориш катта роль уйнайди.Беруний, Ибн Сино ва бошкаларнинг илмий ихтиролари хакида хикоя килиб,уларнинг ватанпарварлиги,фанга берирганликлари устида тухталиб утиш лозим.


Укитувчининг вазифаси олимларнинг фан, техника, маданиятнинг ривожланишдаги хизматларини ва уларнинг кашфиётлари инсониятга кандай хизмат килаётганини таъсирчан холда образли килиб очиб беришдан иборатдир.
Физика дарсларида куплаб чет эл олимларининг /Б.Паскал, А.О.Попов, Р.Гук, Х.Гюйнгенс, В.Рентген, Г.Герц, Кюри/илмий фаолиятларини ёритиб бориш оркали фан ва техниканинг байналминал характерга эга эканини курсатиб борамиз.Бу эса укувчиларда дустлик ва бошка мамлакат халкларини хурмат килиш хиссиётларини шакллантиришга хизмат килади.Масалан:Реактив харакатни урганиш вактида космонавтиканинг ривожланиш боскичлари,унинг асосчиси К.Э.Циолковский экани,А.Дендер бошлик группа биринчи булиб суюк ёнилгида ишлайдиган двигатель,ракета ва снарядлар кургани, С.П.Королёв/бош конструктор/ ракета-космик техникага / космонавтикага/ катта хисса кушганини айтиб утамиз.
Ватанпарварлик ва байналминал тарбия билан боглаган холда укувчиларни харбий ватанпарварлик рухида хам тарбиялаб борамиз.Буни куйидагича йуллар билан амалга ошириш максадга мувофикдир:
-укувчиларга ватанни химоя килишда, харбий техникани барпо килишда ва куролланишда физиканинг ролини тушунтириш;
-физика дарсларида уранилаётган материални /ходиса, конун/ харбий техникада кулланишини аник курсатиш;
-харбий хизматда зарур булган амалиёт билим-малакани шакллантириш /асбоблар билан улчаш, хисоблаш ишларини олиб бориш ва х.к./;
-масала ечиш жараёнида харбий техникада учраб турадиган физик катталикларнинг кийматларини реал дунёга олиб кириш /тезлик,босим, кувват/.
Шундай килиб физика курсини ургатиш оркали укувчиларни харбий ватанпарварлик рухида тарбиялаб, уларни Ватанни химоя килишга тайёр булишларини шакллантириб борилади.
5.Мехнат тарбияси

Тарбиянинг бош вазифаларидан бири укувчиларнинг аклий ва жисмоний мехнатга тайёрлаб боришдан иборатдир. Бунда мехнат биринчи хаёт талаби булиб колсин.


Физика укитиш жараёнида мехнат тарбиясининг асоси политехник таълимдан иборатдир, укувчилар ишлаб чикаришнинг етакчи тармоклари билан танишадилар. машина ва асбобларнинг турли ишлаб чикариш жараёнларининг физик асосларини урганадилар.
Мехнат тарбиясини амалга оширишда лаборатория ишларини мустакил бажаришга ургатиш, физика хонасидаги асбоб ва куролларни намунали равишда саклаб боришга ургатиш ижобий таъсир курсатади.Укувчиларни мехнасеварлик рухида тарбиялашда олимларнинг ва ихтирочиларнинг ишларидан мисоллар келтириб бориш ижобий натижалар беради. /Эдисон, Нъютон, Ползунов,Ломоносов,Фарадей,Вавилов ва х.к./

6.Эстетик тарбия


Физика дарсларида физик назарияларнинг ва фундаментал тажрибаларнинг мукаммаллигини ва ихчамлигини, инсон фикрининг чиройи ва кучини курсатиш оркали укувчиларнинг эстетик тасаввурларини шакллантириб борамиз.Физик масалаларни ихчам ва рационал методда ечиш, кургазмали ва рационал тажрибаларни намойиш килиш ва асбобларни чиройли, ихчам тайёрланганлигини курсатиш, хамда укувчиларни дафтарларига чиройли ва тартибли ёзишга, уй топширикларини мукаммал тайёрлашга ургатиш, лаборатория ишларини хам доим аник ва чиройли бажаришга одатлантириш эстетик тарбияда катта ахамиятга эгадир.


7.Политехник таълим


Физика укитиш жараёнида политехник таълимни амалга ошириш хозирги замонда фан ва техниканинг ривожланишини эътиборга олган холда,бутун физика курсининг амалий йуналишини кетма-кет ва мантикий йулини ва унинг /политехник таълимнинг / мазмуни хамда максадига мос келувчи укитиш методини танлашни таказо этади.


Политехник таълимни амалга оширишда физика курсининг вазифалари асосан куйидагилардан иборатдир:
-укувчиларни хозирги замон саноат ва кишлок хужалик ишлаб чикаришнинг физик принциплари билан таништириб бориш асосида илмий-техник тафаккурларини ривожлантириш;
-укувчиларни физика- техника масалаларини ечишда назарий билимларини куллай олиш кобилиятларини /махоратларини/ шакллантириш;
-укувчиларда энг куп ишлатиладиган назорат-улчов асбобларини, энергия манбаларини бошкариш асбобларини куллай олиш махорати ва малакасини хосил килиш;
-укувчиларнинг шахсий сифатларини,мехнатга,табиат ва техникага тугри муносабатда булишларини,ташаббускорликларини шакллантириш.
Политехник таълимни амалга ошириш методлари ва шакллари куйидагилардан иборат:
а/ укитувчи томонидан физик ходиса ва конунларнинг кулланишларини тушунтириш;
б/ машина ва техник курилмаларнинг ишлаш принципларини тажрибада намойиш килиш;
в/ физик-техник мазмунга эга булган кинофильм ва телефильмларни курсатиш;
г/ ишлаб-чикариш жойларига экскурсиялар уюштириш;
д/ укувчиларнинг мустакил кузатишларини ташкил килиш;
е/ техник асбобларни урганишга оид лаборатория ишларини бажариш;
ж/ физика-техника тугарагига доир оммабол адабиетларни синфдан ташкари укишни ва уларни мактабда кургазмасини ташкил килиш.
Укувчиларнинг амалий махорат ва малакаларини шакллантириш
политехник таълимнинг асосий вазифалардан биридир. Махорат ва малакаларни шакллантиришнинг эффективлигини ошириш йуллари куйидагилардир:
1/ аввал урганилган асбоблардан фойдаланиладиган лаборатория ишлари сонини орттириб бориш;
2/ турли курилмаларда уз аксини топадиган киска муддатли фронтал тажрибаларни куйиш;
3/ таркатма материаллар билан ишлар олиб бориш;
4/ укувчиларни махорат ва малакаларини дарс пайтида системали равишда текшириб бориш;
5/ турли асбобларни кулланишига боглик булган синфдан ташкари машгулотлар утказиш.
Политехник таълимнинг мухим вазифаларидан бири укувчиларнинг илмий-техник таффакурини ривожлантиришдан иборатдир.Бундай ривожлантириш воситаларидан бири укувчиларни бир-бирига якин /ухшаш/
механизм ва машиналарнинг ухшашлик ва фарк килувчи томонларини топа олишга ургатишдан иборатдир.
Физика дарсларида техника прогрессининг куйидаги йуналишлари
куриб чикилади:
- ишлаб-чикаришни механизациялаш;
- янги материаллар ишлаб чикариш ва технологияни такомилаштириш;
- иссиклик энергетикаси;
- электрлаштириш;
- радиоэлектроника, электрон-хисоблаш техникаси;
- оптик техникаси;
- ишлаб-чикаришни автоматлаштириш;

III-БОБ
РУХШУНОСЛИК,ДИДАКТИКА ВА ФИЗИКА УКИТИШ МЕТОДИКАСИНИНГ


УМУМИЙ МАСАЛАЛАРИ


1.Физика укитиш жараёнининг рухий хусусиятлари


Мактабда хар бир предмет укитувчиси дарс жараёнида укувчининг узлаштираолиш кобилиятини эътиборга олиши лозим.Бу эса укувчининг психологик хусусиятларини яхши билишни талаб этади.Укитувчи иш фаолиятида укувчиларни кандай психологик хусусиятларига ахамият бериши зарурлиги ва унинг ахамити хакида кискача тухталиб утамиз.
Укувчиларни укув машгулотларига муносабатларида намоён буладиган индивидуал рухий хусусиятлари-диккати, хуш ёки нохуш кайфиятлари, иродавий активлиги, хамда кизикиши ва хаваслари физика урганиш жараёнида амал киладиган мухим омиллардандир.
Маъмулки,диккат-аклий фаолиятда гоят мухим роль уйнайди. Диккатнинг ахамиятини таъкидлаб,К.Д.Ушинский "Диккат-рухимизга
утиб турадиган хамма нарсанинг эшигидир",-1/деб таълим беради. Демак, билимларни пухта эгаллаш жумладан физикани узлаштиришнинг зарур шартларидан бири укувчилар диккатининг физик жараёнларнинг пухта билиб,узлаштириб олишга йуналтирилиши, унга кучли ва баркарор тупланишидир.
Диккатнинг урганилаётган материалдан чалгиб кетиши, паришонлиги, зарур объектга тупланмаслиги ёки тупланишининг кийинлиги таълимнинг сифатига, жумладан узлаштириш тезлигига хам салбий таъсир килиши мумкин.
Таълим жараёнида укувчилар кечирадиган хилма-хил таъсирчанлик холатлар, хуш ёки нохуш кайфиятлар, хис ва туйгулар катта роль уйнайди. Бу хиссиётлар диккатнинг кучли ва баркарорлигига хам таъсир килади.
Маълумки, бирон максадга эришмок учун, рухий зур бериш, иродавий фаоллик курсатиш, куч сарфлаш лозим булади. Таълим процессида аклий фаолиятининг фаоллиги , асосан ирода кучи ёрдами билан таъмин этилади.Таълим жараёнида сарфланадиган куч ва харакатдан кузатилган максаднинг аниклиги,унинг эришиш воситаларининг равшанлиги,укувчиларда фаоллик тугдиради,укув материалини тула ва чукур идрок килиш хам англаб олишга интилишни кучайтиради. Билим ва малакалар хосил килишда диккат,хиссиёт ва ироданинг ижобий йули укувчилардаги кизикишга хам богликдир.Чунки,"кизикиш кишининг уз хаётида энг ахамиятли,энг кимматбахо деб билган нарсаларга йуналганлигидир.
Кизикиш кишининг кизиккан нарсасига доимий интилишида,уни узига якинлаштиришида,урганиб олишга интилишида намоён булади".
----------------------------------------------------------------
1).К.Д.Ушинский. Танланган педагогик асарлар.
Тошкент-1959.357-бет

Укитувчининг педагогик фаолияти билан боглик булган омиллар хакида хам тухталиб утмок керак.Укитувчининг фанни , уни укитиш услубини канчалик эгаллаганлиги,дарсни ташкил килиш ва утказиш махорати, умуман укитувчининг фан укитувчисига хос индивидуал сифатлари укувчиларда билимларнинг шаклланишида амал киладиган омиллар жумласидандир.


Билим ва малакалар хосил килишда, жумладан физикани узлаштиришда хам, укитувчининг билимдонлиги, укитиш услублари билан куролланганлиги, педагогик махорат жуда мухим ахамият касб этади. Бирок,таълимнинг хар кандай шароитида,хар вакт хам амал килаверадиган универсал услублар йук ва бундай услубнинг булиши хам мумкин эмас. Укитиш услуби аввало хосил килинадиган билим, жумладан урганиладиган материалнинг мазмуни ва характерига мос келиши керак.
Сезги,идрок билишнинг биринчи боскичи булиб, аклий фаолиятнинг юксак шакли-абстракт тафаккур сезги,идрок образларига асосланади.Демак, таълимнинг самарадолигини ошириш учун болаларнинг
сезги-идрокдан хосил булган тажрибаларидан,тасаввурларидан фойдаланиш,фан асосларини эгаллашда, жумладан физик билимларни эгаллашда хам, унга таяниш зарурдир.Чунки, инсон сезги идрокининг асосий мохияти онгнинг ташки борлик билан бевосита богланишини таъмин этишдир, инсоннинг юксак ихтиёжларини,жумладан дунёни билиш эхтиёжларини кондиришга хизмат килишдир.
Демак, хар кандай билиш жараёни ва ходисаларнинг мохиятини англаб олиш факат сезги оркали, идрок ва тасаввурлар оркали зохир булади.
Сезги ва идрок тасаввур образларининг шаклланишига олиб келади, тасаввурлар эса, уз навбатида инсон аклий фаолиятининг юксак боскичи абстракт тафакурнинг хиссий асоси булиб хизмат килади. Бирок, сезги идрок ва тасаввурлар хар кандай билишнинг негизи, билишга асос булган манба булса хам, у мураккаб билиш жараёнининг факат биринчи боскичи булиб колади.Шунинг учун хам таълим жараёнида аввал хиссий базани яратиш таълимнинг тобора мураккаблашиб,чукурлашиб борувчи боскичларида унга таяниб иш куриш, хиссий билиш билан тугри билиш фаолиятларининг тугри нисбатда булишига риоя килиш зарур булади.Бу укувчиларда билимларнинг шаклланиши учун хам зарурий шартдир.
Рухий фаолиятнинг айрим турларини шаклланиши ва ривожланишида оптимол вакт оралиги мавжуд деб тахмин килиниб, бу вактларни Л.С.Выготский ва А.Н.Леонтьев синтизитив давр деб юритдилар. Масалан, нуткни ривожлантириш учун синтизитив даври 1 ёшдан 5 ёшгача, модел фикрлашнинг шаклланиши учун 11-13 ёш, математик фикрлаш 15 дан 20 ёшгача талаб этилади.Одам рухияти ривожланган сари яхлитлик, бирлик баркарорлик ортиб боради, унинг бирлашиши содир булади. Бу хол шахснинг у ёки бу хислатларининг пайдо булишига олиб келади.
Таълим жараёнида баъзан шундай хол юз берадики, укувчиларнинг онги аклий фаолиятнинг юксак шакли булган абстракт тафаккурига, тушунчаларга таяниб фикр юритишга тайёр булмай, илмий тушунчаларнинг магзини чакиш ва фикр юритишда тушунчалар билан иш кура олиш фаолиятига хиссий образлар запаси,сезги,идрок ва тасаввурлар запаси етишмай колади. Таълимдаги жуда куп нуксонлар шу туфайли юз берса керак, улгурмовчиликка , билимдаги камчиликларнинг содир булишига хам шу сабаб булади.
Сезги ва идрок нарса ва ходисаларнинг сезги органларига бевосита таъсир килиб туриши натижасида зохир булса, тасаввур образлари суз таъсири билан тикланади.Шу сабабли маълум даражада умумийлашган булади.Суз таъсири билан тикланган тасаввур мазмун жихатидан олганда сезги ва идрокдан чукуррок,шу билан бирга у умумийлашгандир.
Суз билан тикланган тасаввур образларидан вокеалик билинади.Таълим жараёнида буни хисобга олмаслик мумкин эмас. Зотан, мактаб таълими олдида илмий билимлар билан табиат ва жамият тараккиёти конунлари билан, вокеликнинг асл мохиятини акс эттирадиган тушунчалар системаси билан куроллантириш оркали укувчилар аклий фаолиятини ривожлантириш вазифаси туради.
Шундай килиб, фаннинг узига хос хусусиятларини урганиш бу хакдаги билимларни эгаллаш жараёнига таъсир утказувчи омилларни атрофлича тадкик килиш, укувчиларнинг аклий фаолиятларини фаоллаштирувчи самарали услубларни ишлаб чикиш мактабда укитиш сифатини кутаришда мухим амалий ахамиятга эгадир.
Юкорида курсатиб утилган укитиш жараёнининг рухий хусусиятларини физика укитишда кандай амалга ошириш мумкинлиги хакида тухталиб утамиз.
Хар кандай предметни,шу жумладан физика укитишни шундай олиб бориш керакки, бунда у укувчиларнинг аклий ривожланишига максимал ёрдам берсин.
Физика укитиш жараёнини ташкил этиш билан бирга физика укитишнинг узига хос рухий хусусиятларини хам хисобга олиш зарур. Улар хаммадан аввал предметнинг мазмуни билан аникланади. Урганилаётган объектларнинг мохиятига кириб бориш укувчилардан обстрактлаш,идеал моделларни куриш,бир куринишдаги обстракциялашдан бошкасига утишни амалга ошириш ва бошка шу сингари хаёлий амалларни(операцияларни) бажаришни талаб этади.Буларнинг хаммаси физик илмий фикрлашни ифодалайди хамма хаёлий операциялар укиш жараёнида шаклланади ва ёшнинг ортиши билан ривожланиб боради.
Физика укитиш жараёнининг иккинчи узига хос рухий хусусияти куйидагилардан иборат: Физика укитишда купрок моделлардан ва турли куринишдаги белгилардан (формула, электр занжири элементларининг белгилари,. . .) фойдаланилади ва укувчилардан белгили тасвирлардан реал объктларга тескари-реал объктларни идрок килишдан идеал тузишга ва уларнинг белгили тасвирларига утишни амалга ошириш талаб этилади.
Физика укитиш жараёонининг узига хос учинчи хусусияти тажрибалар курсатишдан фойдаланиш, укувчиларнинг кузатишларини ташкил килиш, уларнинг амалий ишларни мустакил бажариш билан боглик юкори хисиётлилигидадир.
Ёшига караб рухий хусусиятларга мос равишда синфлар буйича укитиш куйидагича куриб чикилади.
6-7 синфларда болаларнинг обстракт фикрлаш даражаси паст эканини э.ътиборга олиш лозим.Уларда курсатма образли фикрлаш устунликка эга,шунинг учун физик ходисаларни тажриба ва кургазмалар асосида укитиш максадга мувофикдир.
Шу билан бирга укувчиларни ходисаларнинг умумий белгиларини ажратиб олиш махоратларини шакллантириш буйича иш олиб бориш керак. Уларни аста-секин 6-синфдаёк дедукция услуби билан хулоса чикаришга ургатиш лозим.
Юкори синфларда.Академик лицей ва коллежларда "Моддий нукта", "тезлик","куч",сингари юкори даражада абстрактлиги билан ажралиб турадиган кинематика,динамика тушунчаларини укувчиларда шакллантириш жараёни анча осон булади.
Назарий фикрлашни ривожлаштиришга дедукция услуби билан хулоса чикаришга булган диккат кучайтирилади.Бу ерда модда тузилишининг молекуляр-кинетик назарияси, электрон назария элементлари урганилади,улар асосида турли агрегат холатлардаги моддаларнинг физик хоссалари тушунтиралади ва турли мухитларда содир буладиган электрон ходисалар урганилади.Яхши назария факат ходисаларни тушиниш воситаси булиб колмасдан, шу билан бирга уларни кейинчалик хотирада кайта тиклаш воситаси хамдир.
Куриб утилган хосил булган куникмалар етарлича юкори боскичгача ривожлантирилади, натижада укувчиларнинг билиш кобилиятлари усади.Шу туфайли борган сари хажми усиб бораётган илмий ахборотни узлаштиришга ва кайта тиклашга укувчилар тайёрланган булади.Улар физикада олган билимларини бошка предметга кучира оладиган буладилар.

2.Укитувчиларни физикани билишга булган кизикишларини ривожлантириш.


Кизикиш-укиш, янгиликни билиш учун энг мухим омиллардан биридир. Унинг таъсирида активлик усади, хотира такомиллашади, тасаввур ва кабул этиш кучаяди,диккат, фикрни туплаш усади.
Физикани урганишга кизикишни тарбиялаш ва ривожлантиришда укитувчи бунга имкон берадиган шароитларни билиши керак. Ижодий ишлайдиган укитувчилар урганишга кизикишни ривожлантириш максадида турли услубларни куллайдилар.Яхши тайёрланган намойиш тажрибаларидан фойдаланиш ва мустакил эксперимент утказиш, уй тажрибалари ва узатишларни ташкил этиш, дарсда олинган билимларни амалдакулланишини курсатадиган масалалар ечиш укувчиларда катта кизикиш уйготади.
Масалан, укувчиларда куйидагича масалалар кизикишни вужудга келтиради;
1.Факат сувли мензуркага эга булиб, ёгоч шарчанинг массасини кандай аниклаш мумкин?
2.Факат тошлари билан тарозига ва сувли идишга эга булиб, жисм хажмини кандай аниклаш мумкин?
Укувчиларга куйидагича лойихалаш элементлари булган масалаларни таклиф этиш мумкин.
1. 1-расмда идишдаги сув сатхи рухсат этилган максимал баландликка эришганда электр двигателни автоматик узадиган сув насосли курилманинг сузувчи реле схемаси курсатилган.Идишдаги сувнинг сатхи минимал пастга тушганда реле двигателни автоматик улаши учун, унинг схемасида кандай узгаришлар киритиш керак булади.

Укувчиларнинг илмий билимларни билишга кизикишларини ва тадкикотчилик мехнатига кобилиятларини ривожлантиришни асосий омиллари сифатида куйидагиларни курсатиш мумкин:


-укув материалини илмий ва катъий системада баён килиш;
-дарсда муаммоли вазият хосил килиш ва куйилган муаммони хал килишга укувчиларни жалб килиш;
-дарсда укувчиларнинг мустакил ишларини ташкил килиб бориш;
-укувчилар томонидан ижодий характердаги топширикларини бажариб борилиши;
-укувчилар узлари кизиккан масалаларни илмий-оммабоп адабиётлардан урганганларини синфдошларига айтиб беришлари учун шароит яратиш;
-укувчилар узларини кизиктирган саволларга адабиётларни
укиш, кино ва телефильмларни куриш ва мустакил равишда табиат ва техника ходисаларини кузатиш оркали жавоб топишлари.
Фанга чукур ва мустахкам кизикиш уйготиш учун укувчиларнинг фикрлаш ва диккатларини активлаштирувчи, илмий-техника революцияси шароитида билимнинг ахамиятини тушунишга ёрдам берувчи усуллари куллаш лозимдир.
Укувчиларнинг фанга кизикшларини тарбиялаш купгина техник масалаларни хал килишларига ёрдам беради.
Укувчиларни физикага кизикишларини уйготишдаги асосий манба бу укитувчининг дарсдаги фаолияти, унинг шахсий сифати ва укувчиларнинг билиш фаолиятларини ташкил кила олишидир.

3.Укув ишларидаги махорат ва куникмани шакллантириш


Укувчиларга илмий билимлар бериш билан бирга уларни амалий характердаги махорат ва малака билан хам куроллантириб бормок лозим. У ёки бу амални бажариш махоратини шакллантириш учун аввал укитувчининг узи уша амални анализ килиши ва у кандай элементлардан ташкил топишини аник тасаввур килмоги лозим. Амални бажариш элементларини аниклагандан кейин уни бажариш кетма-кетлигини тузиб, кейин содда амалларни бажариш малакасини хосил килишга оид машклар бажарилди. Бу килинадиган ишларда асосан махсус танланган мураккаб топшириклар /амаллар/ бажарилади.


Илмий билимларни структура элементларини аниклаб уларнинг хар бирини узлаштирилишига булган умумий талаблар урганилиб, улар режа асосида плакат ёки карточкага ёзиб куйилади.Укувчилар ана шу режага кура амалларни бажариб борадилар. М:Ходисани урганиш режаси тахминан куйидагича:
1.Ходисани бошка шунга ухшаш ходисалардан ажратиш мумкин булган ташки белгиларни аниклаш.
2.Ходисани содир булиш шароитини аниклаш.
3.Лаборатория шароитида ходисани кузатиш /агар уни бажариш мумкин булса/.
4.Ходисани бошка ходисалар билан богланишини урганиш.
5.Хозирги замон илмий назариялар асосида ходисанинг табиатини ва уни булиш механизмини тушунтириш.
6.Ходисанинг микдорий тавсифини, уни ифодаловчи физик катталикларни, хамда улар орасидаги богланишларни аниклаш.
7.Ходисанинг амалиётда кулланишлари билан танишиш.
8.Ходисани уй шароитида ва табиатда кузатиш /агарда буни имкон булса/ ва кузатишни олиб борилган шароитини тасвирлаш.
9.Ходисанинг зарарли томонлари ва уни олдини олиш йуллари
билан танишиш.
Бу режа хамма ходисаларни урганиш учун умумийдир.
Физик тажрибаларни бажаришда умумлашган фаолият куйидагичадир:
1.Тажрибанинг максадини аниклаш.
2.Тажриба асосида ечилиши мумкин булган муаммони таърифлаш.
3.Тажрибани бажариш учун зарур булган шароитни аниклаш.
4.Бу шароитни кандай воситалар ёрдамида вужудга келтириш
мумкинлигини ва унга кадай асбоблар,материаллар зарурлигини
уйлаб топиш.
5.Иш столида тажрибани утказиш учун зарур булган хамма асбоблар борлигини текшириш.Уй шароитида тажриба утказиш учун зарур булган асбобларни мустакил равишда топиш.
6.Тажриба курилмасини йигиш.
7.Тажрибани бажариш тартибини уйлаб топиш, кандай улчашларни бажариш кераклиги ва унинг кетма-кетлигини аниклаш.
8.Кузатилган ходисанинг ва улчашлар натижасини ёзишни энг рационал усули аниклаш.
9.Улчашлар олиб бориш ва олинган натижаларни танланган усулда ёзиб бориш.
10.Улчаш натижаларини математик хисоблашни амалга ошириш ва хулосани таърифлаш.
Махоратни умумий мезони куйидагичадир:
1.Амалларни бажариш кетма-кетлигининг рационаллиги.
2.Бажариладиган амалларнинг туликлиги.
3.Амални тула тушуниб етиши.
4.Махорат умумлашганлиги.
Укув предметлари цикли учун умумий булган билиш ва амалий
махоратни шакллантиришда предметлараро богланиш мухим роль уйнайди.

4.Илмий фикрлашнинг ривожланиши


Физика укитиш жараёнида укувчиларнинг хам назарий,хам амалий фикрлашларини тарбиялаб ва ривожлантириб бориш зарурдир.


Илмий фикр юритишда куйидагилар характерлидир:
1.Тадкикот ишининг максадини аник таърифлаш.
2.Узида янги гояларга эга булган аввал бажарилган назарий ва экспериментал тадкикот ишига суянган холда гипотеза ишлаб чикиш.
3.Тадкикот услубини ишлаб чикиш.
4.Асосий тадкикот боскичларини аниклаш.
5.Ишлаб чикилган услуб ва режага асосан шахсий кузатиш.
6.Олинган натижаларнинг тахлили.
7.Хулосани таърифлаш.
Укувчиларнинг илмий фикрлаш кобилиятларини ривожлантиришни бир неча йуллар билан амалга ошириш мумкин.
1.Укув жараёнида укувчилардан тадкикот ишининг хамма боскичларини мустакил бажаришни талаб килиб булмайди.Лекин фан тарихида тадкикот ишларини кандай амалга оширилгани билан укувчиларни таништириб бориш максадга мувофикдир. М:ёругликнинг табиатига булган карашлар орасидаги карама-каршиликлар, тулкин ва корпускуляр хоссаларнинг бирлигига кандай етиб келганини укувчиларга тушунарли килиб хикоя килиш лозим.Бу илмий фикрлашнинг биринчи ривожлантириш йулидир.
2.Илмий фикрлашнинг ривожланишини иккинчи йули укувчиларни
укув муаммоларини хал килишга жалб этишдир: гипотезани таърифлаш,
муаммони хал килиш йулларини кидириш, уни хал килиш режасини тузиш ва тадкикотни хал килиш услубини ишлаб чикиш.
3.Учинчи йул-кузатилган ходисаларни ва жисмларнинг хоссаларини тушунтиришга идеал моделлар билан ишлашга, ходисалар орасидаги богланишларни аниклашга укувчиларни жалб килишдан иборатдир.
4.Туртинчи йул-укувчиларда индукция ва дедукция асосида якуний хулоса чикариш махоратини орттириб боришдир.

5.ФИЗИК ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ


Маълумки, физик билимлар- бу тушунчалар, конунлар, гипотезалар ва назариялар системасидан иборатдир. Конунлар, назариялар тушунчалар орасидаги богланишларни ифодалайди. Тушунчалар атроф борликни урганишни воситаси сифатида хизмат килади. Укитувчининг куп киррали фаолиятларидан бири укувчиларда физик тушунчаларни шакллантириш фаолиятидир. Бу энг мураккаб ишлардан ибир булиб, у фалсафа, мантик,психология ва педагогикадан билимларини талаб килади.


Тушунча-фикрлашниниг асосий шаклидир. Хар кандай фикр тушунчаларда ифодаланади. Фикрлашнинг бошка барча шакллари- хукм ва хулосалар- тушунчалардан таркиб топади.Тушунча-бир вактниниг узида фикрнинг хам пойдевори хам чуккисидир, хукм ва хулосанинг бошлангич материали ва охирги натижасидир, унда фикр ташкил топади.
Тушунча суз билан чамбарчас богланган: у суз билан ифодаланади ва унда мустахкамланади.Суз тушунчани моддий тошувчисидир.
Барча тушунчалар моддий дунёнинг нарсаларини ва ходисаларини, уларнинг хоссалари ва холатларини акс этдиради.
Тушунча фикрлашнинг асосий ва олий шакли булиб, у моддий дунёнинг ходиса ва нарсаларини умумлаштириш ва асбтракциялаш оркали ажратилган асосий белгиларини, уларнинг хоссалари ва муносабатларини онгда акс этишини таъминлайди.
Тушунча одамнинг индивидуал онгида кандай шаклланади? Фикрловчи кандай килиб тушунчага эга булади? Бу жараённинг механизми, унинг йуналишлари ва асосий боскичлари кандай? Булар укитувчи учун биринчи даражаи саволлар хисобланади.
Тушунча киши онгида бирданига хосил булмайди; индивидуал онгда тушунчанинг вужудга келиши, ривожланиши,- узок, чексиз жараёндир; дунёни билишнинг чегараси булмагани каби, унинг хам чегараси йукдир.
Тушунчаларни шакллантиришда асосий манба- бу моддий дунёдир. Аник бир жисм хакидаги тасаввур купгина белгиларни уз ичига олади. Уни бошка жисм тасаввури билан солиштирганда баъзи бир белгилар иккинчи жисм тасаввурида хам такрорланади. Ана шу хамма жисмлар учун умумий булган белгилар асосий белгилар булиб, улар тушунчаларда мустахкамланади. Солиштириш, ухшашликларини ва фаркини кидириб топиш, хусусийларни ташлаб юбориш ва умумийларни ажратиш, умумлаштириш ва абстрактлаш тушунчаларни шакллантириш жараёнининг энг содда ва шу билан бирга асосий фикрлаш операцияларини (амалларини) ташкил килади. Тасаввурлардан тушунчага утиш жараёни сифат жихатидан ажойиб сакраш булиб, у фикрнинг тугилишидир.
Жисмлар хакидаги тасаввурларни солиштириш ва таккослаш оркали жисмларнинг ажратиб олинган энг умумий булган характерли белгиларини суз оркали мустахкамланади. Натижада тушунчалар хосил булади.
Тушунчани киритишни учта асосий йули булиши мумкин.
1.Хали бола онгида аник шакланмаган, лекин унинг жуда куп шахсий тасаввурларига суянган холда янги тушунчалар киритилади. Масалан, 6- синфда “Механик харакат” тушунчаси киритилади. Хар бир боланинг онгида куплаб харакатлар хакидаги тасаввурлар мужассамлашгандир (поезд,самолёт,машина,кушлар,...харакати).Укитувчининг вазифаси бу тасаввурларни укувчи онгида янгилашдан иборатдир. Буни куйидагича амалга оширамиз: аввал укувчилардан хар хил жисмларнинг харакатига мисоллар келтиришни сураймиз. Улар куплаб мисоллар келтирадилар. Кейин бу харакатларни тахлил килишга утамиз. Укувчилардан бу харакатлар бир биридан нимаси билан фарк килишини, кандай умумийлик ва ухшашлик борлигини сураймиз. Кушимча саволлар ёрдамида жисмларнинг харакатидаги фарклар аникланади: тезликларнинг турлича экани, йул узунликлари, харакат вакти, йуналиши кабиларнинг хар хиллиги аникланади, Факат битта умумий фактор (белги) колади- кучиши, урнининг узгариши, жисмнинг фазодаги холати. Шу йул билан укувчилар механик харакат мазмунини тушунадилар, у хакда умумий маълумот оладилар. Бу тушунчани эгаллашнинг бошлангич погонасидир.
2. Укувчи хеч кандай тасаввурга эга булмаган янги тушунчани киритишда укитувчи тажрибаларни курсатишдан бошлайди ва унга асосланган холда тушунчани шакллантиришга киришади.
3.Укувчлар баъзи бир ходиса ёки тушунча хакида нотугри тасаввурларга эга булишлари мумкин (жуда кам учрайди). Бундай тушунчаларни тугри шакллантириш укитувчи учун анчагина мураккаб ишдир. Уни тажриба ва куплаб кузатишларнинг натижаларидан далиллар келтириб амалга оширилади. (масалан, чакмок, мамакалдирок хакидаги укувчиларнинг тасаввурлари).
Куриб утилган учта йул тушунчани шакллантиришнинг биринчи боскичи хисобланиб у укувчиларнинг тасаввурларига асосланган холда киритилади. Шу билан тушунчани шакллантириш тугамайди, уни иккинчи боскичига утилади, яъни бундай тушунчани чукурлаштирилади ва ривожлантирилади.таърифланилади, бошка тушунчалар билан богланишлари куриб утилади.
Энди тушунчани хосил килиш ва ривожлантиришда мухокама килиш йули кандай булишини куриб чикайлик..
Механик харакатни урганаётганда укувчилар турли мисолларни айтиш билан бирга бири (масалан, тайёра) иккинчисидан (кушдан) тезрок учишини, йуналишларини турлича булиши мумкинлигини ва босиб утган йуллари хам хар хил булиши хакидаги фикрларни берадилар. Бу мухокама оркали харакат физик ходиса экани ва унинг асосий белгилари булмиш тезлик, йуналиши, босиб утилган йул хакида маълумотлар олинади.
Бирон ходиса ёки жисм хакида мулохаза килиш (суждение) бу хакдаги тушунчанинг тугулишидир, яъни мухокамани тушунчанинг хосил булаётган жараёни деб карашимиз мумкин. Бир неча тушунчалардан яна мухокама килишлар оркали янги тушунчалар келиб чикади.
Хулоса бу мухокамалар системасидан иборат булиб, мухокамалар хулоса чикариш оркали тушунчага айланадилар.Куриб турибмизки, мухокама тушунча расмидаги бир янги чизик булса, хулоса кераксиз чизикларни чикариб ташлаб, кераклиларини кучайтирувчи узига хос бир резинка ролини уйнайди.Шундай ухшатиш килиш мукин: Мухокама бу амал бажариш, хулоса килиш-махорат, тушунча-фикрлаш малакаси.
Инсоннинг амалий фаолияти (унинг асосий кисми малака) хам, фикрлаш фаолияти (унинг асосий кисми тушунча) хам энг аввал миянинг ишидир, аникроги, олий нерв фаолиятидир. Демак, мухокама хулоса, тушунча-бу фикрлаш холати, унинг харакат пайтидир. Улар фикрлаш шаклларини ташкил киладилар, мазмуннинг ривожланиб бориши билан бири иккинчисини алмаштириб боради.Ходисани мухокама килиш оркали хулоса чикарилади, хулоса эса, тушунчада мужассамлашади (аккамулируется).
Тушунчани шакллантиришда укувчиларнинг бу хакидаги тасаввурларидан кенг фойдаланишнинг ахамияти каттадир. Уларнинг урганилаётган предмет, ходиса хакидаги тасаввурларини ёки уларда аник тасаввур хосил килиб, уни мухокама килишларини, саволлар куйиш оркали кучайтириб, тезлаштириб борилади, тугри хулоса келишларига ёрдам берилади. Укувчиларнинг бу мустакил мухокама ва хулоса килишлари тушунчаларни шакллантиришдаги мухим боскичдир. Бу боскични четлаб утиб булмайди.
Укувчи тушунча хакида индивидуаль фикр юритиб, канча куп мухокама килса унинг онгида тушунчанинг мазмуни шунча бой ва тула булади.
Укувчи онгида тушунчани шакллантиришда укитувчи учун энг мураккаб нарса бу тушунчани таърифлашга утишдаги мухокама ва хулоса чикариш йуналиши ва йулини олдиндан куриш ва уни режалаштиришдир. Бу тушунчани шакллантиришнинг навбатдаги боскичидир.
Моддий дунёнинг турли-туман предмет ва ходисаларини урганиш жараёнида уларнинг мохиятига кира бориб, тушунчалар хосил килиб, инсон уни таърифлашдан иш бошламади. У куплаб кузатишларни, умумлаштиришни кушиш ва тасаввурларни абстракциялаш оркали, мухокама ва хулосаларни узун катори оркали тушунчани таърифига келди.
Укитиш жараёнида хам укувчиларни асосий тушунчаларга шундай олиб келиш керакки, таърифнинг тузилиши, бир томондан курилган фикрлаш амаллари (ходиса ва предмет хакидаги тасаввурларни умумлаштириш, мухокама ва хулосалар) билан тайёрланган булиши, бошка томондан эса -ходиса ва предметни туларок ва хар томонлама урганишга йул очиш, у хакдаги тушунчани бойитишга йул очиб бериши лозим.
Шуни хам айтиш керакки, тушунчани турли томонларини ифодаловчи бир неча таърифини хам бериш мумкин. Масалан, кучни тезланиш берувчи сабаб сифатида ва деформацияловчи сабаб сифатида таърифлаш мумкин. Хар иккала таъриф хам тугридир, чунки иккаласи хам кучни хусусиятларини ифодалайди (динамик ва статик руёбга чикишини).
Баъзи бир тушунчаларни тугри ва нотугри таърифлари булиб, уларни укитувчи куркмасдан айтиши ва бундай карашлар орасида тортишувлар булгани, шу асосда фаннинг ривожланиш тарихи курсатиб борилади.
Фанларнинг ривожланиш тарихини урганиш укувчиларга бизнинг билимимиз нисбийлиги ва уларнинг ходиса ва предмедларнинг мохиятини (табиатини) туларок ва аник очиб боришдаги харакатининг абсалютлигини тушинишларига имкон беради. Масалан, укитувчи атомни ” булинмас “ лигидан бошлаб ядро моделига ва ундан квант механикаси конуниятларига олиб келиш оркали бир томондан “атом” тушунчасини шакиллантирса, иккинчи томондан укувчилар олдида инсон фикрининг кудратини ва унинг илгариланма харакат конунларини номоён килади.
Фаннинг ривожланиш тарихи билан танишиб боришнинг яна бир ахамияти шундаки, укувчилар инсон амалиёти билимнинг хакикий низоми эканини тушиниб етадилар. Улар дунёни урганадилар ва у хакдаки билимларини шахсий амалларида синаб курадилар. Назариячилар атом маделини узларини кизикишларини кондириш учун эмас, балки ишлаб чикариш, кишлок хужалигини, тиббиёт, яъни инсоннларнинг куплаб амалий фаолиятлари томонидан куйилган масалаларни хал килиш учун урганадилар. Унинг (гоянинг) тугри ёки нотугрилигини яна шу амалий фаолиятлар тасдиклаб берадилар.
Булардан курамизки укувчилар фанларнинг ривожланиш тарихини урганиш оркали тугри ва нотугри фикрларнинг тугилиши ва улар орасидаги тортишувлар билан танишадилар.
Буни эса тушунчаларини шакиллантиришда, нотугри фикрларга танкидий куз билан карашга ургатишда, фикрлаш конунларини ва инсон амалиётининг билимларни хакикийлик мезони эканини узлаштиришда ахамияти каттадир. Укувчилар бу оркали (фан тарихи) инсон амалиётининг жуда катта ахамиятга эга эканини куриб борадилар ва хар бир тушунча гоя амалда тасдиклангандан кейингина тугри таърифланиши мумкинлигига ишонч хосил киладилар.
Текширилган содда таърифлдар тушунчани кейинги шаклланиш жараёнида умумлашган кенг таърифга айланади. Унда содда таърифда берилган битта асосий белги эмас, балки ходисанинг бир неча асосий белгилари уз аксини топган булади.
Биз юкорида кучни тезланиш ёки деформация оркали тарифлашни айтган эдик. Умумий таърифни беришда хам тезланиш, хам деформацияловчи сабаб сифатида берамиз.
Умумий таъриф тушунчанинг асосий белгиларини характерлабгина колмай, уни тушунчалар системасига киритиш масаласини хам хал килади ва тушунчалар орасидаги богланишларни урнатади. Бу тушунчалар орасидаги умумий богланишлар моддий дунё ходисалари ва предметлари орасидаги умумий богланишларни акс этдиради.
Тушунчанинг бошка тушунчалар билан асосий богланишларини урнатишда тушунчани мантикий умумлаштириш мухим роль уйнайди.
Тушунчаларни шакиллантиришда фикр юкорига ва пастга, яна пастдан юкорига харакат килади (хусусийдан умумийга яна умумийдан хусусийга.).
Умумлаштириш, яъни берилган бир тушунчадан умумийрок тушунчага утиш бир куринишда содда амалга ухшайди. Гап шундаки, тушунчани умулаштириш турли йуналишларда бориши мумкин. Танланган йуналишдан адашмасдан бориш лозим.
Умумлаштириш жараёнини погоналарга (боскичларга) ухшатиш мумкин. Уларнинг сони куйидан хам юкоридан хам юкоридан хам чегаралангандир. Куйи чегарасида берилган предмет,ходиса хакида (единичное) айрим тушунчалар туради. Юкори чегарада “предмет”, “объект”, ”ходиса” каби , яъни энг умумий богланиш ва алокаларни очиб берувчи умумий тушунчаларга - категорияларга келамиз.
Умумлаштиришда хар бир янги, умумийрок тушунча бир неча содда тушунчаларни уз ичига олади. М. “Мебель” тушунчаси “стул”, “шкаф”, “кровать” каби тушунчаларни уз ичига олади.
Бунлан курамизки, бир умумий тушунча бир неча содда тушунчаларга булиниб кетади. Бундай булинишлар билан укувчилар мактабда танишиб берадилар. Масалан, хамма бурчаклар утмас, уткир ва тугриларга булинишини, харакат тугри чизикли ва эгри чизиклиларга булинишини биладилар. Укувчилар энг соддадан мураккабгача булган классификация билан танишадилар. Бунинг асосида тушунчаларни умумлаштириш ва булиниши етади.
Укувчиларга куйиладиган саволлар шундай булиши керакки, улар классификацияланадиган ходиса ва тушунчаларнинг белгиларини аниклаш, классификациялашда тушунчачаларни умумлаштириш ва булинишининг асосида етувчи белгиларни аниклаш фикрини уйготсин.
Масалан,” кайси элементлар металларга киради?” деган савол укувчилар билимини чукурлаштириш ва кенгайтиришга ёрдам бермайди. Саволларни куйидаги мазмунда бериш максадга мувофикдир: “Ходисаларни бир группага туплаш имконини берувчи умумий белгиларини айтиб беринг”, “Бир группани ташкил килган предметлар бир-биридан нима билан фарк килади?”,...
Хар кандай илмий классификациялаш тушунчаларнинг махсус бир системасини ташкил килади. Бу системада тушунчанинг урнини аниклаш уни шакиллантиришнинг ва шу системадаги бошка тушунчалар билан бирга мустахкам узлаштиришнинг асосий шартидир.
Укувчилар тушунчанинг таърифини яхши узлаштиришлари учун бу тушунча таркибига кирувчи ва тарифланувчи тушунчани мазмунини очиб берувчи содда тушунчаларни, яъни тушунчалар системасидаги таянч тушунчаларни олдиндан яхши узлаштирган булишлари лозим.
Умумий тушунчани хамма содда ва хусусий тушунчалар оркали тула очиб бериш амалда мумкин эмас, лекин унга якинлашиб борилаверади.
Шундай килиб, фан асосларини узлаштиришда аввал содда таянч тушунчалар урганилиб, кейин буларни уз ичига оладиган, яъни таянч тушунчалар асосида таърифланадиган кенгрок тушунчаларга утиб борилади. Юкори ва куйи даражали тушунчаларнинг биридан иккинчисига утиш кенгайтирилган таърифларни тузиш (куриш) оркали амалга оширилади.
Соддадан умумийга утиб борувчи тушунчалар системасининг асосини ташкил килувчи таянч (содда) тушунчалар ходиса ва предметларни акс этдирадилар. Бу ходиса ва предметлардан укувчилар амалий фаолиятларида кенг фойдаланиб борадилар, натижада уларнинг махоратлари ва малакалари ортиб боради. Укувчининг катъий фаолияти билан тушунчанинг бирикиши натижасида назария билан амалиётнинг бирлиги муаммоси ечилади. Бу ерда фикр ишни жонлаштиради, иш эса, фикрни бойитади. Масалан, укувчи физика курсини урганиш жараёнида умумий “харакат” тушунчасини урганади. Масала ечиш, лаборатория ишларини бажариш вактида механик харакатнинг катъий фактлари (тушунчалари), яъни “харакат”ни содда тушунчалари билан иш куриб борадилар.Бу содда тушунчалар укувчи фаолиятида амалий ишлар (тезлик, траекторияни хисоблаш, тажриба куйиш,...) билан бирикади. Шу билан бирга реал катъий тасаввурлар сингиб боради ва укувчи уз амалиётида харакат конунларининг асосий гояларини текшириб боради. Бу ерда укитишнинг энг мухим масаласи, яъни укитишдаги назария билан амалиётнинг органик бирлиги ечилади.Фикр, мухокама,хулоса ва тушунча , амалиёт (дествия), махорат ва малака - иш билан узвий бирикиб кетади.
Айтилганлардан курамизки, тушунчаларни шакиллантиришдаги укувчи ишини куп холларда куйидагича боскичларда олиб бориш максадга мувофикдир:
а)Кузатишларни туплаш ва янги тушунча киритишга база яратиш, янги тушунчани урганишда зарур булган тушунчаларни аввал шакиллантириш лозим. Масалан, 6- синфда масса тушунчасини киритиш учун аввал механик харакат, тезлик,жисмларнинг узаро таъсири хакидаги тушунчаларни киритиш лозим.
б) Укувчилар онгида янги тушунчани таъминловчи катъий шароитни танлаш ва уни илмий тахлили. Тасаввур тушунчага айланиши учун укувчи туплаган далиллар ва кузатишларни мантикан солиштириб, ундан хулосалар чикара олсинлар.
в) Урганилаётган ходисанинг анализи ва уни бошка ходиса лар билан богланиши. Бу боскичда аввал укувчилар томонидан ходисани суз билан аник тасвирлаб беришларига эришмок лозим. Кейин ходисани тасвирловчи катталиклар киритилиб, уларни улчаш усуллари куриб утилади. Киритилган катталикни математик амаллар бажариш оркали укувчиларга маълум булган катталиклар билан ифодаланади. Уни улчаш усули ва улчов асбоблари билан укувчиларни таништирилади.
г) Ходисани таърифлаш. Урнатаётган ходисанинг хоссаларини характерловчи сифат ва микдорик томонлари урганилгандан кейин у хакдаги тушунчани суз билан таърифланади. Бунда содда таърифлардан (тушунчалардан) кенгрок таърифланадиган тушунчаларга утиб борилади.
д) Тушунчани ривожлантириш ва аниклаштириш тушунчани умумлаштиришни юкри даражада таъминлайди, яъни тушунчани бошка тушунчалар билан богланишини ва унинг кулланиш чегарасини,... аниклаб беради. Бу вактда аник фикр предмет хакидаги чукур ва мазмунли билимга айланади; у абстракт билимдан устун булади, чунки у ходисанинг турли асосий томонларини ва уларнинг богланишини акс этдиради,предметни куп томондан урганишни уз ичига олади.
Физик тушунчаларни шакиллантиришда укувчиларларни фикрлаш кобилиятларини фаоллаштириш катта ахамиятга эгадир. Буни амалга оширишда машклар килиш ва лаборатория ишларини бажариш хам мухим роль уйнайди.
Физик тушунчаларни шакиллантиришнинг юкорида айтиб утилган боскичлари уша тартибда ва хаммаси тула бажарилиши хамма вакт булавермайди. Баъзи тушунчаларни урганишда боскичлар тартиби узгариши хам мумкин.
Энди тушунчаларни шакиллантиришни умумий холда юкоридаги боскичлар буйича амалга оширишга мисоллар куриб чикайлик.
1. 7-синфда электр токи хакидаги тушунчани шакиллантириш . Электр токини бевосита кузатиб булмайди, факат уни таъсирларини куриш мумкин. Шунинг учун уни ухшатиш (сув, нефт, газларни трубада окишига) ва тажриба (конденсатордаги электр майдонида зарядланган шарчанинг харакати) оркали зарядли зарраларнинг йуналишли (тартибли) харакатидан иборат эканини тушунтирамиз. Укувчиларни олдин электр майдон хакидаги тушунчаларига асосланган холда утказггичда электр токи хосил килиш учун унда электр майдон хосил килиш заррулиги айтиб утилади.
7-синф укувчилари хали потенциаллар айирмаси, электрон газининг зичлиги хакидаги тушунчалар билан таниш булмаганлари учун электр майдонини токни хосил килишда ток манбаларининг ролига тухталамиз. Ток манбалари турли хил булиши, уларнинг хаммасида мусбат ва манфий зарядли зарраларнинг ажратиб юбориш учун иш бажарилиши натижасида кутблар орасида электр майдон хосил булиши курсатиб утилади. Шу билан четки кучлар хакидаги тушунчани шакллантиришга асос яратилади, четки кучлар бу Кулон кучига нисбатан четки булиб, улар зарядли зарраларни ажралиб кетишида манбанинг бажарадиган ишини таминлайдилар.
Укитувчи зарядли зарраларнинг ажралиб кетиш жараёнида механик, химиёвий, ички ёки бирор бошка тур энергияни электр энергиясига айланишини тажрибада курсатиб утади (Майдон; термопара учларини галь ванометрга улаб битта кавшарланган учуни киздирсак гальванометр стрелкаси бурилади. Фотоэлементни гальванометрга улаб, ёруглик билан таъсир килганимизда хам гальванометр стрелкаси бурилади).
Кейин электр токининг руёбга чикиши бу иссиклик, химёвий ва механик таъсир эканини айтиб утилади. Гальванометрни ишлаш принципига кискача тухталиб, унинг ёрдамида токнинг йуналишини тушунтирилади.
Юкоридаги каби бошлангич ишларни олиб боргандан кейин укитувчи
q
электр токининг микдорий характеристикасини беришга утади (J=----- )
t
ва унинг бирлигини беради.Ток кучининг бирлигини параллел токларнинг узаро таъсирига асосан берилиб, кейин заряд микдорининг бирлиги берилади (1кл =1 А· 1с).
Шундан кейин укитувчи электр токининг микдорий характеристикаси хакидаги укувчиларнинг билимларини чукурлаштиради.Бунинг учун масалалар ечадилар, амперметрнинг ишлаш принципини ва унда ток кучини улчашни урганадилар.Охирида электр занжири йигишга ва унинг турли кисмларидаги ток кучини улчашга оид лаборатория ишини бажарадилар.
Ток хакида тушунчани шакиллантиришга 4-5- соат вакт ажратилган булиб, у укувчиларнинг турли мустакил ишларини уз ичига олади : дарслик ва асбоблар билан ишлаш, масала ечиш ва бошка ишлар.
2. Фотоэффект тушунчасини шакиллантириш.Рух пластинкасини электрометрга урнатиб, уни симобли лампа билан ёритсак электрометр стрелкаси бурилади. Бу тажрибага биноан ёруглик таъсирида моддадан (рух пластинкасидан) электронлар узилиб чикади (ташки фотоэффект) деган хулосани киламиз. кейин рух пластинкасига кузга куринувчи нурларни катта окимда юборсак хам ундан электронлар чикмаслигини ок нур юбориш оркали курсатамиз. Бу тажрибани тушунтириш ёругликнинг тулкин хоссаси учун бир кийинчиликни тугдирганини айтиб утамиз.
Шундан кейин ташки фотоэффект модда жинсига боглклигини тушунтирамиз. Буни эса мис, калай, металл эмас плантинкалари ёрдамида юкоридагидай тажриба килиб курсатамиз (металл эмас пластинкани металл пластинка сиртига тутун ёрдамида курум коплаш оркали хосил килиш мумкин).Хар бир пластинканинг разрядланиш вактини секундомер ёрдамида улчаб борамиз. Планстинкаларнинг улчамлари, уларга тушаётган ёруглик окими бирхил ва уларда хосил буладиган бошлангич заряд микдори узгармайди, лекин разрядланиш вактлари хар хил булади. Бундан куйидагича хулоса чикарилади: турли моддалардан электронларни чикиш ишлари турлича булади; чикиш иши канча кичик булса бирлик вактда бирлик юзадан чикувчи электронлар сони шунча куп булиб, разрядланиши хам тез булади.
Тушунчани шакиллантиришнинг кейинги боскичида фотоэффектни бошка тушунчалар билан богланишини ( фототокнинг хосил булиши,” кизил чегара”,...) тушунтирамиз. Буни эса саволлар куйиш оркали муаммоли вазиятлар хосил килиб, амалга оширамиз: металл сиртидан узилиб чикадиган электронлар сони нимага боглик? Фотоэлектронларнинг тезлиги нима билан аникланади?
Аввал ташки фотоэффектнинг интенсивлиги ёруглик окимига богликлигини курсатамиз. Бунинг учун ёруглик манбаси билан пластинка оркасидаги масофани узгартириб (масофа ортса пластинкага тушаётган ёруглик окими камаяди), шунга мос холда узилиб чикаётган электронлар сони хам узгараётганини электрометр курсатишидан аниклаб борамиз ва ундан куйидагича хулоса киламиз: бирлик вактда модданинг бирлик юзасидан чикувчи электронлар сони, яъни фотоэффект интенсивлиги тушаётган ёруглик окимига тугри пропорционалдир (Столетов конуни).
Бу тажриба факат сифат томондан курсатиб беради. Микдорий томондан курсатиш учун металл пластинка урнига фотоэлемент оламиз ва унга тугрилагич оркали анод кучланиши берамиз. Фотоэлементдаги кучланиш ва ток кучини улчаш учун унга вольтметр ва амперметр улаймиз. Ёруглик манбаидан фотоэлементга ёруглик туширамиз ва анод кучланишни ортдириб бориб туйиниш токи хосил булганини курсатамиз. Кейин ёруглик манбаини фотоэлементга якинлаштириб, унга тушаётган окимини ортдирамиз ва шунга мос равишда туйиниш токининг хам катталашганини курсатамиз. Тажрибадан ток кучи (бирлик вактда узулиб чикаётган электронлар сони) тушаётган ёруглик окимига тугри пропорционал булади, деган хулосани чикарамиз.
Бу тажрибаларни тахлил килиб куйидаги хулосаларни чикарамиз: 1) ёруглик таъсирида металл сиртидан бирлик вактда ажралиб чикадиган электронлар сони ёруглик окимига тугри пропорционалдир; 2) фотоэлектронларнинг тезлиги ёруглик окимига боглик булмасдан ёругликнинг тулкин узунлиги оркали аникланади.
Укитувчи чикарилган хулосанинг иккинчисини ёругликнинг электромагнит назарияси асосида тушунтириб булмаслигини айтиб, кейин 1905 йилда Эйнштейн томонидан берилган фотоэффект назариясининг асосий мазмунини баён килади. Электронни металлдан чикиш ишини, фотон энергиясини ва фотоэффект тенгламасини тушунтириб, бу тенглама нурланишнинг модда билан узаро таъсирида энергиянинг сакланиш ва айланиш конунини ифодалашини кайд килиб утилади.
Фотоэффектнинг кизил чегарасини тахлил килиш билан бирга укитувчи фотоннинг энергияси ва массаси хакида тушунча бериб, у тинчликдаги массага эга эмаслигини ва тинч холатда булаолмаслигини, хосил булиши билан ёруглик тезлигида харакатланишини тушунтириб утади. Фотоэффект хакидаги тушунчани микдорий ва сифат масалаларни ечиш, фотоэлементларни фан ва техникада кулланишлари билан таништириш оркали аниклаштирилади. Бу эса тажрибалар (фотоэлементлар билан) ва укув фильмлари ёрдамида амалга оширилади.
Физика тушунчаларнинг шакилланганлигиннг даражасини, камчиликларини, уни бартараф килиш йулларини хар бир физика укитувчиси яхши билмоги лозим. Шуларни кискача куриб чикайлик..
Укувчилар онгида физик тушунчаларнинг кандай даражада шакилланганлигини аниклашни асосий мезонлари куйидагилардир:
-Тушунчаларнинг асосий белгиларини билиш, уларнинг таърифларини эркин шакиллантириш ;
-Тушунчанинг бошка тушунчалар билан богланишини ва алокасини билиш;
-Тушунчанинг мухим белгиларини иккинчи даражали белгиларидан ажрата олиш кобилиятига эга булиш ;
-Тушунчани унга бирор белгиси билан ухшаш булган тушунчалардан ажрата олиш махоратига эга булиш;
-Тушунчани турли хил фикрлашга ва амалиётда куллашга оид масалалар ечишга куллай олиш махоратига эга булиш (бу укувчи онгида тушунчани умумлаштиришни ва узлаштиришни маълум даражада ифодалайди).
Тушунчаларни ва улар билан турли амаллар бажариш махоратини узлаштиришни турт даражага ажратиш мумкин.
Биринчи даражали узлаштиришда укувчи тушунчаларни бир-биридан ажратадию, лекин уларнинг асосий белгиларини курсатиб бераолмайди ва тушунчани масала ечишга куллайолмайди.
Иккинчи даражада узлаштиришда укувчи тушунчанинг белгиларини курсата олади, энг содда масалаларни ечади, лекин асосий ва иккинчи даражали белгиларини бир-биридан ажрата олмайди.
Учинчи даражали узлаштиришда укувчи тушунчанинг асосий белгиларини билади, улар билан турли амалларни бажара олади (масалалар ечади), лекин унда билим умумлашмаган, билим ва унинг кулланишларини янги вазиятларга кучираолмайди (тадбик этаолмайди).
Туртинчи даражали узлаштиришда укувчи тушунчанинг асосий белгиларини билади, бу хакидаги билими умумлашшган булади, уни янги вазиятларга тадбик кила олади.
Тушунчаларни шакиллантиришда укувчиларнинг бу хакда аввалдан булган хаётий тасаввурларини тугрилаб бориш катта ахамиятга эгадир. Укувчилар атроф борлик хакида турли тушунчаларга эга буладилар. Уларнинг бир кисми илмий тушунча билан мос тушса, бир кисми бутунлай тескари булиши мумкин. Охирги холда укувчиларнинг хаётий тасаввурларини кайта куришга тугри келади.
Илмий ва хаётий тушунчаларнинг фаркланиши куппинча хаётда кулланадиган сузларнинг тушунча мазмунига мос тушмаслигидан келиб чикади. Масалан, ишни физиология тушунча каби караб, уни одамни чарчаш билан боглайди: Хароратни хам физиологик тушунча каби караб, бир ерда турган темирни совук, ёгочни иссик деб курсатадилар, вахолонки уларнинг хар иккисини хам харорати бир хил.
Хаётий тасаввурлар жуда куп такрорланиб, укувчилар онгига сингиб кетган. Шунинг учун уни тугрилаш мухим услубий масаладир.
Укувчиларнинг нотугри тасаввурларини икки группага булиш мумкин.Биринчи группа нотугри тасаввурлар шундайки, унда укувчи фактларни кузатиш оркали нотугри умумлаштиришлар киладилар. Масалан, сув доим 100 С° да кайнайди деган хулосага келадилар. Иккинчи группа нотугри тасаввурлар шундайки, унда укувчилар баъзи фактларни мустакил равишда тушуниб етмайдилар.Масалан, улар узгармас куч таъсирида жисм текис харакат килади деб ишкаланиш кучини эътибордан четда колдирадилар. Нотугри тасаввурларни тушунтириш учун уларни илмий тасаввурлар билан солиштириб муаммоли вазият хосил килиш ва илмий тасаввурларнинг тугри эканини курсатиш энг яхши самарали услубдир. масалан, ташки босимни пасайтирсак суюкликнинг кайнаш хароратининг пасайишини тажрибада осонгина курсатаоламиз.
Тушунчалар харакатчандир. Фаннинг ривожланиши ва билимларнинг чукурлашиши натижасида баъзи тушунчалар аниклашади, юкорирок абстракт даражага кутарилади (масалан, масса, ядро структураси,...) , баъзи тушунчалар эса йуколади (теплород, магнит массаси,...), лекин уларга боглик булган терминлар колади (иссиклик сигими, магнит кутблари,...). Бу укитувчидан терминларни ва физик катталикларнинг бирликларини номини тушунтиришда махсус эътиборни талаб килади.
Тушунчани шакиллантиришнинг мухим боскичи уларни таърифлашдир. Тушунчани таърифи-бу фанда борликни билишнинг натижасидир.
Таърифнинг максади- тушунчага тааллукли булган асосий ва умумийларни ягона таърифга бирлаштиришдир.
Мантикда таъриф бу тушунчанинг энг якин белгиси билан куриниб турган белгилари орасидаги богланишни урнатишдан иборат деб тушунилади.Масалан, “кучишни шу кучиш учун кетган вактга нисбати билан улчанадиган ва харакат холатини характерловчи вектор катталикни тезлик дейилади”. Бу ерда физик катталик (термин)-тезлик ; энг якин белгиси (жисм)-вектор катталиги; куриниб турган белгиси, улчаш усули- харакат холатини характерлаши ва кучишни шу кучиш учун кетган вактга нисбати билан улчаниши.

6.Ижодий кобилиятларни ривожлантириш


Укувчиларнинг ижодий кобилиятларини ривожлантириш масаласи уларнинг фикрлаш кобилиятларини ривожлантиришнинг таркибий кисмидир. Физика укув предмети сифатида укувчиларнинг ижодий кобилиятларини ривожлантиришда кенг имкониятларга эгадир. В.Г.Разумовский физикада илмий ижоднинг физик элементларини цикл куринишида тасаввур килиш мумкинлигини курсатади. Цикл асосан куйидагичадир: фактларни умумлаштириш-абстракт модель куриш /гипотезани таърифлаш/-назарий хулосалар чикариш- хулосаларни тажрибада синаб куриш.


Янги материални урганишда циклнинг турли звеноларидан фойдаланишда турлича услублар кулланиши мумкин.
Циклик принципни кулланишини газларнинг хоссаларини урганиш
мисолида куриб чикайлик.
Бошлангич фактлар: газ узи турган идишни тула эгаллайди,у
сикилади, кенгаяди ва диффузияланади/ диффузияни тажрибада курсатамиз/.
Модель гипотеза:Бу эксперимантел фактларга асосан газ доим
тартибсиз харакатда булган майда эластик шарчалардан, молекулалардан ташкил топган,-деб тасаввур килишимиз мумкин. Газнинг бу модели газ босимининг мавжудлигини тушунтириш ва уни газ параметрлари оркали хисоблашга имкон беради. Агар газ хажми V булган идишда булса, ундаги молекулалар сони- ни,битта молекуланинг массасини ва унинг уртача тезлигини-Y билган холда газнинг идиш деворларига берадиган босимини хисоблаш мумкин:
2 mY2 N
Р=----- ------- ----- .......................(1)
3 2 V
ёки
2 mY2
PV = ---- ---- N ............................(2)
3 2

Мантикий хулоса:/2/ формуладан курамизки, агар газ молекулаларининг уртача кинетик энергияси узгармаса берилган массали газнинг босимини хажмга купайтмаси узгармайди, яъни PV = const


Тажрибада текшириш: олинган натижа Бойль-Маристт конуни булиб, тажрибалар асосида келтириб чикарилган.Дарсда газнинг температураси ва массаси узгармас булганда босими билан хажми орасидаги богланишни аникловчи тажрибани кидирув режаси асосида куйиш мумкин.
Куйидагича масалаларни хам бериш максадга мувофикдир.

Тадкикот куринишидаги масалалар:


1.Горизантал жойлашган дискнинг чеккасида шайба тинч холатда
турибди.Диск бурчак тезлиги аста-секин ортиб борадиган килиб айланма харакатга келтирилади. Шундай пайт келадики шайба дискдан
сирпаниб чикиб кетади. Нима учун шайба сирпаниб чикиб кетиши тушунтирилсин.
2.Автомобилни тортмасдан, факат баллонларини текшириш билан
унинг огирлигини кандай килиб аниклаш мумкин.
Конструкторлик куринишидаги масалалар:
1.Вольтметрни кандай килиб омметрга узгартириш мумкин.Схемаси чизилсин. Хисоб ишлари бажарилсин ва асбоб йигилсин. Омметр булимининг киймати топилсин.
2.Эркин тушаётган жисмнинг йул графигини автоматик ёзиш учун
асбоб лойихалансин.
Ижодий кобилиятни ривожлантиришда:
а)Укитувчи ва укувчилар муомалалари катта рол уйнайди.,купрок сухбат услубида иш олиб бориш яхшидир, тортишувлар булади,..
б)Укитувчи бир группа укувчилар билан хамкорликда иш олиб бориши хам яхши натижа беради.
в)Ижодий характердаги лаборатория ишларини куйиш хам максадга мувофикдир.
Укувчиларнинг ижодий кобилиятларини ривожлантиришга оид машклар,масалалар, уй вазифалари ва кузатишлари, реферат темалари тайёрлаб уларни бажаришга тавсия килиб бориш максадга мувофикдир.
Укувчиларнинг ижодий кобилиятларини ривожлантиришда синфдан ташкари машгулотлар, айникса, тугарак ишлари катта имкониятларга эгадир.
IV-БОБ

ФИЗИКА КУРСИНИНГ БОШКА УКУВ ПРЕДМЕТЛАРИ


БИЛАН БОГЛАНИШИ

Физика курсини укув предметлари билан богланишини амалга оширишдан асосий максади:


- билимнинг системалилигини таъминлаш;
-табиат ходисалари ва уларнинг бир-бири билан богланлиги хакидаги тасаввурларни укувчилар онгида шакллантириш;
-укувчиларда ходисалар, тушунчалар ва назариялар орасидаги богланишларни урната олиш махоратини шакллантириш;
-укитишнинг политехник йуналишини кучайтириш;
-укувчиларда асосий табиат конунларининг умумийлиги ва табиий билимларнинг турли сохалардаги ахамияти хакидаги тасаввурларни хосил килиш.

1.Физика курсининг математика билан богланиши


6-8 синфларда К 10 n куринишидаги ёзувлардан фойдалана (n>0) бошланади./Молекулалар концентрацияси, иссиклик сигими ва х.к/


Такрибий хисоблашлар 7-синфдаёк кулланилади.8-синф лаборатория машгулотларида улчаш хатоликларини аниклаш тавсия этилади. Механикани урганишда тригонометрик функция, квадрат тенглама ва бошка математик аппаратлардан кенг фойдаланилади.
Физика курсида газ конунларини урганиш жараёнида газнинг холатини ва уни узгаришини тахлил килишда графиклардан кенг фойдаланилади. График услубни аналитик услубдан бир канча афзалликлари бор: графика физик жараённинг боришини курсатади, ходисанинг динамикасини кургазмали равишда очиб беради.График услуб турли мухитларнинг электр утказувчанлиги, деформация ва бошкалар асосида ётади.
Математик тушунчаларни уз урнида ва тугри ишлатиб бормок лозим.
m F
Масалан,  = ------- формулада булиш амали ишлатилади, P=-----
V S
формулада эса пропорционаллик тушунчаси ишлайди.
Физика курсини урганиш давомида укувчилар математик формулалар реал богланишларни акс эттиришини ва улар бу богланишлардан
келиб чикишини куриб боришлари лозим.
Предметлараро богланиш предметлар хакидаги билимларни мустахкамлайди, математик маданиятларини ва унга кизикишларини
орттиради.

2.Физика курсининг химия билан богланиши


Физика ва химия курслари учун умумий булган купгина тушунча ва катталиклар мавжуддир.Атом тузилиши хакидаги укув материали куйидагича таксимланган: электрон кобикнинг хоссалари ва тузилишга оид ходисалар химия курсида урганилиб /нурланишдан ташкари/,электрон кобикнинг тулиб бориши, атом ядросининг тузилиши ва хоссалари физика курсида урганилади.


Физика курсида токнинг химиявий манбаларини урганилаётган вактда химия курсида рух ва бошка материалларнинг кислоталар билан узаро таъсирлари куриб чикилади. Шунинг учун ток манбаларидаги электролитлар хакида гапирганда уларнинг химиявий формулаларини хам ёзиб курсатиш мумкин .
Электролитик диссоцация ва электролиз ходисаларини урганишда укувчиларни химиядан олган билимларини куллаш ва уни тушунтириш катъий мослашишни талаб этади. Бу ерда физика курси учун учта масала мухимдир: кислота, ишкор ва тузларнинг диссоциацияланиш жараёни, электролитларнинг электр утказувчанлик механизми ва электролиз вактида содир буладиган жараёнлар.
Физика билан химиянинг богланишини синфдан ташкари машгулотларда хам амалга ошириб борилади.Масалан, Моддаларнинг физик ва химик хоссаларини урганишга оид физика-химия тугараги ташкил килиш мумкин.

3.Физика курсини биология билан богланиши


Физика ва биология курслари орасида узаро богланишни урнатиш йуллари тахминан куйидагичадир:


-усимлик,хайвон ва инсон хаётига таъсир киладиган ходиса ва конуниятларни урганиб, у таъсирларни тушунтириб бориш;
-атмосферанинг пастки каватларидаги турли куринишга эга булган электромагнит нурланишларни урганиш ва уларни органик дунёга таъсирини тушунтириш;
-биология дарсларида укувчиларни усимлик, хайвон ва инсоннинг усиши ва ривожланишига таъсир килувчи физик ходиса ва конуниятлар билан таништириш / бугланиш, иссиклик алмашуви, фотосин тез ва х.к./;
-биологияда кулланиладиган тадкикотнинг физик услубларини ва физик асбобларни урганиш;
Физика ва биологиядан комплекс тажриба ва лаборатория ишларини куйиш максадга мувофикдир.Турли кишлок хужалик махсулотларнинг /сабзавот, дон.../ зичлигини ва хажмий массасини аниклашга, хар хил тупрокларнинг иссиклик утказувчанликларини солиштиришга мулжалланган лаборатория ишларини куйиш фойдалидир.
Синфдан ташкари машгулотларда физика билан биологияни богланишини курсатиш имкониятлари каттадир.Масалан, биофизика тугарагини ташкил килиб, унда куйидагича масалаларни куриб чикиш мумкин: "Тупрокнинг иссиклик хоссаларини усимликларнинг усишига таъсири","Уругга электр майдон таъсир эттириб экилганда уни хосилга таъсири".Физика кечалари уюштириб унда жонли табиатдаги физикани урганиш, табиатга экскурсия, она юрт буйлаб саёхатлар утказиш максадга мувофикдир.

4.Физика курсининг жамиятшунослик билан богланиши


Фалсафанинг асосий конунларини асослашда физика курсида куплаб материаллар мавжуддир.Физика курсида укувчилар модда ва майдон доим харакатда экани хамда харакат формалари / механик, электромагнит/ билан танишадилар.Физик конун ва назарияларнинг кулланиш чегаралари хакидаги тасаввурлари шаклланиб боради. Физик конунларнинг бъективлиги уларни техникада ва ишлаб чикаришда кенг кулланиши оркали тасдикланади. Физика курсида хозирги замон ишлаб-чикаришнинг физик асослари, мамлакатни электрлаштириш, кишлок хужалигини механизациялаш, ишлаб чикаришни автоматлаштириш ва энергетика хакидаги билимлар берилади.Жамиятшуносликда бу билимлардан мамлакатимизнинг моддий техника баъзасини урганишда кенг фойдаланилади.


5.Физика курсини мехнат таълими билан богланиши


Укувчиларни мехнат дарсларида олган билимларидан физикани урганиш вактида фойдаланиш йуллари куйидагичадир:


1/укувчиларни укув устахоналаридаги иш тажрибаларидан физик ходисаларни, конунларни ва уларни техникада кулланишларини тушунтиришда, муаммоли вазиятлар хосил килишда, физик билимларни кулланишини намойиш килишда фойдаланиш;
2/мехнат дарсларида олинган натижаларга асосланган масалалар ечиш;
3/физика тажрибаларида техника объектларидан фойдаланиш;
4/Мактаб устахоналарида кузатишлар ташкил килиш /уй вазифаси сифатида/.
Физика укитувчиси укув йили бошида мактаб устахонаси ва унинг жихозланиши, олиб бориладиган ишлар билан танишиб чикиши ва унга асосан богланишни амалга ошириш режасини тузиб олиши лозим.
Мехнат таълими укитувчиси хам дарсларда физик ходиса ва конунлардан кенг фойдаланиб бориш имкониятга эгадир.Унда куриладиган ва килинадиган ишларнинг куп кисми физик конуниятларга асосланади /ишкаланиш, каттик жисмларнинг хоссалари ва х.к./

6.ПРЕДМЕТЛАРАРО БОГЛАНИШНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ДИДАКТИК АСОСЛАРИ


Предметлараро богланишни амалга ошириш педагогика фанининг олдида турган мухим муаммолардан бири булди. Йирик илмий тадкикотлар ва мураккаб техника масалаларини хал килиш бир неча фанлар биргаликда комплекс кидириш ишлари натижасида амалга оширилади. Амалиёт эхтиёжлари натижасида фанларнинг интеграцияси ва дифференцияси вужудга келди. Бу эса ёш авлодни укитиш мазмунида уз аксини топиш лозимлигини курсатади. Буни предметлараро богланиш оркали амалга оширилади.


Предметлараро богланишни амалга ошириш оркали укувчиларнинг билим даражасини ортишига, илмий дунёкарашнинг тугри шаклланишига, фикрлаш кобилиятларининг, ижодий кобилиятларининг ривожланишига дидактик шароит яратади, бутун укув жараёнини такомиллаштириш шароитини хосил килади.
Предметлараро богланиш политехник таълимни амалга оширишда хам катта роль уйнайди. Чунки жуда куп технологик жараёнларни бир неча фанлардан олинган билимлар асосида тушиниш мумкин. Демак, укувчилар ишлаб чикариш тамойилларини тушунадиган булишларини предметлараро богланишни амалга ошриш оркали эришилади. Масалан, электролиз оркали электролитик сирлаш ишларини факат физика ва химиядан олган билимларини коплекс куллаш оркали тушуниш ва тушунтириш мумкин.
Гушт ва сут махсулотларини купрок олиш хайвонлар физиологияси ва физик омиллар (харакат,намлик, ёриганлик, электр ва магнит майдони, электромагнит нурланиш,...) хакидаги билимларни комплекс кулланишини талаб этади.
Педогог олимларнинг ва мактаб укитувчиларининг олиб борган ишларига асосан предметлараро богланишларни куйидаги йуналишларда амалга ошириш максадга мувофикдир.
1.Укув предметларининг шундай кетма-кетлигини танлаш лозимки, бир предметни урганиш иккинчисини урганишга асос яратсин.
2.Тушунча ва махоратни амалга оширишда изчилликни таъминлаш.
3.Умумий тушунчалар, конунлар, назарияларни тушунтиришда бирликни таъминлаш.
4.Умумий тушунча ва малакаларни шакллантиришда умумий ёндошишни амалга оиширш. Масалан, купгина укув предметларига умумий булган китоб билан ишлаш малакаси, улчаш, хисоблаш, график ва бошка малакаларни укувчиларда шакллантиришга умумий ёндошишни амалга ошириш.
5.Укувчиларнинг илмий дунёкарашларини шакллантириш.
6.Турли фанларда кулланадиган тадкикот услубларининг умумийлигини курсатиш. (масалан,физика,химия ва биологядаги тадкикотда кузатиш ва тажрибалар).
7.Турли предметларда бир тущунчани такрорланишини йукотиш (бу укувчиларнинг укишга булган муносабатларига салбий таъсир курсатади).
Предметлараро богланишни амалга ошириш усуллари асосан куйидагилардан иборатдир:
1).Бир предметда урганилган ходисани бошка предметда аввалрок урганилган ходиса билан богланишини курсатиш;
2).Бир предметда урганилган билимга бошка предметдан билим олишда суяниш;
3).Предметлараро богланишга хос масалалар ечиш;
4). Предметлараро богланишга хос лаборатория ишларини бажариш.
Предметлараро богланишни амалга ошириш имконини тугдирувчи укув машгулотларининг шакллари куйидагилардан иборатдир;
1) Предметлараро богланиш элементига эга булган дарс;
2) Предметлараро богланишга хос семинар ва анжуманлар;
3)Комплекс экскурсиялар. Масалан физика ва биологиядан табиатга экскурсия;
4)Предметлараро богланишга хос лаборатория практикуми;
5)Тадкикот элементига эга булган мактаб участкасида тажриба ва кузатиш ишлари.
Купгина тушунчалар бир неча укув предметлари учун умумий хисобланадилар. Масалан, “модда” ва “майдон” тушунчалари табиий илмий фанлар учун умумийдир.Модда физика, химия ва биологиянинг урганиш объектидир. Майдон материянинг бир куриниши сифатида физикада урганилиб, химия ва биологияда ундан фойдаланилади.
Турли фанлар бу тушунчаларнинг турли томонларини урганади. Физика модда ва майдоннниг тузилишини, уларнинг физик хоссалариин, уларда содир буладиган жараён ва ходисаларни урганади; химия моддани химиявий богланиш сифатида куриб чикади, химиёвий элементларнинг хоссаларини, химиёвий реакцияларнинг конунларини урганади; биология атом ва молекулаларнинг тирик хужайра даражасидаги мураккаб бириикмаларини, оксил бирикмаларини, яъни тирик хужайралар хосил килувчи бирикмаларни ва уларнинг хусусиятларини урганади. Шунга мос равишда “модда” тушунчаси мактаб физика, химия ва биология курсаларида хам уз аксини топган. Агар физика, химия ва биология курсларини урганиш жараёнида “модда” ва “майдон” тушунчаларини шакллантириш кетма-кетлиги тугри танланса, турли предметларда уларни тушунтиришнинг бир хиллиги таъминланса, бу тушунчалар укувчилар онгида тугри шаклланиб боради.
Битирувчи синфларда битириш имтихонларидан олдин “модда ва мойдан-материянинг икки куринишидир” мавзусида умумлаштирувчи маъруза ёки умулаштирувчи семинар утказиш максадга мувофикдир. Бунда укувчиларнинг модда ва майдон хакидаги турли синфларда турли предметларни урганиш жараёнида олган билимлари умумлаштирилади ва тартибга келади (системалаштирилади).
Предметлараро богланишни амалга оширишга асосланган семинарнинг утказиш режасини масаласи киритилган предметларнинг укитувчилари биргаликда тузадилар, утказиш вактини аниклайдилар. Укитувчилар уз дарсларида укувчиларни семинарга тайёрлаб борадилар, консультациялар берадилар. Укувчилар маъруза ва рефератлар тайёрлайдилар.Агар семинарга иккита предмет буйича билимни умумлаштириш масаласи киритилган булса, хар бир предметга бир соатдан вакт ажратилади. Дарс жадвалида семинарни утказишга икки соат вакт ажратилади.Семинар режасини икки хафта аввал эълон килинади. Семинар режаси ва тавсия этилган адабиётлар руйхати куринадиган ерга илиб куйилади. Консультация жадвали тузиб куйилади.
Семинарни укитувчилардан бири олиб боради. Хар бир укитувчи уз предметига якин маъруза ва чикишларга бахо куйиб боради.
Бу семинарда хар бир предметда дарсда утилганларни умумлаштирилади ва тартибга солинади.

V-БОБ

ФИЗИКА УКИТИШ УСЛУБЛАРИ

1.Услуб ва услубий усул.


Укитиш услубларининг группалаштирилиши.

Укитувчи ва укувчиларнинг биргаликдаги ва узаро богланган ишларида фойдаланиладиган укитиш максадларига эришиш учун йуналтирилган фаолият усулларига укитиш услублари деб аталади.


Физика дарсларида турли куринишдаги укитиш услублари: хикоя, тушунтириш, лекция, намойиш, килиш, масала ечиш, укувчиларни дарслик билан мустакил ишлаши, кинофильм ва телекурсатувлардан фойдаланиш, укувчилардан сураш, ёзма синов ишлари ва бошкалардан фойдаланилади. М.Н.Скаткин ва И.Я.Лернерлар хамма укитиш услубларини бешта группага булади /билиш фаолиятининг характерига кура/: тушунтириши тасвирлаш (илюстрация)услуби,репродуктив (эсда колганларни тиклаш) услуби,муаммоли баён этиш услуби, савол-жавоб /эжристик/ услуби ва тадкикот услуби.
Ю.К.Бабанский хамма укитиш услубларини уч группага булади:
укув -билиш фаолиятини ташкил килиш ва амалга ошириш услублари;
укув-билиш фаолиятини рагбатлантириш ва мотивациялаш услублари:
укув билиш фаолиятининг самарадорлигини назорат килиш услублари;
Физика укитиш амалиётида укитиш услубларини группалашда куйидагича учта белгига асосланади:1/укувчилар билим оладиган манба, 2/укитувчи фаолиятининг характерига, 3/укувчи фаолиятининг характерига.
Бу белгиларга асосланган холда хамма укитиш услубларини учта катта группага булинади: огзика, кугазмалилик ва амалий услубларга.
Огзаки услубда укитувчи асосан суз оркали тажриба ва кургазма ёрдамида укувчиларга билим беради. Бу услубга хикоя, маъруза, тушунтириш, сухбат, телехикоя,телемаъруза, китоб билан ишлашлар киради. Огзаки услубда асосий билим манбаи суздир.
Кургазмали услубда асосий нарса шуки, бунда укитувчи ходиса ва нарсаларни курсатади. Бу ерда суз бошкачарок ахамиятга эга булади. Суз ёрдамида укитувчи укувчиларнинг мантикий фикрлашларини ва кузатишларини тугри йуналтириб боради, ходисаларнинг алохида томонларини шархлаб беради. Кургазмали услубга тажрибаларни, схема, диафильм, расм,чизма,кинофильмлар намойиш килиш киради.
Амалий- услуб-бу лаборатория ишлари, физик амалиёт, синфдан ташкари кузатиш ва тажрибалар, таркатма материаллар билан ишлаш, масала ечиш ва бошкалар.Бу услубни куллаш жараёнида укувчилар янги билим олиш билан бирга тажриба килиш, улчаш, кидириш, масала ечиш ва назарий билимларни куллаш малакаларига эга буладилар.
Хамма услублар группаси дарс жараёнида укувчиларни актив иштирок этишларини назарда тутади. Бу услубларни куллаш укувчиларнинг фикрлаш кобилиятларини ривожлантиришга, уларда кизикиш, истак, диккат, мехнатсеварлик каби сифатларни тарбиялашга хизмат килади.
Хамма укув масалаларини хал килишда биронта услуб универсал ёки марокли эмас. Укув-тарбиявий ишларнинг эффектив булиш шарти бу физика дарсларининг максадига кура, укувчиларнинг ёшлик хусусиятларини эътиборга олган холда турли услубларни куллашдир.
Огзаки баён тажриба ва кургазмалар билан боглик холда олиб борилади, масала ечиш эса тушунтириш, расм ва чизмалар билан боглангандир.
Хар бир услуб услубий усуллар билан амалга оширилади.Услубий усул-укитиш услубининг таркибий кисми булиб, укув жараёнида укитувчи ва укувчиларнинг алохида-алохида бажарадиган амалларидир. Масалан, лаборатория ишини 1/олдин укитувчи тушунтиради, кейин укувчилар бажарадилар; 2/бажариш йулини инструкциядан урганиб кейин бажарадилар; 3/ укитувчи масалани куяди, укувчилар уни бажариш режасини тузадилар, асбобларни танлайдилар, кейин ишни бажарадилар; укувчилар назарий материални такрорлайдилар, ишни бажариш режасини тузадилар ва уни бажарадилар.
Услубий усуллар учта умумий группага булинади: мантикий, ташкилий ва техник:
Ходисалар ва жисмларнинг турли белгиларини аниклаш, уларни ухшашлиги ва фаркини солиштириш, хулосаларни таърифлаш, умумлаштириш муаммо куйиш кабилар мантикий усуллардан иборатдир. Ташкилий усуллар ёрдамида укувчиларнинг диккатини тушунишга ва ишлашга йуналтирилади.Масалан, 1. Доскага берилганларни ёзилгандан кейин хамма укувчилар битта масалани ечадилар.2.Укувчилар карточкалар буйича турлича масалаларни ечадилар.3.Укувчилар машк килиб олган натижаларини автоматик курилма ёрдамида назорат киладилар.
Техник усулда махсус таркатма материаллардан фойдаланилади. Масалан, дидактик карточкалар ёрдамида масала ечиш индивидуаль холатга келтирилади; фронталь тажрибалар учун асбоблар таркатилади.
Услублар каби усуллар хам бир бири билан богланган холда кулланилади.
Укитиш жараёнида мантикий фикрлаш услублари кенг кулланилади. Мантикий фикрлаш услублари индукция ва дедукция, абстракция ва умумлаштириш;анализ ва синтез, аналогия /ухшатиш/, моделлаштиришдан иборатдир.
"Индиктив хулоса чикариш-шундай хулоса чикаришки, унинг натижасида маълум бир синфнинг айрим предметлари билимлари асосида синфнинг хаммма предметларининг билими булган умумий хулосалар хосил булади"./Кондаков Н.И.Логический словарь-справочник.
М.: НАУКА, 1975,200-бет/.
Тушунтиришнинг индуктив усулини куллашда укитувчи тажриба натижаларини курсатиш ва тахлил килиш асосида укувчиларни янги билимлар олишга олиб келади. Масалан, ричагнинг мувозанат шартини тушунтиришда укитувчи "куч елкаси" тушунчасини киритади, шундан кейин эса ричакга турли кучлар куйиш билан юк таъсирини мувозанатлаш мумкин булган тажрибани курсатади /бунда катта куч кичик елкага, кичик куч катта елкага эга булади"/.Тажриба натижаларини ёзиб олиб /кучлар ва уларнинг елкаларини/,укитувчи тажриба маълумотларини тахлил килиш асосида ричагнинг мувозанат шартини /индуктив/ келтириб чикаради. Куч ва елкаларни узгартириш натижасида яна мувозанат холатини хосил килиб юкоридаги натижаларни тугрилигини курсатиб утамиз.
Назарий изланишларда мантикий хулоса килишнинг асосий тури дедукция хисобланади."Дедукция фикрлашнинг шундай шаклики, бунда янги фикр соф мантикий йул билан / яъни мантик коидаси буйича/ фикр -хукмларнинг айрим маълумотларидан келиб чикади" /Кондаков Н. Логический словарь справочник.М:1975,185-бет/.
Укитувчи физика дарсларида дедукциядан факат умумий холатлардан хусусий холни келтириб чикаришдагина фойдалниб колмасдан/масалан, молекуляр-кинетик назариянинг асосий холатларидан унинг асосий тенгламасини чикариш ва хоказо/,шу билан бирга янги билимлар назарий даражада очиб бериладиган хамма холларда хам фойдаланади. Ходиса ёки асбобнинг ишлаш принципи у ёки бу конун нуктаи-назардан тушунтириладими,формулаларни алмаштириш асосида янги богланишлар келтириб чикариладими, янги ходиса ва конуниятларни назарий айтиб бериш ишлари олиб бориладими-бу холатларнинг хаммасида дедуктив хулоса чикаришдан фойдаланилади.
Укувчиларни тажриба ва кузатиш натижаларини тахлил килишга, умумий ва бош нарсаларни аниклай олишга, бунга асосан индуктив умумлаштиришни хосил килишга ургатиш-уларда физик фикрлашларни ривожлантириш учун зарурий шарт хисобланади.
Назарий, асбтракт фикрлашни кенгайтириш учун физикани урганиш жараёнида абстрактлаш, идеаллаштириш, ухшатиш билан укувчиларни таништириш мухим ахамиятга эга.
Ходисанинг иккинчи даражали, мухим булмаган хоссаларини эътиборга олмай мураккаб табиат ходисаларини соддалаштириб урганиш абстракциялашдир.Абстракциялаш натижасида мухим булмаган томонлар ва ходисаларнинг белгилари соддалашади."Тоза" куринишда караб чикилади.Мактабда "текис" ва "текис тезланувчан" харакат урганилади. Табиатда турли жисмлар /машина, самолёт,кема/ нинг харакати факат айрим якинлашиш билан абстракт куринишдаги харакатларнинг бирига тааллукли булиши мумкин. Барча эмпирик урнатилган конунлар асбтракт конунлардир.
Физика дарсларида материални назарий очиб беришда абстракциялашнинг бошка тури-идеаллаштириш, яъни реал объектнинг моделидан фойдаланилади.Конкрет предметлар эмас хаёлий моделларгина назарий текширишларнинг объектлари хисобланади.Физикада атом, молекула, атом ядроси, газ, абсолют каттик жисм ва х.к. моделлар кулланилади.
Модел хоссасини реал обектга утказишнинг асоси- бу ухшатиш услубидир.Ухшатиш буйича кандайдир объект /модель/ хакида олинган билим бошка, камрок урганилган объектга кучирилади.Бу кучириш урганиладиган объектлар узларининг мухим белгиларининг ухшашлиги асосида амалга оширилади.Агар ухшаштиш урганиладиган объектлар узаро изоморфизм муносабатида булсалар/ масалан, ходисалар бир хил формулалар билан ифодаланса /,у холда ухшатиш буйича хулоса чикариш эхтимолий булмай, балки хакикий булади.
Масалан, айрим механик ва электр системалари изоморф булади. Силжиш X ва заряд q ; тезлик V ва ток кучи J; тезланиш  ва ток кучининг узгариши  J   t ; масса m ва индуктивлик L лар орасидаги ухшашликни урганиш кейинчалик пружинали маятник тебраниш даври формуласининг (T= 2   m  k) ухшашлиги буйича Томсон формуласини (T=2LC) келтириб чикаришга; кинетик энергиянинг (Ek=mV22) ухшашлиги буйича магнит майдон энергияси (W=LJ22) формуласини келтириб чикаришга ва бошкаларга имкон беради.
Юкорида айтиб утилган услублар билан укитиш оркали укувчиларнинг фикрлашларини талаб даражасига кутариш мумкин.

2.Огзаки баён услублари


Физика дарсларида огзаки баён тажриба, графика, жадвал ва расмларни куриш ва тахлил килиш, масала ечиш билан узвий богланган холда олиб борилади.


Сухбат - укувчилар билими ва малкасига асосланган холда савол-жавоб билан янги материални укувчилар онгига етказишдир.
Сухбат режасида куйидагилар уз аксини топиши лозим
1.Сухбатнинг хар бир боскичига мос келувчи мантикий кетма-кет саволлар группаси тузилган булиши;
2.Курсатилган тажриба ва кургазмалар руйхати ва уларни намойиш килиш урни;
3.Доскага ва укувчиларнинг дафтарларига ёзиладиганлар курсатилиши.
Сухбат оркали куйидаги масалалар хал килиниши мумкин:
-Физик конунларни фронтал тажрибалар асосида тушунтириш;
-физик ходисаларнинг табиатини очиб бериш;
-тажриба ва кургазмалар асосида физик тушунчаларнинг мохиятини очиб бериш;
-билимни такрорлаш ва тулдириш;
-куйилган муаммони хал килиш йулларини аниклаш;
-укувчилар билимини синаш;
Хикоя-материални кетма-кет образли килиб баён килишдир.
Хикоя услуби куйидаги масалаларни хал килишда эффективдир:
1/.Турли ихтироларни ва конунларни очилиш тарихи, олимларнинг хаёти билан таништириш;
2\.Фан ва техника ютуклари билан таништириш;
3/. Урганилганларни фан ва техникада кулланишлари билан таништириш;
4.Табиатда ва техника курилмаларида кузатиладиган ходисаларни тасвирлаш.
Хикоя аник, мантикан кетма-кет, образли булиши, жадаллиги /темпи/ укувчиларни кабул килишига ва материални кийинчилигига караб танланиши лозим.Хикоя тажриба ва кургазмалар билан тулдириб борилади.
Тушунтириш-тажриба ва кургазмалар ёрдамида огир темаларни кетма-кет мантикий бааён килишдан иборатдир.Бу услуб исботлаб тушунтириб, асослаб беришни талаб этадиган темаларни утишда кулланилади, яъни:
1.Физик асбоб ва машиналарнинг тузилиши ва ишлашини укитишда;
2.Назариялар асосида ходисаларнинг мохиятини /табиатини/ очиб беришда;
3.Ходисаларнинг узаро богланишларини очиб беришда;
4.Жисмларнинг хоссаларини атом молекуляр ва электрон-назариялар асосида тушунтиришда;
5.Физик конунлар асосида технологик жараёнларни тушунтиришда.
Тушунтириш сухбат билан бирга олиб борилса укувчиларнинг активлиги ортади.
Маъруза-хикоя ва тушунтиришга караганда илмий томондай катъий узок вакт талаб этадиган баён килиш услубларидир.Бу услуб купрок юкори синфларда ишлайди.чунки у асосан тула бир дарсга мулжалланади.Маъруза укувчидан абстракт тафаккур килишни, узок вакт диккат билан тинглай олишни, коспект олишни, конун ва хулосаларни таърифлай олишни талаб килади.
Хамма огзаки баён услублари тажриба ва кургазмалар билан тулдириб борилади.Укитувчи дарсда хам лектор,хам тажриба курсатувчи ролини уйнайди.Унинг тили аник ва катъий булмоги, жадаллиги укувчиларнинг кабул килишларини таъминламоги лозим.

3.Муаммоли укитиш.


Муамоли укитишда физика укитувчиси мураккаб тушунчаларни тушунтиришда системали равишда муаммоли вазиятлар хоил килиб боради


ва укувчиларнинг билиш фаолиятларини шундай ташкил киладики,улар
мустакил равишда фактларни тахлил килиб,ходисаларни кузатиб хулоса чикарадилар ва умумлаштирадилар,тушунча ва конунларни таърифлайдилар,билимларини янги муаммоли вазиятларга куллайдилар,масала ечадилар, лабаротория ишларини бажарадилар.
Муаммоли укитиш укувчиларнинг фикрлаш кобилиятларини активлаштирувчи муаммоли вазият хосил килиш боскичидан бошланади.Кейинги боскичлари: муаммони аниклаш, уни халк килиш усулларини аниклаш, муаммони хал килиш, хулосани таърифлаш ва якун ясашдан иборатдир.
Муаммоли вазият кийинлиги укувчилар томонидан уни хал этишга кучлари етадиган булсин ва бу кийинчиликни енгишга уларда кизикиш уйгота олсин, Масалан, кутилмаган муаммоли вазиятларни куйидагича хосил килиш мумкин: иссик хонада эфирни буглатиб сувни музлатамиз /бугланиш ходисаси/, кучли буронда уйдан том ажраб юкорига кутарилиб кетиши кузатилади./Бернулли конуни/.Буларни физика нуктаи назардан кандай тушунтирилади?
Муаммоли укитиш бир неча хил булиши мумкин.
1.Укитувчи муаммони куйиб уни узи хал килади ёки у фанда кандай килинганини курсатади /муаммоли баён килиш/.
2.Укитувчи муаммоли вазиятни хосил килиб, уни хал килишга укувчиларни хам жалб килиб боради./Эвристик сухбат/.
3.Укитувчи муаммони таърифлаб уни хал этишни укувчиларнинг узларига тавсия этади/экспериментал масала, уй вазифаси ва кузатиш курнишида/.
4.Укитувчи муаммони укувчиларнинг узлари куйишлари ва уни хал этиш йулларини топишга ундайди.
Энди муаммоли вазиятларни хосил килиш йулларини куриб чикайлик.
1.Урганиладиган ходисанинг фан,техника ва хаётдаги ахамиятини очиш оркали муаммоли вазият хосил килиш.
Урганиладиган материални техника ва хаётда кулланишини жуда куп темаларда айтиб, укувчиларнинг фикрлашларини активлаштиришга имконият жуда катта, чунки физика техниканинг асосини ташкил килади. Шуни хам айтиш керакки, укувчилар телевидениядан, аммабоп кино ва адабиётлардан, ридиодан,...,.дан куплаб информациялар оладилар.Шунинг учун укувчиларга улар эшитган техника,... ютукларининг мохиятини урганиладиган ходиса оркали билиш ва очиб бериш мумкинлигини айтиб, унга укувчилар эътиборини жалб килиш лозим. Буни мисолда курайлик:
1.Механиканинг асосий масаласи харакатдаги жисмнинг ихтиёрий пайтдаги холатини аниклашдан иборат экани, механика уни хал килишини айтиб, буни техникадаги ахамиятига тухталамиз.Бу асосий масала снарядларнинг, баллистик ракеталарнинг, учувчисиз самолётларнинг, сунъий йулдошларнинг треекторияларини хисоблашда зарурлигини, бу усулда жуда катта аникликда хисобланаётгани, спутниклар аник траекторияларда учаётгани ("Венера","Марс") космик кемаларини аник учрашиб стиковка килинаётганини айтиб, уни ахамияти канча катталигини укдирамиз.
2.Суюкликларда электр токини урганишда мухим техник масалани
хал килиниши, яъни тоза мис ва бошка металларни олинишида,коплаш
ишларида ахамияти катталиги айтиб утилади.
3.Фотоэффектни утишда телевидения, лентага товушни ёзиш ва
эшиттириш, куёш батареялларида фотоэффектни ахамиятини айтиб, спутникларда куёш батареялари урнатилгани, енгил булиши, аппаратларни электр энергия билан таъминлаши, лунаход 1 йил давомида электр энергия билан таъминланганини айтиб утилади.
4.Ампер, Лоренц кучларининг утишда двигателларни, тезлатгичларни ишлашидаги ахамиятига тухталамиз.
Бу приёмларнинг ахамияти катта булиб, уни хикоя тарзида бериш маъкулдир. М:ишкаланишни зарарини укувчилар билсаларда фойдасини билмайдилар.Уни фойдаси хакида хикоя килиб, агар ишкаланиш булмаса одам ерда юролмаслги,транспортерларда пахтани юкорига чикариб булмаслиги, скрипка, гижжаклардан товуш чикмаслиги,...хикада хикоя киламиз.
Бу усуллар урганиладиганни, хаёт билан боглайди, ахамиятини
курсатиб беради. Мавзуни утиб бергандан кейин уни техникадаги мохиятини очиб беришга яна бир тухталиб утиш укувчилар диккатини унга жалб килади.

2.Укув муаммосини куйишда физикавий экспериментдан


фойдаланиш

Эксперимент билим манбаи, физик тадкикотнинг услуби, дунё хакидаги билимнинг критериясидир (мезонидир).Укув муаммосини куйишда экспериментдан хам фойдаланилади, чунки у укувчилар диккатини узига тортади. Янги кутилмаган эффектларни кузатиш укувчиларни билиш активлигини уйготади,ходисанинг мохиятини билишга интилиш хосил килади. Шунинг учун баъзи холларда буладиган ходисани диккат билан кузатиш таклиф этилса, бошка холларда тажриба натижаларини олдиндан айтиб бериш таклиф этилади. Шуларга мисоллар курайлик:


1/.Болалар каттик жисмни сувда хулланишини жуда куп курганлар ва биладилар. Лекин унинг мохияти, яъни кандай хулланиш сабаби устида уйламаганлар. Бу ходисани сабабини билишга кизикиш уйготишни куйидаги тажрибани курсатиш оркали амалга оширимиз.(2-расм ) Пружинага шиша пластинкани илиб уни остки юзасини идишдаги сув сиртига тегизиб иламиз ва укувчиларга идишдаги сувни пастга тушира борсак нима булишини кузатишни таклиф киламиз.Уларнинг диккатини пластинка сувдан бирдан узилмаслигига ва пружинани чузилишига каратилади.Буни кандай тушунтириш керак? Бошлангич тажриба шу ерда тухтатилади.Муаммоли вазият хосил килинди.Бу вазиятни тахлил килинади: укувчиларга бу вазиятни тушунтиришга гипотеза айтиш таклиф этилади.Улар олдинги дарсдан молекулаларнинг узаро таъсирини билганларига асосан кузатилган ходисанинг мохияти хакида тугри хулосага келадилар.Шундан кейин мавзу берилади ва экспериментни давом эттирилади.Сувли идишни шиша пластинка сув сиртидан узилиб чикиб
кетгунча пастга туширамиз.Укувчилар
узилган шиша пластинка хулланганини
курадилар ва унга ахамият берадилар. Шунга асосан хуллаш масалас куриб чикилади.
Суюклик турли формадаги лекин
асосларининг юзи бир хил булган
идишларга бир хил баландликда
куйилса унинг берадиган босими кандай
булишини олдиндан айтиб бериш
суралса улар адашадилар, яъни катта идишда суюклик куп булгани учун унинг босими катта булади,деган фикрни берадилар. Тажриба килинганда босим хаммасида бир хил (хатто кичик идишда) булади бу уларга тушунтириб булмайдигандай туюлади. Пробламали вазият хосил килинди.
Электромагнит ходисаларни урганишда Эрстед тажрибасини курсатиб, магнит стрелкасини бундай хулкини кандай тушунтириш мумкин? деган саволни куйиб проблемали вазият хосил киламиз. Укувчилар токнинг магнит таъсири хакидаги билимларини активлаштирадилар.Укитувчи магнит майдон тушунчасини киритиб, муаммони хал килади .
Олдин тажрибани курсатиб муаммони куйиш юкори синфларда хам катта ахамиятга эгадир. Масалан, кичкина соленоидни каттасини ичига киритиб улардан бир хил йуналишда ток утказамиз. Кейин биридаги токнинг йуналишини узгартирсак кичик солиноид каттасининг ичидан отилиб чикиб айланиб (180° га) олади ва яна катта солиноид ичига киради.Муаммоли вазият хосил булди. Буни тушунтиришга укувчиларнинг куйи синфда олган токнинг магнит майдони хаикдаги билимлари етарли булмасада унга асосан вазиятни тахлил килиб, магнитни узаро таъсирини чукуррок урганиш лозимлигини тушунадилар.
Укувчилар тебраниш ва мажбурий тебранишлар билан танишганларидан кейин автотебранишни утишдан олдин куйидагича муаммоли вазият хосил киламиз. Штативга 1 кг массали тошни пружина ёрдамида
иламиз.(3-расм).Унинг тагига универсал
трансформаторнинг бир галтагини
узаги билан (220В) куямиз.У
тошдан 1-2 см пастда булади. Иккинчи
штативга пулат линейка махкамлаб
уни тошга тегизиб куямиз.Курилмани
ток манбасига уласака тош автотебранишни
хосил килади. Унинг тебраниш даври 1.2 сек.Лампочка тебранувчи системага энергия берилаётганини курсатиб туради. (ёниб-учиб).Тебраниш амплитудаси ток кучига боглик булиб уни реостат ёрдамида узгартирилади. Укувчилардан бу кандай тебранма харакат килаётгани суралганда улар эркинга хам мажбурийга хам ухшатолмайдилар.Муаммоли вазият хосил булди. Укувчилар автотебранишни эркин ва мажбурий тебранишдан фаркини аниклайдилар. Муаммони бундай тахлили автотебраниш тушунчасини киритишга ва унинг хусусиятларини урганишга олиб келади.
Укувчиларга бир неча дарсдан кейин хал килинадиган укув муаммосини тажриба оркали олдиндан куйилиши хам мумкин. Масалан:
электр майдонини урганиш вактида куйидаги тажрибани курсатиб
муаммо куйиш мумкин.
Иккита пластинкани вертикал жойлаштириб
ораларини 8-10 см килиб куямиз. Орасига ипга осилган стол тенниси шарчасини тушурамиз.Пластинкалар зарядланса шарча якинрокдаги пластинкага тортилади.(4-расм)
Агар шарчани графит( каламники) билан буясак у пластинкалар орасида тебранади.Уни утказгич ва диэлектриклар электр майдонида темаларини утгандан кейин хал киладилар.
Эксперимент ёрдамида муаммолар куйишга яна куплаб мисоллар келтириш мумкин.Укув муаммосини куйиш эксперимент танлашни психологик конуниятларга амал килган холда амалга ошириш лозимдир.
Агарда янги тажриба аввалгилари билан богланган холда куйилса укувчиларда кизикиш уйготади. Укувчиларга яхши таниш булган ёки тушуниб булмайдиган тажрибалар кизикиш уйготмайди. Куйи синфлардаги танланган тажрибалар укувчиларга кучли таъсир этадиган ва уларни ута хаяжонлантирадиган булса укувчилар диккатларини уларга карата олмасликлари мумкин.Бу ватда уларнинг диккатини тажрибани тахлил килишга жалб этиш анча кийин булиб колади.М:Атмосфера босимини утишда дарсни магдабуг ярим шарлари билан килинадиган тажрибадан бошламаслик керак.Уни дарс охирида курсатиб тушунтиришни таклиф этиш максадга мувофикдир.
Баъзи бир олдиндан куйиладиган тажрибалар укувчиларда факат эпизодик кизикиш уйготади холос, М: керосин лампа устида пилдирокни айланиши (конвекцияни утишдан олдин).Жисмларнинг электрланиши, Эрстед тажрибалари эса укувчиларда уларни мохиятини билишга кизикиш уйготади. Куйилган тажрибани янги материални урганиш пайтида ёки ургангандан кейин тушунтириб беришни таклиф килиш хам укувчиларнинг фаолиятини активлаштиришла катта ахамиятга эгадир.

3.Физикадан масалалар ечиш укув муаммосини куйиш воситасидир.


Янги муаммога ва уни таърифлашга укувчиларнинг диккатини жалб этишни олдиндан масала ечиш оркали хам амалга ошириш мумкин.


Мисоллар курайлик:
1/6-синфда тезлик тушунчасини киритишда куйидагича масалани куриб чикиш максадга мувофикдир.Велосипедчи 8 секундда 200 метр йулни, автомобиль 1 мин.да 120м йилни босиб утса автомобиль велосепедчини кувиб ета оладими?Укувчилар жавобни топишга кизикадилар ва кидиришга киришадилар.Улар тезликларни солиштириш оркали тугри жавоб топиш мумкинлигини сезадилар, чунки тезлик хакидаги тушунчани хаётдан ва математикадан биладилар. Бу масалани ечиш оркали
муаммо куйилибгина колмай уни урганишга хам киришадилар.
2/. Конденсатор мавзусини утишдан олдин (сигим утилган(укувчиларга ер шарининг (яккаланган деб) сигимини хисоблаш берилади. Улар осонгина хисоблайдилар.(шарсимон утказгичнинг электр сигими унинг радиусига тенгдир-см ларда)
С =6400 км=6,4•109 см ў 7,1•10-4 ф=710 мкф
Шундан кейин укитувчи 1000 мкф ли конденсаторни курсатади ва "Кандай килиб кичик жисм ёрдамида Ер шари сигимига тенг сигим хосил килиш мумкин?"- деган саволни куяди. Укувчиларнинг яккаланган утказгич сигимига атроф жисмларининг таъсири булишини билишларига асосланиб укув муаммосини куйилади: атроф жисмларга боглик булмаган катта сигимли утказгичлар системасини хосил килиш мумкинми?
3)Утказгич каршилигининг температурага богликлигини утишдан олдин намойиш столидаги лампочканинг каршилигини хисоблаш таклиф этилади.Лампа 100 Вт ли ва 220 В га мулжалланган (цоколида ёзилган).Шу
U2
берилгани буйича хисобланганда R= -------= 484 Ом Уни ендириб
Р
Ом конунига асосан (вольтметр, амперметр билан улчаш оркали ) хисобланганда (220 в Дан камрок кучланишда)-300 ом, совук холида омметр билан улчанганда- 35 ом чикиши курилади. Бундай зиддиятли жавобларни кандай тушунтириш мумкин? Муаммоли вазият хосил булди, уни тахлили улчаш шароитларини солиштиришдан иборатдир. Укувчилар хар бир холда лампа толасининг температураси турлича эканини аниклайдилар.Шунга кура муаммо куйилади: Каршиликнинг температурага богликлиги характерини ва бу ходисанинг табиатини аниклансин.
4)Электр энергиясини узатишда (катта масофага узатишда) исрофи кам булиши учун тайёрланадиган мис симнинг кесими юзини хисоблашга оид масалани ечиб , жуда куп мис талаб этилишини (кесими 2 м ли сим) ундай симларни умуман тайёрлаб булмаслигини курсатиб кейин муаммо куямиз: симлар оркали энергияни узатиш кандай амалга оширилади?
Масала ечиш оркали муаммони куйиш укувчиларнинг кизикишларини орттирибгина колмай уларнинг олдин олган билимларини янгиси
билан боглайди.Факат масала танлаш бир оз вактни олиши мумкин.
Муаммони куйишда савол масалалардан хам фойдаланишимиз мумкин.Улар укувчилардан билиш актвилигини оширишга ёрдам беради
(ундайди).Мисоллар курайлик.
а)Хавонинг намлигини урганишдан олдин куйидагича савол куямиз:
Нима учун совукдан уйга кириб кузойнакни артишга тугри келади?..деган саволни куямиз.
б)Суюклик ва газларнинг босимини урганишдан олдин "Нима учун сув ости кемаларида чукиш чукурлиги чегараланган?"...янги темани урганишга бу муаммолар кизикиш уйготади.Уни ургангандан кейин куйилган саволларга укувчилар жавоб топишлари суралади.Бу укувчиларни фаоллигини оширади.
Савол масаладан муаммо куйишда фойдаланилганда улар укувчилар билимини етарли эмаслигини курсатиб берсин. Укувчи олдинги билимига асосан хал кила оладиган савол берилмаслиги лозим.Савол масалалар купрок укувчиларнинг хаёт тажрибаларига мос келиши ва тушунтириш маълум даражада кийин хам булиши керак.Жуда кийин саволлар хам укувчини кизикишини сундириши мумкин.Укитувчи ана шуларга катта эътибор бериши лозим.

4. УКУВ МАТЕРИАЛИНИ МУАММОЛИ БАЁН КИЛИШ.


Муаммоли баён килишда укувчилар билимни кидиришда иштирок этадилар, кидиришга кушиладилар ва улар узларини илмий янгиликни очиш иштирокчиларидай хис киладилар.


Муаммоли баён килиш учун укув материали танлашда уни дунёкарашни шакллантиришдаги ахамиятига, укувчиларни илмий билимлар (еки билиш) методологияси масаалалари билан таништирилишига, табиат сирларига секин аста кириб боришни курсатилишига, фундаментал назарияларнинг тугилишига, фундаменталь физик экспериментнинг ахамияти ва ролига эътибор берилиши лозим. Буни амалга оширишда физика жуда бой материалга эгадир.
Муаммоли баён килиш укув материали жуда янги булса ёки укувчиларга савол-жавоб килиш учун огирлик килганда амалга оширилади. Муаммоли баён килишда укитувчи материални оддий баён килмайди. У муаммо устида товушини чикариб гапириб фикр юритади, уни хал этишни мумкин булган йулларини куриб чикади ва секин аста тугри ечимга олиб келади. Бу вактда укувчилар мухокама килиш мантикини, унинг тахлилини кандай олиб боришга урганадилар ва материални чукуррок узлаштирадилар.
Мисол тарикасида бутун дунё тортишиш конунини ва Кевендиш тажрибасини муаммоли баён килишга тухталиб утамиз. Баён килишни куйидагича бошлаймиз.
Агар Ер билан Куёш орасида хеч кандай узаро таъсир кучи булмаса Ерни Куёш атрофида айланиш орбитасида ушлаб туриш учун (айланишни саклаш учун) кандай кундаланг кесимга эга булган пулат сим зарурлигини хисоблаб топамиз:Ер массаси m =61024 кг унинг орбита буйлаб тезлиги V= 30 км/с Куёш ва Ер марказлари орасидаги масофа R= 1,5•108км,
пулатнинг максимал кучланиши  =800 Н/мм2 , мустахкамлик запаси 2.
Масалани эластиклик кучига асосан ечамиз, уни укувчилар олдин урганганлар.Бу ерда эластиклик кучи (Ернинг) марказдан кочма
кучга тенг булади Fэл = mV2/ R (буни хисобланади)
Fэл
1= ------ ; S = Fэл 1 бу ерда 1=------ дир. S= 2 Fэл/
S 2
Урнига куйиб хисоблаб топсак S=10 14 м2 чикади. Ернинг кесимини (уртасидан) юзи S = П R 2 =1,210 14м2
Бундан курамизки Ерни Куёш атрофида айланишини (орбитасида) саклаб туриш учун пулат симнинг кесим ёзи Ер шарининг кесим юзига тенг булар экан. Ернинг орбита айланишини кандай куч саклаб туради? Унинг табиати кандай? У кандай конунларга буйсунади? Бундай саволларни куйилиши уларни аниклашга кучли хохиш, кизикиш уйготади. Шундан кейин кискача тарихий маълумот берамиз.
17-аср бошларида И.Кеплер (1571-1630) астроном Тихо-Брагени кузатишларини мухокама килиб планеталарнинг харакат конунларини берди. Бу конунлар шундай масалани уртага ташлади: кандай кучлар таъсирида планеталар харакат киладилар? Галилей инерция конунини очиб, бу масалани ечишни бошлангич жараёнини берди.Гюйгес марказдан кочма кучга оид муносабатларни бериб, унга оид масалаларни ечишни курсатди. 1680 йил Гук хамма осмоний жисмлар узларини кисмларини тортибгина колмай таъсир доирасидаги бошка осмоний жисмларни хам тортишини, тортишиш кучи ораларидаги масофанинг квадратига тескари пропорционал булишини аниклайди.
Галилей ердаги ва осмоний ходисаларнинг фарки йуклигини курсатди. Шундан кейин олимлар Куёш томонидан планеталарга таъсир этувчи кучининг мавжудлиги у масофага богликлиги хакида фикр юрита бошладилар.
Шуларга карамай бутун дунё тортиши хавода осилиб колган эди.Уни И.Ньютон хал килди. Имкони булса Ньютонни бу сохадаги ишларидан мисоллар келтириб, хикоя килиб, олма хакидаги афсонани айтиб укувчилар диккатини тортишиш конунини урганишга каратиб, кейин конунни баён этамиз.
Бутун дунё конунини урганишнинг якунида янги очилган конунлар табиатни чукуррок билишга имкон беришини, янги богланишларни урнатишини, граватацион тортишиш табиати хакида хозирча хеч нарса деёлмаслигимизни айтиб утамиз.
Конунни урганилгандан кейин гравитацион доимийнинг физик маъносини бериб, уни сон кийматини аниклашдаги Кевендиш тажрибасини тушунтиришга утамиз.У физика тарихида энг буюк фундаментал тажрибалардан биридир. Бу тажриба оркали гравитацион диомийни аникланиши билан бутун дунё тортишиш конун тугалланган ( тула урганилганлик) характерини олди. Шу билан бирга Ернинг, Куёшнинг, планеталар ва уларнинг йулдошларининг массаларини аниклаш имконияти тугилди. Бу эса Куёш системасини билишга булган мухим кадам булди.
Кевендиш тажрибасини хам куйидагича муаммоли баён килишимиз мумкин. Бутун дунё тортишиш конунидан гравитацион доимийни топамиз.
m1m2
F =G -------
R2
FR2
;бундан G = -------
m1m2
Бундан курамизки иккита шарсимон жисмнинг массаларини, марказлари орасидаги масофани ва тортишишш кучларини аникласак G ни хисоблаб топамиз.Жисмларнинг массаларини ва улар орасидаги масофани катта аникликда улчашимиз мумкин. Тортишиш кучини аниклаш анча мураккабдир, чунки у жуда кичик булиб, ердаги жисмларнинг узаро тортишишини хеч хам сезмаймиз. Демак бу кучни сезадиган ва улчайдиган жуда хам сезгир асбоб керак булиб колди. Бу муаммо бутун дунё тортишиш конуни фанда аниклангандан кейин F ни улчаш зарурати тугилганда пайдо булди. Оддий динамометр ва уша вактнинг улчов асбоблари жуда кичик кучларни улчай олмас эди.100 йилдан кейин эксперимент (тажриба)ни килиш имконияти тугилди.Бу 1798 йилда инглиз Г.Кевендиш томонидан амалга оширилди.Бу вактга келиб жуда кичик кучларни улчайдиган "буралма тарозилар" ишлаб чикилиб уларда улчаш усуллари урганилган эди. Кевендиш ана шундай тарозидан фойдаланди. Укитувчи асбобнинг тузилиши ва улчаш
принципини тушунтиради(5-расм).Асбоб
кайси вактда кичик кучларни улчаши
мумкин?Бунга иккита имконият бор.
Биринчиси шарларнинг хажми ва массасини орттириш, иккинчиси тарозини
сезгирлигини орттириш.(шайнни
айлантирувчи моменти канча кичик булса
тарозини сезгирлиги шунча катта
булади).Тортиш кучи массага тугри пропорционал булгани учун шарларни массасини орттиришга тугри келади.Кичик шарларни массасиними катта шарларникиними? Кичик шарларнинг массасини орттирсак осма ипга купрок куч таъсир килади. У холда ипнинг кундаланг кесимини орттиришга (йугонлаштиришга) тугри келади. Бу вактда унинг сезгирлиги камаяди. Кичик шарларнинг массасини 2 марта ортирсак тортишиш кучи хам икки марта ортади. Лекин тарозининг сезгирлиги тахминан 3,8 марта камаяди. Бундан курамизки кичкина шарларнинг массасини ортдириш максадга мувофик эмас.
Энди катта шарларнинг массасини орттирсак нима булишини аниклайлик. Агар биз катта шарларнинг радиасини 2 марта ортдирсак уларнинг хажми хам массаси хам 8 марта ортади ( VR3).
Лекин шу билан бирга катта ва кичик сфералар орасидаги масофа хам
1
икки марта ортади, Тортиш кучи эса 4 марта камаяди (V----- )
(2R)2
Бундан курамизки, кучдан 2 марта ютамиз ( 8/4=2 ). Демак, катта шарларнинг улчамини ортириб массасини ортдириш максадга мувофик булади. Бу муаммо хал килингандан кейин Кевендиш тажрибаси ва унинг натижалари берилиб катта шарларнинг массаларини катта килиб олганини сабаби хам шунда эканини айтиб кетамиз. (158 кг,кичигиники 729г) Муаммоли баён килишда укувчилар актив эшитувчилар буладилар. Уларда доим"Кейин нима булди?",... деган саволлар тугилиб туради. Ходисани бундай баён килиш укувчиларнинг кизикишини уйготади, фикрлашларини фаоллаштиради, фанга булган кизикишини ортдиради. Бу услубни тарбиявий ахамиати хам каттадир.
Илмий билиш услубларини урганилаётган материал билан узвий боглаб укитилишида укувчилар бу услубларнинг яхши натижаларга олиб келишини курадилар. Табиат сирларига кириб боришни курсатиб борилса укувчилар дунёни билиш мумкинлигига ишонч хосил килиб борадилар.Уларда катьиятлик, максадга интилиш узига булган талаблар тарбияланиб (ортиб) боради.

5. ЯНГИ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯ


(йуналишлари, муаммолари, ечимлари)


Педагогик технология нима? Нега бу суз бирикмасига " янги" сузини кушимча килиб, "янги педагогик технология" деб айтамиз? У нима учун бугунги таълим-тарбия жараёнида заруратга айланди? Нега энди шунча йиллардан бери яраб келган таълим жараёнини эскича ташкил этишдан воз кечишимиз керак ва укув жараёнини лойихалашга янгича ёндашиш зарур?


Бу каби саволларга жавоб бериш учун, энг аввало, мамлакатимизда "Таълим тугрисида"ги Конун ва "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" асосида таълим-тарбия сохасида олиб борилаётган туб ислохатларнинг асосий йуналишларини англаб олмок лозим.
Бу йуналишлар:
-таълим мазмунини, тизимини ислох килиш;
-таълим -тарбия бошкарувини ислох килиш;
-таълимнинг бозор иктисодиётига асосланган механизмини яратиш;
-ота-она, укитувчи-укувчининг таълим жараёнига булган янгича карашларини шакллантириш;
-ва нихоят, бу туб ислохотларнинг бош харакатланувчи кучи янги педагогик технологияни амалиётга татбик этишдан иборат.
Хулоса килиб айтсак, янги таълим тизими, мазмуни, укув режа, дарсликлар асосида укув жараёнини лойихалаштиришга хам янгича ёндашиш, ташкил этиш зарурияти тугилмокда.
Президентимиз.Ислом Каримов алохида таъкидлаганларидек, биз "мамлакатимизнинг истикболи ёш авлодимиз кандай тарбия топишига, кандай маънавий фазилатлар эгаси булиб вояга етишига, фарзандларимизнинг хаётда нечогли фаол муносабатда булишига, кандай олий максадларга хизмат килишига боглик эканини хамиша ёдда тутишимиз керак".Шу сабабли хам биринчи навбатда таълим мазмуни ва унинг таркибини кенгайтириш ва чукурлаштириш, хусусан, бу мазмунга нафакат билим, куникма ва малака, балки умуминсоний маданиятни ташкил килувчи- ижодий фаолият тажрибаси, теварак-атрофига муносабатларни хам киритиш гояси кун тартибига кундаланг килиб куйилди.
Бу гояни, бизнингча, ижтимоий хаётнинг куйидаги компонентлари руёбга чикариши мумкин:
-фаолият турлари( моддий-амалий, ижтимоий, маънавий);
-ижтимоий онг шакллари (ахлок, санъат, сиёсат, фалсафа, фан ва бошкалар);
-ижтимоий муносабатлар тизими( моддий ва мафкуравий);
-моддий ижтимоий ва табиий борлик (кейинги авлодларга мерос килиб колдириладиган бойликлар).
Таълим мазмуни, унинг компонентлари, таркиби, вазифалари хакида суз кетганда далиллар билан конуниятлар, якколлик билан мавхумлик, билимлар билан хакикатни мустакил билиш услублари уртасидаги макбул келадиган муносабатларни аниклаш зарур.Лекин бу ишлар уз ечимини топгани йук. Очигини айтайлик: кайси дарсликлардан Президентимизнинг "Узбекистон ХХI аср бусагасида..." ёки "Узбекистон ХХI асрга интилмокда" ва шу каби асарларида курилган гоялар урин олган? Жавоб йук. Эндиги вазифа дарсликларнинг кейинги нашрларида бу каби камчиликларни тузатишдан иборат.
Айникса, дарслик ва укув кулланмаларида терминологик катъийлик, биркийматлиликка эришиш керак. Бунинг сабаби шуки:
-биринчидан, дарслик ва укув кулланмаларида фан эришган якуний натижалар яхлит холда акс этади,бу эса бизга унинг амалиётга
таъсирининг характерини ташхис килишимизга имкон беради;
иккинчидан, дарслик ва укув кулланмалари она тили (терминология) нинг юксак даражадаги намунасини курсата олиш махоратига эга булган олимлар томонидан яратилади.Дарслик ва укув кулланмалари тили уларни укийдиган китобхонлар (укувчилардан ташкари талабалар, укитувчилар, методистлар, олимлар, ота-оналар) саводхонлигига бевосита таъсир этади;
-учинчидан, дарслик ва укув-кулланмаларидаги терминологик
камчиликлар илмий- тадкикот ишларини бошка тадкикотчилар тушунишларини кийинлаштиради.
Бир суз билан айтганда, дарсликларимиз тили равон, содда, ихчам матнлардан ташкил топгандагина, у болаларнинг севимли китоби булади, укувчилар мустакил холда урганиш мумкин булган "иккинчи укитувчи" вазифасини бажаради, билим манбаига айланади.
Кези келганда шуни айтиш керакки, хозирги замон таълимида дидактиканинг семантик жихатларини аниклаш кам урганилган сохаларга киради. Ханузгача тушуниш муаммоси (мохияти) хар хил олимлар томонидан хар хил талкин килинади, дидактлар семантик жихатдан мураккаб матнлар ва гояларни баён килиш усуллари устида кам бош котирмокдалар.Илмий концепциялар мураккаблашиб, чукурлашиб бораётган хозирги даврда семантик муаммолар укув материалини баён килиш, укувчиларни фан ривожининг янги даврини ташкил килувчи назарияга эртарок олиб кириш, таълимда далиллар билан назариялар муносабатларини хал килиш мухим ахамиятга эга.Бу масала хам тезрок уз ечимини топиши керак.
Яна бир муаммо устида тухталишни лозим топдик. Гап шундаки, биз купинча " таълим мазмуни" билан "укув фани мазмуни" тушунчаларини бир хил деб караймиз.Аслида ундай эмас. Олдинги тушунча кенгрок, яъни укув фани мазмуни факат шу фанга оид билимларни-тушунча,хукм, хулосаларни уз ичига олади. Таълим мазмуни эса булардан ташкари, илмий билиш услублари, усуллари ва амаллари, яъни укувчиларда мустакил билиш малакаларини хосил килувчи методологик билимларни (таъриф, исбот, тахлил, синтез, индукция, дедукция,таснифлаш, системалаштириш, умумлаштириш ва хоказо) хам уз ичига олади,бу борада хам дарсликларимизда анчагина камчиликлар мавжуд.
Лекин дарсликларимиз канчалик пишик булмасин, улардаги илм дурдоналарини укувчининг "калла" сига куювчи утказгич-укитувчи тайёр булмаса, эски колипдан чикмай дарс утса, муваффакиятга эришиб булмайди.
Ахир айтинглар, нима учун укувчи эрта билан туриб мактабга, дарсга боришга шошилмайди? Нима учун у дарс утилмаслигини маъкул куради? Нима учун аксарият дарсликларимиз зерикарли?
Дарсда укитувчи бош шахс(фигура).У ахборот бериш, тезрок-тезрок укитиш билан овора.Лекин укувчиларнинг янгиликларни кабул килиш даражалари хар хил,хохиш-истклари турлича, улар пассив эшитувчи, кулок солувчи, бу уларнинг укув жараёнидаги маъсулиятини, жавобгарлик хиссини сусайтиради.Демак, улар мустакил фикр юритиш, мушохада килиш, хулоса чикаришдан йирокда.
Хар бир дарс учун таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчи, яъни бир-бири билан узвий алокада булган учёклама максадлар куйилади.Дарсни ташкил килиш шакли унинг катнашчиларининг узаро алокаларига боглик булиб, у максадларга, укув материали хусусиятларига, таълим услубларига ва укув имкониятларига боглик.Бунга эришиш учун укитувчи рахнамолигида укитувчи билан укувчилар биргаликда харакат киладилар.Худди мана шу жараённи дидактикада укув жараёни дейилади.Укув жараёнида, таълим-тарбияда укувчи асосий харакатлантирувчи куч, таълим жараёни субъекти булиши керак, яъни укиш, урганиш, мутолаа килиш укувчи зиммасига утиши керак.
Укитувчи эса укитишдан укишни ургатишга, билим беришдан укувчиларнинг билимларни мустакил эгаллашларига кумаклашиши зарур.У укувчини эхтиёж тугдиришдан, мухит яратишга ва ундан масъулиятни сезишга йуллаши керак. Укув жараёни уч компонентдан иборат деб каралади.

УКУВ ЖАРАЁНИ

Мотивизация Бошкариш фаолияти

Билиш фаолияти

Укув жараёнига бундай янгича карашнинг туб мохияти шундан иборатки, укитишда ички мотивациядан (диккатни тортиш, ички туйгу, истак, заруратни шакллантириш) келиб чикиш керак.Укув жараёнида асосий харакатлантирувчи куч -укувчи учун хам, укитувчи учун хам ички мотивация булиши керак.Бунда укувчилар билим олишга интилишлари (худди бензини булмаса, автомашина урнидан кузгала олмагани каби, билим олмасанг, сенинг хаётда урнинг йук, жамиятга кушила олмайсан...) ва билим олишга эхтиёж булиши керак, укиш максадлари ички эхтиёжга айланиши керак. Укувчи реал хаётга кириб бориш учун, унда фаол иштирок этиш учун билим, куникма ва малакалар билан бирга илмий билиш услубларига эга булиши кераклигини онгли равишда тушуниб етиши лозим.Чунки очик жамиятнинг асосий белгиси- бу дунёни англаб етиш ва унда узининг муносиб урнини топиши учун эркин изланишдир.


Укувчиларда ташаббускорлик ва мустакилликни, билимларни пухта ва чукур узлаштиришни, зарур малака ва куникмаларни, уларда
кузатувчанликни тафаккур ва богланишли нуткни, хотира ва ижодий
тасаввурни тарбиялашга имкон берувчи дидактик принцип бу таълимдаги фаолликдир.Фаоллик принципи онглилик принципи билан бевосита
алокадор. Чунки фаоллик бор жойда онглилик бор.
Бундай тизимда укувчи хам , укитувчи хам таълим тарбия жараёнига биргаликда масъулдирлар. Улар биргаликда хар бир укувчининг билим ва кобилиятини, индивидуал эхтиёжларини аниклайдилар. Бундай холда укитувчи факат "бахоловчи" эмас, балки янги билмилар етказувчи манбага айланади.
Жахон педагогик лексикони каторидан аллакачонлар "инновацияси кенг урин олган.Бу тушунча" янгилик","ислох" тушунчалари билан айнийлаштирилади.Кенг маънода караганда таълим тизимидаги хар кандай узгариш- бу педагогик иннновациядир. Дастлаб бу тушунчаларни ижтимоий-иктисодий ва технологик жараёнларга нисбатан куллашган, сунграа таълим тизимидаги хар кандай янгиликларга нисбатан кулланди.Педагогик технология деб аталишининг боиси хум шунда. Хозирга келиб педагогик инноватика фани шаклланди. Педагогик инноватика-педагогик янгиликлар,уларни бахолаш ва педагогик жамоа томонидан узлаштириш,нихоят, уни амалиётда куллаш хакидаги таълимот сифатида каралади. Бу таълимот уч йуналишни уз ичига олади:
-биринчиси-педагогик неология (юнонча нео-янги ва логос-таълим; янгилик хакидаги таълимот) дейилиб, бунда педагогика сохасидаги хар кандай янгиликлар урганилади, умумлаштирилади;
-иккинчиси-педагогик аксиология (юнонча аксиома- хурмат килмок; исботланмайдиган таълимот) дейилиб, бунда педагогик янгиликлар ичида энг самаралилари танлаб олинади;
-учунчиси-педагогик праксология (юнонча пракс-харакат ва логос-таълим; амалиётда куллаш хакидаги таълимот) дейилиб, бунда танлаб олинган педагогик янгиликлар амалиётда кулланилади.
Хар кандай педагогик янгилик заминида бирон-бир гоя ётади. Масалан, янги укув материалини илгарилама урганиш ("изохли бошкариш") гояси асосида укитувчининг болалар билан узаро харакати
етади: синфда психологик бирлик вазиятини яратиш; хар бир укувчи уз шахсини узи намоён этишини таъминлаш: хар бир услубий ёндашув учун узига хос мулокот йулини танлаш; укувчилар ташаббусини зимдан бошкариб бориш.У хар бир укувчи калбига, уларни тушуниб етишга узининг дидактик усуллари, ташкилий шакллари оркали йул топади.Дарсдаги укувчилар фаолиятига нафакат укитувчи, балки укувчилар хам рахбарлик килади.Аввал аълочи укувчи, сунгра бошка укувчилар хам укитувчи топширигига биноан нима иш килганини айтади ва колган укувчиларни оркаларидан эргаштирадилар. Бундай "изохли бошкарув" укувчи мактаб остонасига кадам куйган кундан бошланиши керак;.
"Таянч сигналлар" ижодкори деб танилган В.Ф.Шаталовнинг дарсларида укувчи шахсини руёбга чикарувчи, унинг кимлигини, нимага кодирлигини тасдикловчи дидактик уйинларга кенг урин берилган.
Мамлакатимизда юкоридаги каби янги-янги услублар билан иш олиб бораётган илгор укитувчиларимиз кам эмас.Тажрибали укитувчилар "таълимий мусобакалар" утказиш, "мантикий тестлар", оркали укувчиларни синаш, ходисаларни урганишда укувчиларни танкидийфикрлашга ургатиш каби услубий гоялар билан шугулланиб яхши натижаларга эришмокдалар.
Буларнинг хаммаси дидактик топилмалар, педагогик кашфиётлар.
бир суз билан айтганда, янги педагогик технологиялардир. Педагогик технология кандай килиб, кандай усуллар билан укитилса, натижа яхши булади, деган саволга жавоб беради. У уз тизимига эга булиб, унда компонентлар кетма-кетлиги, узаро богликлиги, бир бутунлиги сакланади.
Педагогик технологиянинг бошкарувчанлиги шундан иборатки,
бунда таълим жараёнини режалаштириш, ташхис килиш, натижалаш, тузатиш киритиш имкониятлари мавжуд. Бунда таълимдан кутилган натижага эришилади, вакт тежалади, бу эса педагогик технологиянинг самарадорлиги демакдир. Педагогик технологиянинг тасдикланувчанлиги (валидлиги)-ишлаган моедль бошка педагоглар куллаганда хам худди ушандай самара -натижа бериши кераклигини билдиради. Бир суз билан айтганда, таълим жараёнига янгича ёндашиб, ижодкорлик, бунёдкорлик татбик этилсагина, таълим самараси янги боскичга кутарилади, яъни;
-боланинг талаби, мойиллиги, истак-хохиши унинг имкониятлари
даражасида кондирилади;
-укувчининг укув мехнатига масъулияти, жавобгарлиги ва бурчи ошади;
-билимларни мустакил эгаллаш малакалари шаклланади;
-у умр буйи уз билимини узигина бойитишига ишонч пайдо булади;
-эркин фикрлаш малакаси шаклланади;
-шахс жамиятда узининг урнини тезрок топиб олишига мухит
яратади.
Бунинг учун бугун биз укувчига "сен буни билишинг керак" деган мажбурловчи даъватдан "менга бу зарур ва мен буни билишга, уни хаётда куллашга кодирман" деган ички ишонч ва интилишни уйготишга утишимиз керак.
ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯ МОНИТОРИНГИ
(пировард натижаси)



I боскич

урганиш

эсда саклаш

I I боскич

тушуниб етиш

узлаштирганини исбот эта билиш

I I I боскич

тахлил эта билиш

киёслаш,хулоса чикариш, узаро боглаш

IV боскич

татбик эта олиш

коида конунни англаш ва куллаш

V боскич

синтез

ахборотни ижодий кайта ишлай олиш

VI боскич

бахо олиш

янги билимга утиш

VI-БОБ

ФИЗИКАДАН УКУВ ТАЖРИБАЛАРИ ВА КУРГАЗМАЛАР


1.Укув тажрибасининг ахамияти ва унга булган


услубий талаблар

Укув тажрибаси-бу махсус асбоблар ёрдамида дарс вактида ходисаларнинг мохиятини тажрибалар асосида курсатишдан иборатдир. Шунинг учун физикадан укув тажрибаси бир вактнинг узида билимлар манбаи, укитиш услуби ва кургазмалилик тури булиб хисобланади.


Ходисаларни физик тажриба асосида урганиш илмий дунёкарашни тугри шакллантириб боради, физик тушунча, назария ва конунларни чукур узлаштириш имконини беради, физикага кизикишни орттиради.
Умуман физика укитишда:
-Укувчиларнинг тушунчалар, конунлар, назарияларни жуда яхши узлаштиришини таъминлайди; билимларни амалиётда куллай олиш кобилиятларини шакллантиради;
-табиатни тадкикот килишнинг мухим услублари билан таништиради;
-ахборотларни системалаштириш, кайтадан ишлаб чикиш ва узатишга ургатади;
-укувчиларда предметга кизикишни устиради ва уларни моддий
ишлаб чикаришнинг янги техникасини ва технологиясини узлаштиришга
тайёрлайди;
-мактаб укувчиларида ишга мустакил ва ижодий муносабатда булиш кобилиятларини шакллантиради;
-амалий кобилият ва малакаларни шакллантиради, моддий ишлаб
чикариш сохасида мехнатга тайёрлайди;
Мактаб физика тажрибалари турт хилдир: намойиш этиладиган
тажрибалар / укитувчи бажаради/, лаборатория тажрибалари / укувчилар бажаради/, физик амалиёт, синфдан ташкари тажрибалар ва кузатишлар.
Тажрибаларга булган умумий дидактик талаблар куйидагилар хисобланади: кургазмали булиши, шу жумладан киши органларининг ажрата олиш кобилиятларига мос келиши; хавфсизлиги таъминланиши, ишончли булиши, содда булиши, такрорлаш ва тушунтирилиши осон булиши, вакт жихатдан чегараланган ва замонавий булиши лозим.
Синфда хар бир укувчи асбобларнинг структура элементларини куришга имкон берадиган кургазмалиликни таъминлаш максадида куйидагилар зарур:
-тажриба столи юкорирок урнатилиши, укувчилар диккатини жалб киладиган хамма ортикча нарсалар ундан олиб куйилиши;
-етарли улчамларга эга булган махсус укув асбоблари кулланиши, алохида-алохида урнатилиши ва асосий кисмлари ёркин рангда,
шакллари дона-дона, стрелка курсаткичлари катта булиши.Тажриба вактида асбобларни шундай жойлаштириш керакки, улар бир-бирини беркитиб куймасин;
-ок-кора ёки хира копламлари булган махсус экранлар кулланиши;
-кутариб-тушуриладиган столчалардан, штативлардан, асбобларни вертикал текисликда урнатиш учун турли хил баланликдаги скамейкалардан фойдаланиш;
-асбобнинг тузилиши, шунингдек курсатилаётган ходисани тушунишни яхширок таъминлаш максадида деталлар, жараёнларни экранда тасвирлашнинг кулланиши;
-электр асбобларини уловчи симлар рангли ва уларни тартибли, кетма-кет жойлашишини таъминлаш.
Тажрибани бажариш жадаллиги укувчиларнинг тажриба материалини кабул килиш жадаллилигига мос келиш керак.Ходиса тез содир буладиган булса, тажриба кайтадан такрорланади. Экспериментнинг энг мухим томони бу уни уз вактида куйилишидир. Тажрибани намойиш килиш табиий холда укитувчининг хикоя ёки сухбати билан бирга олиб борилиши керак.

2.Физика дарсларида расм, чизма ва схемалар


Укитувчи ва укувчилар томонидан бажариладиган расм, чизма ва схемалар кургазмалиликнинг асосийларидан бири булиб, у купгина таълим ва табиявий масалаларни хал килади. Расм суз каби реал ходиса ва предметларнинг умумлашгак образидир,у физик ходиса ва конунлари урганиш, укувчиларнинг фикрлаш кобилиятларини ривожлантириш ва эстетик тарбия воситасидир.


Укитувчи ва укувчилар физика дарсларида куйидагиларни кила олишлари лозим:
-асбоб ва курилмаларнинг содда расмларини чиза олишлари;
-объектларни ортогонал проекцияларини бажара олишлари;
-асбобларнинг шартли белгилари билан схемалар чиза олишлари;
-график диаграммалар чиза олишлари;
-вактни тежаш учун кулда чизишни яхши билишлари;
Чизмани бажаришни енгиллаштириш учун досканинг бир четига
катакчалар чизиб куйиш максадга мувофикдир. Чизишни тушунтириш
билан бирга олиб бориш яхши натижа беради. Чизиш жадаллиги шундай
булсинки,уни укувчилар тушунган холда дафтарларига чизиб боришга
улгарсинлар.Мураккаб чизмаларни тажрибаси кам,ёш укитувчи дарсдан
олдин доскага чизиб куйиши мумкин.

3.График кургазмали куроллар


График кургазмали куроллар /плакатлар/ укувчиларни мураккаб асбобларнинг тузилиши, техник курилма ва машиналарнинг ташки куриниши ва ишлаш билан таништиришга хизмат килади. Улар деворга осиб куядиган ва таркатма булиши мумкин.Плакат ва жадвалларни булимлар буйича саклаш кулайдир. Солиштирма иссиклик сигими, солиштирма каршилик каби жадвалларни физика хонасига осиб куйилса янада яхши булади.


Укувчиларни турли техник курилмалар, транспорт турлари, алока, фан ва техниканинг ютуклари билан таништиришда монтаждан фойдаланилади. "Физика ва хаёт ","космик парвоз" каби монтажларни кизикарли килиб тайёрлаш мумкин.
Физика дарсларида тез-тез солиштириш ва чизикли диаграммалардан фойдаланилади. Солиштириш диаграммалари оркали моддаларнинг солиштирма иссиклик сигими, механизмларнинг ФИК ни тасвирлаш мумкин.Катталиклар орасидаги функционал богланишларни график равишда анализ килишда чизикли диаграммалардан фойдаланилади.
Графика-катталиклар орасидаги функционал богланишларни тасвирлашдаги мухим кургазмалардан биридир. Графика билан ишлаш укувчиларнинг функционал фикрлаш кобилиятларини ривожлантиради, график саводхонлигини орттиради, ходиса ва жараёнлар орасидагимикдорий богланишларни чукуррок тушунишга ёрдам беради.

4.Аудиовизуал укитиш ва тарбия воситалари /АВУТВ/


Экранли, товушли ва экран товушли кулланмалар/диапозитив, диафильм, кинофильм ва бошкалар/ теле ва радио эшиттириш аудиовизуал укув ва тарбия воситаларига киради. Улар куйидагиларни амалга оширишга имкон беради:


-равон таъсирли намойиш килиш хисобига абстракт материални
баён килишда укувчиларнинг фазовий тасаввурларини аниклаштиришга;
-предметнинг хоссалари,тури, структураси, тузилиши ва асосий кисмлари хакида аник тасаввур хосил килишга;
-бъектив мураккат булган укув материалини асосий масалаларига кино материалларини фрагмент килиб курсатиш билан укувчилар диккатини жалб килишга;
-кам учрайдиган ва хавфли ходисаларни, асосий тажрибалар ва ноёб асбобларни ишончли идрок килишни таъминлашга;
-у ёки бу физик ходисанинг, жараённинг механизмини молекула, атом, ядро ёки электрон даражасида урганишга;
-машина ва механизмларнинг, асбоб ва курилмаларнинг турли кисмларини тузилиши хамда ишлаш принципини тушунтиришга;
-транспорт курилиш, алока, саноат ва кишлок хужалик ишлаб чикаришида асосий физик ходисаларнинг куринишлари билан танишишга;
-мактаб физика курси билан алокаси булган фан-техника йуналишлари, энергетика ишлаб чикариш технологияси, электрлаштириш,оптик асбоблар билан танишишга;
-фан-техника тараккиётининг манзарасини очиб беришга;
-фан-техника кашфиётларининг очилишига тугри келган вактдаги
тарихий шароитни тасаввур килишга;
Шу билан бирга АВУТВ урганилаётган масалага укувчиларнинг
кизикишини уйготади, диккатини, фикрлашни, кузатувчанлигини, хотираси ва мантикий фикрлашни устиради.
Кино материаллар-бу динамик курсатмали воситалар булиб, бунда микро- макро кинога олиш хамда мультипликация ёрдамида, кичик ва катта тезликларда кинога олиш, атрофимизни ураб олган хаётни, шунингдек узок жойлардаги ходисалар ва жараёнлар хакидаги маълумотларни кайд килиш имконини беради.
Укув фильмлари 5 минутдан 15 минутгача мулжалланган булади.Улар кинофильм /мавзу,предмети ва мазмунини очиб беради/, кино халка /ритмик ёки циклик жараёнларни курсатади ва бир неча марта такрорлаш имконини беради/ ва кинофрагмент/ тажриба ва ходисалар хакида динамик маълумот беради/ куринишида ишланади.
Укув фильмлари куйдаги функцияларни бажаради.
Укитувчи урнига материалнинг бир жисмини тушунтиради, укитувчи тушунтиришни тасвирлаб боради, урганилган конунларни хаётда кулланишларини курсатиб беради, янги темага кириш тушунчаси беради, экскурсияни алмаштиради /уни утказиш имкони булмаса/.
Фильм дарснинг бошланиши ёки охирида, баъзан бутун дарс давомида укитувчининг тушунтириши билан тенг курсатиб борилади. Баъзи холларда бир фрагментни курсатиб асосий масалалар куриб чикилгандан кейин давоми курсатилади.
Укувчиларнинг активлигини ошириш учун фильмни курсатишдан аввал уларга бир неча саволлар куйилади, алохида ходисани тушунтириш ёки фрагментни айтиб бериш талаб килинади, фильмни кургандан кейин укувчилар жавоб берадилар.
Укув тарбия ишларини самарадорлигини ошириш воситаларидан бири булмиш укув телевизион эшиттиришлар укув жараёнини хаёт билан янада мустахкам богланишига имкон беради.У укувчилар савиясини кенгайтириш, мехнатни хурматлаш, дунёкарашни шакллантириш учун
хазмат килади. Телевизион эшиттириш ёрдамида дарсда курсатиш имкони булмаганларни курсатилади,экскурсиялар килдирилади, телекурсатув хамма вакт замонавийдир.
Таълим ва тарбияда радионинг хам роли каттадир. Дарсдан олдин ва кейин, катта танаффусда турли таълим, тарбияга оид эшиттиришлар ташкил килиш мумкин.Тармок радиосининг программасига кура керакли эшиттиришни укувчиларга эшитишни ва уни дарсда сузлаб беришни ташкил этилса ижобий натижалар беради.
Укувчилар билимини синашда ички ва ташки алокани турли машиналар ёрдамида амалга оширилади. Ички тескари алокада укувчи машина ва карточкалар ёрдамида уз билимини узи синайди. Ташки тескари алокада машина ва турли карточкалар ёрдамида укитувчи укувчилар билимини аниклайдилар. Бу усуллар хам анча эффективлидир.
Диапозитивлар серияси-бу катта тема ёки булимнинг укув материалини уз ичига олган позитив кадрлар системасидир. Улар тайёр-натижани, тугалланган хулосани ёки хулоса килиш учун статик
материалларини курсатишга имкон беради.Хар бир кадрни ихтиёрий вакт ушлаб туриш мумкин.
Диафльмлар-бу физик процесслар,ходисалар, машина ва асбобларнинг позитив тасвирларидир.Улар бутун ва фрагментли булиши мумкин. Диафльм кадрлари диапозитивлардан фаркли равишда айрим курсатмалар булмасдан,балки ягона нарсанинг таркибий кисмидан иборатдир.
Диапозитивда текст тасвир остига ёзилган булиб, диафильмда тасвирлар билан бирга кетма-кет аста-секин ривожланади ва ходисани мустакил сухбат тарзида тушунтирилади.
Ходисаларни боскичма-боскич тушунтиришда лавхаларни ахамияти катта.Лавхаларни /транспорант/ бир-бирини устига куйиш ёки олишда маълум динамик харакатни курсатиш оркали ходиса ёки объект хакидаги тасаввур боскичма-боскич шакллантирилади.Бунда ходисалар укувчиларнинг иштирокида пайдо булади, ривожланади. Бу эса укув материалини тез ва мустахкам эслаб колишга имкон беради.
Укув диафильмлари, диапозитивлар ва диафильмлар турли маркалардаги диапроекторларда ок деворга, экранга проекцияланади.
Китобдаги кичик чизма ва расмларни майда асбоб ва деталларни эпидиаскоплар ёрдамида проекцияланади.Эпидиаскопдан укувчилар дафтаридаги хатоларни курсатиш ва баъзи кичик чизмаларни катталаштириб чизишда хам кенг фойдаланилади.
ХХI аср бусагасида компьютерлаштириш юкори чуккиларни эгаллаган бир вактда, фанларни компьютер дастурлари оркали укитишни давр узи талаб килмокда.Укув жараёнига компьютерлаштириш катта жадаллик билан кириб келмокда.Компьютер дастурлари оркали физик тажрибаларни, эффектларни ва ходисаларни намойиш килиш мумкин. Компьютердан билим беришда, олган билимларни назорат килишда, физикадан масалалар ечишда ва лабораторияда кенг фойдаланиш мумкин. Анъанавий лаборатория шароитида юкори аникликда натижа берувчи курилмалар булмаганлиги учун, физик тажриба ва эффектларни огзаки тушунтирилади, уларни намойиш килиш имконияти деярли йук.Факат замонавий компьютерлар оркалигина бундай жараёнларни кузатиш мумкин.Турли хил физик конуниятларни ургатувчи, параметрлар уртасидаги богланишни урнатувчи, графикларни чизувчи, физик жараёнларни табиатда руй беришига якин тарзда амалга оширувчи компьютер дастурлари кейинги вактда куплаб тузилмокда.Бундай дастурлардан физика фанини укитишда хам фойдаланиб келинмокда. Умумий физика курси материали хажм жихатидан катта.Бу материалнинг булимлари буйича укитишда компьютердан фойдаланиш афзалрок булган материални танлаб олиш лозим. Масалан: физиканинг "атом ва ядро физикаси" булимининг узидагина улчови ангстрем тартибида булган атом ва элементар зарралар уртасидаги жараёнларни, тажрибаларни анъанавий лаборатория шароитида кузатиб булмайди.Чунки одамнинг куриш кобилияти 10 см улчовдаги нозик мажмуани куришга кодир эмас. Вахоланки, бу жараёнларни компьютерда мультипликация равишда кузатиш мумкин.
Кейин вактда укитишни янада такомиллаштириш учун "электрон дарслик"лар яратиш йулга куйилмокда.Бундан укитувчилар яхши фойдаланишлари мумкин. Бу талаба учун хам, укитувчи учун хам жуда кулай булиб, хохлаган мавзуни компьютер оркали урганиб, керакли саволларга жавоблар хам олиш мумкин.Бу "электрон дарслик"ларни энг кулай томони олисдан туриб бошкаришга имкон беради.
VII-БОБ

ФИЗИКАДАН МАСАЛАЛАР ЕЧИШ


1.Физика масалалари таълим-тарбия воситаси сифатида


ва унинг укув жараёнидаги урни
Физика укитишда масала ечиш мухим ахамиятга эгадир. Масала ечиш-физика укитиш жараёнининг ажралмас кисми булиб, у физик тушунчаларни шакллантиришга катта хисса кушади, физик фикрларни ривожлаштиради, билимни амалда куллаш малакасини орттиради.Физика масалаларини ечиш куйидаги холларда кенг кулланилади:
а/ Янги ахборотлар беришда;
б/Муаммоли вазият хосил килиш ва укувчиларга муаммо куйишда;
в/Амалий малака ва куникмани шакллантиришда;
г/Укувчилар билимини мустахкамлиги ва чукурлигини синашда;
д/Материални мустахкамлаш, умумлаштириш ва такрорлашда;
е/ Техника ютуклари билан таништириш ва политехник таълим беришда;
ж/укувчиларнинг ижодий кобилиятларини ривожлантиришда.
Масала ечиш оркали укувчиларнинг мехнатсеварлиги, синчковлиги, мустакил мулохаза килиши, укишга кизикиши, ва хулки, куйилган максадга эришишдаги катъийлиги тарбияланади.
Физикадан масала ечиш укувчиларнинг дунёкарашларини шакллантиришга ижобий таъсир курсатади, уларни олимларнинг ишлари, фан ва техниканинг ютуклари билан таништириб боради.
Масала ечиш куп холларда физика дарсларининг таркибий кисми булиб келади. Укитувчи янги темани баён килишда ва уни мустахкамлашда, утилганларни такрорлашда, укувчиларнинг мустакил ишларида ва билимларни синаб куришда масала ечишдан фойдаланади.
Физикага кизикувчи укувчилар билан синфдан ташкари машгулотларда хам масалалар ечилади, уларни олимпиадага тайёрланади.
Олимпиадага ечилиши кийин ва янгилик элементларини уз ичига олган масалалар танланади.
Масала ечиш- олинган назарий билимни амалиётга куллашдир.Бу эса укувчиларнинг физик тафаккурини /фикрлашни/ ривожлантиришда, жумладан ходисаларни тахлил килишда, улар хакидаги маълумотларни умумлаштиришда, ухшаш томонларини ва фаркини аниклашида катта ахамиятга эгадир.

2.Масалаларнинг турлари ва уларнинг ечиш усуллари


Физика масалаларини 1/ мазмунига кура,2/шартига кура ва


3/ечиш услубига кура бир неча турларга булинади.
1/ Мазмунига кура масалалар механик, молекуляр физика,
электр, оптика, атом ва ядро физикасига доир масалаларга булинади. Бундан ташкари конкрет ва абстракт мазмунли масалалар хам мавжуд.Абстрак масалаларнинг мазмуни умумийликка эга булиб, ходисаларнинг мохиятини очиб беришга каратилгандир.Конкрет мазмунли
масалалар эса амалиёт ва укувчиларнинг хаётий тажрибалари билан богланганлиги учун катта кургазмалиликка эгадир.Конкрет масалалар техник мазмунли /политехник таълим/,тарихий мазмунли / тарбиявий/, кизикарли мазмунли / кизикишни уйготувчи/ масалаларга булинади.
Содда масала ечиш деганда уни ечиш вактида битта -иккта формула ишлатиладиган, битта иккита хулоса чикариладиган, формулани мазмунини изохлашга, содда тажрибани бажаришга мулжалланган масалалар тушунилади.
Мураккаб масалалар деганда, уни ечиш вактида бир неча физик конуниятлари кулланадиган, физиканинг турли булимларига оид билимлардан фойдаланиладиган, бир неча хулосалар чикариладиган,тажрибани бажаришда етарли малакага эга булишни талаб этадиган масалалардир. Бу масалалар проблемали вазият хосил килишни ва янгилик элементларини уз ичига олиши лозим.
Ижодий масалалар икки хил булади: кидирув ва конструкторлик
масалалари.
2/Масала шартига кура текстли, экспериментал /тажрибали/, график ва расм масалаларга булинади.
3/Ечиш усулига кура масалалар сифат, хисоблаш, график ва экспериментал масалаларга ажратилади.
Сифат масалаларнинг мохияти шундаки, улар ходисаларнинг физик мохиятини очиб беришга каратилган булади.
Хисоблаш масалалари бир неча математик операцияларни куллаш оркали ечилади. Математик аппаратни кулланишига караб масалаларни ечиш усуллари арифметик, алгебрик ва геометрик усулларга булинади.
Масала ечишдаги мантикий методлар-аналитик ва синтетик ёки аналитик-синтетик услублардир.
Аналитик услубда масалани номаълум катталикни топилишидан бошлаб ечилади. Уни бир неча содда масалаларга булиб юборилади.
Синтетик услубда масалада берилганлар орасидаги богланишларни аниклаб бориб, охири топилиши керак булган битта номаълумга эга булган тенгликка борилади.
Бу услубларни кулланишига бир мисол курайлик.
"Бирор жисм h1 баландликдан эркин тушмокда; у билан бир вактда ундан хам баландрондан, яъни h2 баландликдан бошка жисм харакатлана бошлайди.Иккала жисм ерга бир вактда тушиши учун иккинчи жисмнинг бошлангич тезлиги V0 кандай булиши лозим?
Аналитик метод: h2 баландликдан тушаётган жисмнинг кучиши:
g t2
h2 = V0 t + ------- ;
2
бундан,
2h2 -g t2
V0 = ---------- ;....................................(1)
2t

h1 -баландликдан тушаётган жисмнинг кучиши:


g t2
h1 =---------
2
бундан
2h1
t= ------- ........................................(2)
g
Хар иккала жисмнинг харакат вакти бир хил булгани учун /2/ни
/1/ га куямиз:
2 h1
2 h2 — g ------
g 2(h2 - h1 ) g
V0 = -------------------=-------------= (h2 - h1) --------- ; ...........(3)
2 h1 2 h1 2h1
2-------- 2-----------
g g
Синтетик услуб: h1 -баландликдан тушаётган жисмнинг кучиши:
gt2
h1 = ----
2
бундан,
2 h1
t = ------- ..............................(4)
g
h2 -баландликдан тушаётган жисмнинг кучиши
gt2
h2 =V0 t+ --------..............................(5)
2
Хар иккала жисмнинг кучиш вакти бир хил булгани учун /4/ни
/5/га куямиз:

2 h1


g-----
2 h1 g 2 h1 2 h1
h2 =V0 ------- + ---------- = V0 -------+ h1 ; h2 -h= V0 ------- ;
g 2 g g
бундан,
g
V0 = (h2 - h1)  ----- ; .................................(6)
2 h1
Экспериментал масалада тажриба масаладаги бирор катталикни улчаш оркали аниклаб беради ёки ечимни тугрилигини текширади.
Масалан:Масалани куйилиши.Бизга ичида озгина куми булган асоси турт бурчакли параллелопипед шаклидаги банка, динамометр, чизгич, сувли идиш берилган булсин. Банкани сувга ботиш чукурлигини топиш керак.
Тахлил.Архимед кучи кумли банканинг огирлигига тенглашгунча (FA = p) банка ботиб боради. P -банканинг огирлиги,
FA -Архимед кучи булиб, у банканинг ботган кисми сикиб чикарган суюкликнинг огирлигига тенг булади:
FA =P = mg =  vg
бу ерда, V -банкани сувга ботган кисмининг хажми.
V=sh, S -банка асосининг юзи, h -банкани сувга ботган кисми баландлиги.
Демак, P= FA =  Sh g
P
бандан, h = ------------- ..............................(7)
Sg
Бундан курамизки, масала ечиш учун кумли банканинг огирлигини, суюкликнинг зичлигини ва банка асосининг юзасини билиш лозим.
Улчаш.Диномометр билан кумли банка огирлигини, линейка билан
банка асосининг эни ва буйини улчаймиз ва асосининг юзаси S= а в
ни аниклаймиз. Суюклик зичлигини жадвалдан оламиз.
Хисоблаш. P,S,  g ларнинг аникланган кийматларини
/7/ га куйиб h ни топамиз.
Тажрибада синаш. Хисоблаб топилган банканинг ботиш чукурлигини банка тубидан бошлаб улчаймиз ва уни белгилаб куямиз.Кейин уни сувга тушириб белги куйилган ергача ботганини курамиз. Демак, хисоблаб топилган ботиш чукурлиги тугри топилган.
Баъзи бир экспериментал масалалардаги тажрибалар дарс вактида фронтал куйилиши хам мумкин.

3.Масала ечиш услуби /алгоритими/


Укитувчи масала ечиш оркали укувчиларни тарбиялайди ва мустакил масалалар ечишга ургатади.


Масала ечишни куйидаги боскичларда амалга ошириш максадга мувофикдир:
1.Масала шартини ва ундаги номаълум суз ва ибораларнинг мазмунини тушунтириш.
2.Кискача шартини ёзиш ва унинг расми, шакли ёки графигини чизиш.
3.Масала мазмунини тахлил килиб ундаги ходиса ва предметларни укувчилар аник тасаввур килишларини таъминлаш ва уни ечишда зарур булган тушунча, конуниятларни эсларига тушириш.
4.Ечиш планини тузиш /тажриба килиш/, зарур булган узгармас ва жадвал катталикларининг кийматлари билан шартни тулдириш, график материалларни тахлил килиш.
5.Физик катталикларнинг кийматларини /СИ/ халкаро улчов бирликларига келтириш.
6.Берилган ва топиш керак булганлар орасидаги богланишларни ифодаловчи конуниятларни аниклаш ва унга мос формулаларни ёзиш.
7.Тенглама тузиш ва уни умумий куринишда очиш /тажриба асбобларини йигиш ва уни бажариш/.
8.Топиш керак булган катталикни хисоблаб топиш, тажриба натижасини тахлил килиш.
9.Олинган жавобни тахлил килиш, ечишдаги соддалаштиришларни бахолаш /тажрибани бажариш/.
10.Масала ечишнинг бошка усулларини куриш ва улардан энг рационалини топиш.
Масала ечишнинг бу схемаси хамма типдаги масалаларга тааллукли булиб, турли масалаларда баъзи боскичлар бажарилмаслиги мумкин.
Юкоридаги масала ечиш алгоритми /этаплари/ масала ечиш жараёнини тула уз ичига олмайди, унда факат конунларни ва математик амалларни куллаш этапларини алгоритмлаштирилади холос.Лекин у масала ечиш планини танлаш, ечишни бошка этапларга ижодий ёндошишга
халакит бармайди.
Берилган физик вазиятга мослаштирилган холда Ньютоннинг 2-конуни формуласини алмаштириш алгоритмини куриб чикайлик.
1.Ньюоннинг 2-конуни формуласини ёзиб, ундаги хар бир катталикни маъносини аниклаш.
2.Бу катталикларнинг кийматларини аниклаш.
а/инерциал санок системасини танлаш;
б/курилаётган моддий нукта массасини аниклаш;
в/унинг тезланишини аниклаш.Бунинг учун куйидаги боскичлар бажарилади;
-нуктанинг траекториясини, унинг оний тезлиги йуналишини аниклаш;
-тезланишнинг ташкил этувчиларини аниклаш, уни чизмада курсатиш;
-натижавий тезланишни график равишда аниклаш /уни вектор формуласини ёзиш/лозим.
г/моддий нуктага таъсир этувчи хамма кучларнинг тенг таъсир этувчисини аниклаш.Бунинг учун куйидаги боскичлар бажарилади;
-моддий нукта кайси жисмлар билан узаро таъсирлашаётганини аниклаш;
-график равишда тенг таъсир этувчини аниклаш ва уни вектор куринишдаги формуласини ёзиш лозим;
3.Умумий формуласидаги катталикларнинг 2-пункт б,в,г, кисмларида аникланган кийматларини куямиз.
4.Динамиканинг II конунини вектор куринишдаги тенгламасини хосил килиб, ундан скаляр куринишига утамиз.
Буни куйидаги масалани ечиш оркали куриб чикайлик:
"Кутариш крани массаси 1000 кг булган юкни кутармокда.Агар юк киска вакт ичида 25 м/с2 тезланиш билан харакатланса кутарилишнинг бошида трос томонидан юкка таъсир этувчи кучни / юкни огирлигини/ топинг".
Тахлил.Бу ерда юк билан троснинг узаро таъсири курилиб улар Ер билан узаро таъсирда булади.
1.Юк тросга нисбатан кузгалмасдир; трос Ерга нисбатан тезланишли харакат килади;Ерга беркитилган санок системаси инерциалдир.
3.Трос ва юк илгариланма харакат килгани учун уларни моддий нукталар деб караш мумкин.
Хулоса. Бундай вазиятда Ньютон конунлари кулланади.
Масалани ечиш плани.а/Конунни алмаштириш.Юкка нисбатан Ньютоннинг иккинчи конуни ёзамиз:
 
F = ma

Бу ерда F-юкка таъсир этувчи хамма кучларнинг тенг таъсир

этувчисидир. a-юкнинг тезланишидир. Юкнинг харакатини кузатайлик: унинг траекторияси тугри чизикдан / юкорига тик равишда кутарилади / иборат; тезлик ва тезланиш векторлари юкорига йуналгандир; унга огирлик

кучи P= mg ва таранглик кучи T таъсир килади;буларнинг тенг таъсир
этувчиси тезланиш билан бир хил
йуналган булади.Тенг таъсир этувчи
  
куч F = P + T
Харакат тенгламаси куйидаги куринишга эга булади.

 
mg + T = ma .........................(1)


бу Ньютоннинг 2-конунини берилган вазиятга мос формуласидир. (6-расм)


б/Математик алмаштиришлар. У -укини юкорига тик йуналтирамиз ва унга /1/ни проекцияларининг тенгламасини тузамиз:
- mgу + Tу=maу
бу ерда
g у=g ; T у= T; aу = a
булиб,буни эътиборга олсак T-- mg = ma
бундан троснинг эластиклик кучи /юкка таъсир этувчи куч/, яъни юкни огирлиги:
м
T=mg+ma = m (g+a) (g10 ---)
с2
м м кгм
T=1000 кг (10------ + 25 -----) = 35000 ----- = 35 КН.
с2 с2 с2
Натижани текшириш: Элестиклик кучининг бирлигини номи тугри
ва сон киймати хам хакикатга якин,чунки Т модули буйича mg=9800H
дан каттадир. Агар юк текис кутарилганда / a=0 /
T=mg булиб, текис харакатдаги кийматга тугри келади.
VIII-БОБ

ФИЗИКАДАН ЛАБОРАТОРИЯ МАШГУЛОТЛАРИ


1.ФРОНТАЛ ЛАБОРАТОРИЯ ИШЛАРИ ВА ТАЖРИБАЛАР


Фронтал лаборатория ишларида хамма укувчилар бир хилдаги асбоблар билан бир хилдаги топширикни бажарадилар. Фронтал услуб материални лаборатория ишлари, кузатиш ва тажриба билан узвий богланишга имкон беради.


Фронтал лаборатория ишларининг ахамияти шундаки, укувчилар секин-аста билим олиш билан бирга малакалари хам ортиб боради.
Фронтал лаборатория ишларининг энг яхшиси дидактик максадларга кура синфлаштириш /группалаш/дир. Бу белгисига кура уларни куйидагича группаланади:
а/Физик ходисаларни кузатиш ва урганиш.Масалан, ток ва магнитни узаро таъсири интерференция,моддаларнинг магнит хоссалари каби ходисаларни кузатиш ва урганиш.
б/ Улчов асбоблари билан танишиш ва физик катталикларни улчаш, Масалан,масса, ток кучи, кучланиш кабиларни улчаш.
в/Баъзи бир физик асбоблар ва техник курилмаларнинг тузилиши ва ишлаш принципи билан танишиш.Масалан, электромагнит, узгармас ток генераторини йигиш ва ишлашини синаш; электрон осциллографни урганиш.
г/Микдорий конуниятларни аниклаш ёки текшириш.Масалан,Бойль-Мариотт конунини тажрибада текшириш; ёругликнинг кайтиш конунларини урганиш.
д/Модда ва ходисаларнинг физик характеристикаларини, физик доимийларини аниклаш.Масалан, эркин тушиш тезланишини, ишкаланиш коэффициентини, ёругликнинг синаш конунларини, зичликни, солиштирма иссиклик сигими, солиштирма каршилик кабиларни аниклаш.
Фронтал лаборатория ишини бажариш схемаси асосан куйидагичадир: Кириш сухбати, укувчилар томонидан тажрибани бажариш, олинган натижаларни ишлаб чикиш, ишга якун ясаш.
Кириш сухбати.Лаборатория ишларини онгли равишда бажаришларини таъминлаш максадида фронтал сураш оркали тажрибага оид билимларни укувчиларнинг эсларига туширилади,бундан ташкари укитувчи асбоблар билан муомала килиш,материаллардан фойдаланиш коидалари, улчаш аниклигига ахамият бериш, улчаш хатоликлари ва уларни олдини олиш, техника хавфсизлигига риоя килиш,хисобот ёзиш хакида курсатмалар беради. Натижа аниклигини орттириш учун хар бир катталикни 3-5 марта улчаб уртачасини олиш лозимлигини уктириб утади.
Тажрибани бажариш.Укувчилар тажрибани бажаришдан олдин асбоблар билан танишадилар ва стол устида тажриба учун керакли асбобларнинг хаммаси борлигини аниклаб кейин ишни бажариш режаси асосида мустакил равишда тажриба ва улчашларни бажарадилар, улчаш натижаларини жадвалга ёзиб борадилар. Укитувчи айланиб юриб укувчиларга курсатмалар беради, баъзи кийналаётганларга индивидуал ёрдам курсатади.
Олинган натижаларни ишлаб чикиш. Олинган натижаларга кура укувчилар хисоблаш ишларини бажарадилар ёки хулоса чикарадилар. Кейин улар хисобот ёзадилар. Унда ишнинг номери ва номи, бажарилган вакти, назарий кисмининг кискача мазмуни, курилманинг расми ёки схемаси, улчаш натижаларининг жадвали,хатолиги ва хулоса ёзилади. Укувчилар курсатмадан фойдаланиб ишни бажарган булсалар, у холда хисоботга ишни бажариш тартибини ёзмасалар хам булади.
Ишга якун ясаш.Дарс охирида купчилик укувчилар улчаш ва хисоблаш ишларини бажариб булганларидан кейин олинган натижа ва хулосаларни укитувчи рахбарлигида мухокама килинади. Укувчилар уз хатоларини курадилар.Бу ерда укувчиларнинг ишдан оладиган хулосаларига ва катталиклар орасидаги богланишларни аниклашларига катта ахамият бериш лозим.
Лаборатория ишга хар бир укувчига биттадан бахо куйилади. Бахо куйишда укувчининг мустакил бажариш даражаси, тугри улчаш, хисоблаш ва хисобот ёза олиш кобилияти, якунловчи сухбатда жавобининг чукурлиги ва аниклигини хисобга олинади.
Лаборатория ишини бажаришга куйидаги мисолни куриб чикамиз. Лаборатория иши "ЭЮК ни ва ток манбаининг ички каршилигини аниклаш".

Амалий вазифа
Ишнинг максад

Керакли
ахборотни


йигиш



1, Максаднинг намоён булиши
Аккумляторлар электротехникада, радиотехникада, сув ости кемалари ва бошкаларда кенг кулланилмокда. Масалан,сув ости кемалари сув остида сузганда хамма
механизмлар аккумляторлар оркали харакатга келтирилади. Бу ток манбалари транспортда хам кенг таркалган.Улар яхши узгармас ток манбалари хисобланади, шунинг учун лаборатория амалиётида кенг таркалган. Амалий максадларда ток манбаи характеристикаларини аниклашни билиш мухим. Аккумляторнинг ички каршилигини ва ЭЮК катталигини кандай аниклаш мумкин?

а/Мазмунига кура: амалда ток манбаи ички каршилигини ва ЭЮК ни аниклаш методларидан бири билан танишиш/физик катталикларнинг аниклашнинг экспериментал методи/;


б/Иш фаолиятини ташкил килишга кура: иш фаолиятининг хар бир этапини максади ва кетма-кетлиги билан танишиш.
II.Ишни режалаштириш
Берк контурдаги ЭЮК зарядни кучиришда четки кучларнинг бажарган ишини шу заряд микдорига нисбати билан ифодаланади.
Хисоблаш формуласи
А чет
Е= -------
q
СИ да ЭЮК бирлиги
1 ж ж
1 В= ------ = 1 -------- ;
1Кл Кл
Ток манбаининг ички каршилиги катталиги хакидаги билимлар: Ток манбаининг ички каршилиги электролит эритмасининг ва электрод каршилигига боглик.СИ да
ички каршилик Ом ларда улчанади.
Е ва r орасидаги богланиш тула занжир учун
Ом конуни билан ифодаланади:
E
J =--------;
R+r
ёки E=U+ J r бу ерда U=JR Демак, E= JR+Jr



Р Е Ж А Т У З И Ш



Харакатнинг
белгиланиши

Укувчи фаолияти

Назорат

1.Улчашлар кетма-кетлигини тузиш ва ишчи формулаларни танлаш
2.Асбоблар ва жихозларни танлаш

3.Электр занжирини ишга тайёрлаш





Ток манбаининг ички каршилигини ва ЭЮК катталигини Ом конунинидан фойдаланиб икки марта аниклаш.Ток кучи ва кучланишни икки мартадан улчаш зарур.
Ток кучи ва кучланишни улчайдиган асбобларни эслаш.
Электр занжири тузиш учун кушимча жихозларни эслаш.
Танланган схема асосида электр занжири йигиш. Йигилган занжирни текшириш.



Оалик хисоблашларни бажариш ва хисоблаш формуласини олиш.
Амперметр оркали ток кучини аниклаш. Вольтеметр оркали кучланишни аниклаш
Танланган жихозларни бирма-бир курсатиш; ток манбаи, калит ва улаш симлари; реостат, шайнли тарози ва тошлари, амперметр, волтметр, ричаг



РЕЖАНИНГ АМАЛДА БАЖАРИЛИШИ

Харакатни белгилаш

Укувчи фаолияти

Назорат

1.Электр занжирини йииш

2.Йигилган занжирни текшириш.


3.Ток кучи ва кучланишни улчаш


4.Улчанадиган катталикларни хисоблаш



Электр занжири схемасини чизиш. Схемага асосан хамма асбобларни стол устига жойлаштириш, ва уларни улаш.
Корректор ёрдамида вольтметр ва амперметр стрелкаларини ноль холатига келтириш. Реостат дастагини уртага келтириш. Занжирда узилиш ёки киска туташув йуклигини текшириш.
Асбоблар кутблари занжирга тугри уланганлигини текшириш
Реостатнинг икки хил холатда вольтметр ва амперметр курсатишини ёзиш.

Куланиш ва ток кучи кийматларини формулага куйиш.


ЭЮК ва ички каршилик кийматларини ёзиш.

Схемада уланган асбоблар кутбларини курсатиш
Занжирни беркитиш

Реостат дастагини уртага сунгра чеккага суриб,улчаш


Хисоблаш.



Н А З О Р А Т

Харакатни белгилаш

Укувчи фаолияти

Хисоблашдан ва улчашдан олинган ЭЮК кийматларини солиштириш.

Занжирни узиш ва вольтметр билан манба ЭЮКни улчаш
Хосил булган фаркнинг мумкин булган сабабини тушунтириш.

Фронтал тажриба кандайдир битта амалдан / кузатиш,улчаш/ иборат булиб,уни укувчилар укитувчи рахбарлигида курсатмасиз амалга оширадилар.Бу амал урганилаетган материалга таллукли булиб, 3-10 минутга мулжалланган булади. Уни бажариб булиш биланок хулоса чикарилади.Уни хар укувчи еки иккитадан булиб,бир вактда бажарадилар.Фронтал тажриба дарс вактида укувчиларнинг фикрлашларини бошкариб боришга,уларнинг диккатини бир нарсага каратишга имкон беради.Масалан,жисмларнинг электрланишини кузатиш, конденсаторнинг, реостат,электромагнитларнинг тузилишини урганиш кабилар фронтал тажрибалардир.

2. Физик амалиет


Лабаратория амалиети фронтал ишларга нисбатан юкорирок шакли булиб, у укувчилардан мустакилликни ва мураккаб тажриба базасини талаб килади.Амалиет катта булимни утгандан кейин еки укув йили охирида утказилади.Амалиетни ташкил килишда керакли асбоб ва курилмаларнинг етарлилиги,уларни рационал ва хавфсиз холда куллаш мумкинлиги асосий ролни уйнайди.


Амалиетни эффективлиги укувчиларнинг назарий ва практик тайерлигига боглик булиб,у мустакил ишларнинг мухим бир куринишларидандир.Укувчиларнинг укув фаолиятларини эффектив равишда бошкариш учун етарли сонда хар бир ишга карсатма езиш лозим.Унда керакли расм,чизмалар ва ердамчи адабиетлар курсатилиши керак.Курсатмада асосан куйидагилар акс эттирилади:
1.Курилаетган ишнинг кискача назарияси ва изланаетган катталикнинг бирорта аниклаш усули хакида кискача маълумот.
2.Керакли асбоблар руйхати ва укувчиларга таниш булмаганлари хакида кискача тушунтириш.
3.Ишни бажариш тартиби.
4.Улчаш натижаларини езиш тартиби ва хатоликни хисоблаш усули хакида курсатма.
Амалиетни бажаришдан олдин унинг вазифаси,мазмуни,бажариш графиги,укувчиларни бажариш вактида узларини тутишлари хакидаги коида, хар бир ишнинг кискача анализи,улчаш усуллари,улчов асбобларидан фойдаланиш коидалари,хатоликларни тахлили, техника хавфсизлиги,хисобот формаси ва укитувчисига топшириш хакида кискача кириш сухбати утказади.Кейин укувчиларни звеноларга булиб чикади .
Укувчилар амалиетни бажараетган вактларида укитувчининг асосий вазифаси уларни мустакилликка тарбиялашдан,амалий малакаларини ривожлантириш ва мустахкамлашдан иборатдир.У укувчиларнинг ишларини диккат билан кузатиб бориши, оркада колаётганларга ёрдам курсатиши, кушимча топшириклар бериши лозим.
Мактабда куйидагича амалиётларни куйиш мумкин: "Кинематика конунларини урганиш","Конденсаторнинг сигимини аниклаш","Ярим утказгичларнинг вольт-ампер характеристикасини олиш","Ёругликнинг тулкин узунлигини аниклаш","Товуш тезлигини аниклаш" ва бошкалар.

3.Синфдан ташкари кузатиш ва тажрибалар


назария билан амалиётни богланиш сохасини кенгайтиради,укувчиларни мустакил изланиш ишига ургатади, физика ва техникага кизикишларини орттиради.


Уй тажрибаларини 6-7 синфларда бажарилиши мухимдир, улар содда булиши ва укувчиларнинг ёшига мос тушиши лозим. 6-7 синф укувчиларининг уйларида куйидаги асбоблар булиши етарлидир:масштаб чизиги, мензурка, веронка, шайнли тарози /тошлари билан/,динамометр,термометр, магнит, темир кипиклари, улагич симлар, резина ва шиша трубкалар.Укувчиларга, масалан, куйидагича топшириклар беришимиз мумкин.
Фанернинг калинлиги, симнинг диаметрини аниклаш.
Юракнинг бир марта уриш вактини аниклаш.
Мензурка ёрдамида идишнинг хажмини аниклаш.
Сувнинг кайнашини кузатиш.
Суюкликнинг сирт таранглигини кузатиш.
Уйда ва табиатда ёруглик диснерсияси, интерференцияси ва дифракциясини кузатиш.
Уй тажрибаси ва кузатишни вазифа килиб бераётганда унинг максади ва бажариш усуллари аник берилиши керак.Укувчиларга олдиндан саволлар бериб куйилса улар тажрибадан жавоблар топадилар.
Бажарган ишлари хакида кандай хисобот ёзишлари тушунтирилади.Укувчиларнинг уй тажриба ва кузатиш ишларини системали равишда текшириб, бахолаб борилса, у яхши ютукларга олиб келади.
IХ-БОБ
УКУВ МАШГУЛОТЛАРИНИНГ ТАШКИЛ КИЛИШ ФОРМАЛАРИ

1.Физика дарсларининг турлари структураси.


Укитувчи ва укувчиларнинг фаолиятлари

Мактабда физикадан укув машгулотларини ташкил килишнинг асосий шакли-у ёки бу турдаги дарсдир.Дарс катъий жадвал асосида олиб борилади.


Машгулотлар системаси дарсдан ташкари экскурсияни, уй ишларини, факультатив машгулотларни, синфдан ташкари ишларни хам уз ичига олади. Укув ишларини режалаштиришда машгулотларнинг барча шаклларини эътиборга олиш керак, чунки хаммаси биргаликда таълим ва тарбиянинг ягона системасини ташкил этади.
Таълим ва тарбияда асосий ролли уйновчи дарс педагогика, психология ва дидактика принципларига мос холда тузилиши лозим. Дидактик максадларга кура физика дарслари куйидагича турларга булиниши мумкин:
1.Янги материални урганиш дарси.
2.Кобилият ва малака хосил килиш, билимни амалиётга куллаш дарси.
3.Аввалги урганилганларни такрорлаш ва умумлаштириш дарси.
4.Билимни назорат килиш ва хисобга олиш дарси.
5.Умумлашган дарс /комбинациялашган/ дарс.
Дидактикада шу нарса исботландики, агарда дарснинг хар бир элементи бир неча дидактик масалани хал килса, унда укитишнинг тарбиявий ва ривожлантириш характери кучаяди. Бандай дарсни синтетик ёки синтетиклашган дарс деб юритилади.
Синтетик дарснинг характерли томони шундаки, унинг укув материалини узлаштиришга йуналган хар бир звеноси (элементи) ни узаро богланишидир.Бу дарсни яна бир ахамияти шундаки, укувчилар билимини кетма-кет системалаштириб ва умумлаштириб, хамда уларнинг фаолиятларини шакллантириб борилади.
Синтетик дарснинг бир боскичи кучайиши, бошкаси сусайиши, хатто булмаслиги хам мумкин. "Реостатлар" темасини синтетик дарсга мисол сифатида куриб чикайлик..
Укитувчи столи устида ток манбаси, реохорд, амперметр ва калитдан иборат электр занжири туради.Укитувчи укувчиларга техникада ахамияти катта булган тажрибани диккат билан кузатишни айтади ва тажрибани хеч кандай тушунтиришсиз курсатади. Тажрибада занжирдаги утказгич узунлиги (каршилиги) узгариши билан ток кучининг узгариши курсатилади. Синфга топширик берилади:Тажрибада курган электр занжирининг схемасини чизинг.Ундаги хар бир асбобнинг хизматини ёзинг.Кузатилган ходисани тасвирланг: бу тажрибада нима кузатилиши, ток кучининг узгаришига нима таъсир килиши, тажриба шароитида Ом конуни ва каршиликни утказгич узунлигига богликлигидан кандай фойдаланилганлиги суралади.Бу саволларга жавоб бериш учун укувчилар аввалги билимларидан фойдаланадилар ва аввал олган билимлари кейинги ишларида кенг кулланишда зарур эканини курадилар.
Укувчилар жавобига якун ясаб, дарснинг максадини айтади. У курилган ходиса асбобнинг тузилиши асосида ётиши,унинг тузилиши ва ишлашини яхши билиш лозимлигини уктиради. Дарс жараёнида утказгич каршилигини унинг узунлиги ва кундаланг кесимига богликлигини укувчилар кандай узлаштирганликларини (олдинги дарсда) турли реостатлар билан таништириш пайтида аниклаб олинади. Кейин укувчиларга куйидагича топширик берилади: утказгич каршилигини унинг материали ва кундаланг кесимига богликлиги хоссасини эътиборга олиб реостат -асбоб конструкциясини тузинг.
Куряпмизки дарснинг бошлангич этапи (боскичи) бир вактда бир неча функцияни бажарди: бу ерда билимни назорат килиш ва уни конкрет шароитда кулланиши синтезлашади; мавжуд билимни системалаштириш укувчиларнинг жавоблари оркали олиб борилди, бу ходисани тахлил килиш режасини очиб берди; Ом конунини такрорланиши янги материални узлаштиришни таъминлайди; дарснинг вазифасини куйилиши урганилаётган материални мухимлигини курсатиб туради.
Бу мисолдан курамизки, укитувчининг янги мавзуни утишдаги иши билан укувчиларнинг мавжуд билимларини ва янги урганганларини куллаш ишлари мустахкам богланган холда олиб борилади.Топширикдаги янгилик ва унинг амалиётдаги ахамияти укувчиларнинг актив (фаол ) ишлашларини таъминлайди.
Энди одатланиб колинган (традицион) дарс билан синтетик дарсни солиштириб курайлик:
Одатдаги (традицион) дарс структураси дарсни ташкил килиш, утилганларни сураш (уй вазифасини текшириш хам), янги материални баён килиш ва уни мустахкамлаш, уйга вазифа беришдан иборатдир.
Сурашни асосий функцияни укувчиларни олдин олган билимларини назорат килиш ва бахолашдан иборатдир.Уни янги мавзуни утишда, алохида дарсда хам амалга ошириш мумкин. Сураш функциясини узгариши унинг урнини хозирги замон дарси структурасида алмаштириб юборади.
Янги материални баён килишда укитувчи информаторлик (ахборот берувчи) функциясини бажаради. У материални тажриба ва кургазмалар билан баён килади. Бунда укувчилар пассив эшитувчилар булиб, уларнинг укув билиш фаолиятлари жуда кучсиз активлашади.
Мустахкамлашда асосий масалаларни такрорлаб чикилади.Бу ерда укувчиларни фаолиятлари материални эслаб колишга каратилади.
Уй вазифасини бериш дарсни сунги боскичи булиб, укитувчи уни кандай бажариш хакида тушунтириш бермаса уни ташкилий функцияси бушашиб кетади.
Дарснинг бу традицион структураси укитувчини укувчилар ишини ташкил килишга йуналтирмайди. Агар дарс жараёнида укитувчининг диккат марказида укувчи ва унинг фаолияти турса у укитувчи фаолиятини узгартириб юборади. Укитувчи укувчини ишга тайёрлигини, билимларини куллай олишларини, системалаштиришларини ва умумлаштира олишларини таъминлаши зарурдир.
Укувчиларни дарсга тайёрлаш укитувчи томонидан муаммони куйиши, уни хал килишдаги укувчиларнинг билим даражасини аниклаши ва фаоллаштиришига богликдир. Дарсни ташкил килишнинг бу комонентлари материални урганишга кизиктирувчи психологик шароит яратиб беради.
Хозирги замон дарси билимни системалаштиришни ва умумлаштиришни хам эътиборга олган холда иш олиб боради. Билимни системалаштириш урганилаётган материалнинг алохида компонентлари (ажралмас кисмлари) орасидаги мазмуний-мантикий богланишларни ажратишни, асосий белгиларини аниклашни ва унинг ахамиятини очиб беришни кузда тутади. Системалаштиришни дарснинг турли боскичларида амалда ошириш мумкин: янги материал билан танишиш боскичида ва укувчиларни дарсга тайёрлигини аниклашда, буни юкорида "Реостатлар"ни урганишда куриб чикдик.
Билимни куллаш масаласи физика укитувчиларининг доим диккат марказида туради. Уни баъзи укитувчилар янги материални мустахкамлашда амалга оширсалар, баъзилари системалаштиришга боглайдилар, бошкалари билимни назорат килишда амалга оширадилар.Шуларни куриб чикайлик.
Янги материални мустахкамлашда укитувчи асосий гояларни масала ва машклар билан мустахкамласа, бу уни амалий кулланишини курсатиш булиб, укувчиларни мустакил ишлашга хам ургатади.Укувчиларнинг узлаштириш даражасига мос машклар тузилса, уни ечиш оркали укувчиларнинг ривожлантириш ва тарбиялаш жараёни кучаяди.
Билимни назорат килишда укитувчи укувчилар билими даражасига мос холда ёндошиши уларнинг амалий вазиятларда тугри иш олиб боришларига имконият яратади.
Укитувчи купрок дарсга якун ясашда урганиладиган материални системалаштириш ва умумлаштириш оркали уни фан техника ва хаётдаги кулланишларига тухталиб утади.Бу вактда укув-билиш фаолиятини мойиллаштириш (ривожлантириш уйгунлаштириш) функцияси амалга оширилади.
Дарсда урганилган материални кулланишларини укитувчи томонидан юкорида курсатилган усулларда курсатиб бориш замонавийдир. Бунда укитувчи бир вактда таълим, тарбия ва ривожланиш масалаларини хал килади.
Куриб чикдикки, одатдаги (традицион) дарс хозирги талабларга жавоб бермайди.Укитишга комплекс ёндашиш талаблари, хозирги замонфизика дарсининг динамикасини белгилаб беради. Бундай шароитда дарснинг аник бир структураси (тузилиши) хакида гап юритиш мумкин эмас.Дарснинг максади ва вазифасига асосланган холда укитувчи узининг харакати (иши) ни режалаштириш жараёнида танлайди ва асослайди.
Укув процессида укитувчи иши хозирги замон дарсининг бир структура элементи (кисми) сифатида руёбга чикади. У хар бир кисм вазифасини конкретлаштиради.Хар бир структура кисмида етакчилик ролини укувчи фаолияти уйнайди.
Дарсда куриб утилган кисмлари( элементлари)ни макро боскичлар деб хам юритилади. Дарснинг хар бир кисми (боскичи) бир неча функцияларни бажариши мумкин. Масалан: Янги материал устидан ишлаш купинча билим олишга мулжалланиб, баъзан маълум материалларнинг умумлаштириш ва конкретлаштириш максадида олиб борилади.
Билимни узлаштиришда укувчилар фаолиятини бошкариш катта ахамиятга эгадир.Укитувчи укувчи фаолиятининг максадини аниклаб, уларнинг ишини кандай бошлаш ва унинг бажарилишини назорат килиб бориш йулларини уйлаб куяди.
Дарс тизими факат материалнинг мазмунига боглик булмасдан синфнинг хусусиятига хам боглик булади. Укитувчи хар бир укувчининг индивидуал кобилиятларини, уйинларга, мехнатга узаро алока килишга турлича кизикишларини хисобга олиши лозим.
Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки хозирги замон талабларига асосланган дарс структураси (тизими) укитишнинг комплекс вазифаларига буйсинган булиши (уларни амалга оширадиган булиши) унинг кисмларини ички узаро богланиши ва бутинлиги билан ажралиб туриши лозим.
Укитувчи ва укувчининг дарс жараёнидаги фаолиятларини куриб чикайлик.
Дарснинг максади ва вазифаларини аниклаш.
1.Дарснинг бошлангич кисмини ташкил килиш.
II.Олинган билим, куникма ва малакаларини аниклаш.
III.Урганилаётган материал устида ишлаш:
1/.Янги материал билан танишиш;
2/Билимни кайтариш, такомиллаштириш ва куллаш.
IV.Билимни системалаштириш ва умумлаштириш.
V.Уйда ишлашни ташкил этиш.

Кайд килинган хар бир харакат устида чукуррок тухталиб укитувчи ва укувчи фаолиятида кандай функцияларни бажаришини куриб утамиз.


Дарснинг максадини ва вазифаларини аниклаш укитувчи фаолиятининг ассосий бош кисмини ташкил этади.У укувч дастурини, укув кулланмалари ёки дарсликни тахлил килиш ва укув жараёнини тематик режалаштириш асосида амалга ошади.
Дарс максади-бу укитувчи укувчиларнинг аник харакатларида куришга мулжалланган охирги натижасидир. Шунинг учун у физик билим структурасидаги урганилаётган элементни ва укув материалини узлаштириш даражасини акс эттиради,хамда укув кулланмасининг аник мазмунига мос келади.Дидактик максадни аниклаш хам жуда мухимдир. Чунки унинг амалга ошиши укитувчининг дарс жараёнида укувчиларнинг билиш фаолиятини кандай ташкил этишдаги харакатига боглик.Дарсдан олдин укитувчи дарснинг вазифаларини синф коллективининг хусусиятларига, моддий база ва мехнатни ташкил килинишига мос келадиган килиб тузади ва конкретлаштиради.Аник ва тулдирилган вазифалар комплекси дарс максади билан биргаликда укитувчининг укувчилар фаолиятига рахбарлик килиш фаолиятини белгилайди.Бу узаро боглик фаолиятларнинг ташкил килиниши укитиш услубини асосли холда танлаш булади.
Дарснниг бошланиш кисмини ташкил этилиши тарбиявий ишларни хал килишга йуналтирилади. Дарснинг бу кисмидан маълум дарс приёмларида фойдаланган холда укитувчи укувчиларнинг дарсга умумий тайёрлигини таъминлайди.
Аввал олинган билим, куникма ва малакаларни укитувчи томонидан текшириш-бахолаш, тажриба; машк килдириш ва йуналтирувчи ишлар оркали аниклайди. Агар укувчи фаолияти ва уни ташкил этиш хакида гапирадиган булсак, у холда дарснинг бу кисми укувчининг кейинги ишига омил бериши, янги материални урганишга тайёрлигини таъминлаши керак.
Янги материал устида ишлаш-дарснинг максади ва вазифаларини белгилайди.Укитувчи дарс максадидан келиб чикиб у укувчиларнинг режалантирилган узлаштириш даражасига караб укувчилар фаолиятини ташкил килиш йулларини уйлаб топади.
Дарснинг бу кисми икки боскичга булинади. Улардан бири янги материал билан танишишдир.Укитувчи фаолиятида бу боскич янги билим ва малакаларни очиш функциясини бажаради,укувчилар фаолиятини урганилаётган материални умумий танишиш даражасига мос холда ташкил этилади.
Иккинчи боскич -билимнинг планлаштирилган даражасини таъминлаш.Бу боскич билимни узлаштиришнинг юкорирок даражасига тугри келади.Укитувчининг хамда укувчининг хам бошка турли фаолиятларини талаб килади.Материал мазмунидан дарснинг белгиланган максади ва вазифаларидан келиб чикиб бу боскич турлича булиши мумкин.У материални кайтариш сифатида булиши мумкин.Бу холда укитувчи фаолити асосий моментларни ажратиш ва кайтаришга каратилган булиб, укувчилар фаолияти материални эслаб колиш ва тушиниш даражасига караб ташкил этилади. Бу ерда укитувчи фаолияти билимни кулланилиши буйича укувчилар ишини ташкил этишга каратилади, яъни эгалланган куникмаларни амалда кулланишига катта эътибор берилади. Укитувчи асосий материални машклар системасидаги мисоллар билан аниклаштиради.
Билимни системалаштириш ва умумлаштириш кисмида, агар у мустакил булса, укитувчи укувчилар диккатини урганилаётган ёки урганилган материалдан асосий нарсани ажратишга каратиши лозим.Укувчилар фаолияти турли билимлар ва уларнинг компонентлари уртасидаги мазмуний -мантикий алокаларни тушуниш ва англаш даражасида ташкил этилади. Бошка масалаларни хам хал этиш мумкин.Масалан, укувчиларни назарий билимларини фан, техника, хаётга тадбик кила олишлари билан таништириш, урганилаётган материалнинг асосий гоясини укувчиларга ажратиб курсатиш.Бу масалаларни хал килишда укувчилар узларининг билим ва малакалари устидан узлари назорат урнатадилар.
Уй ишини ташкил килиш. Укитувчи фаолияти укувчига уй вазифасини бажаришга ёрдамни ташкил килинишини кузда тутади. Дарснинг умумий укув жараёнида уй иши укувчи учун бошка функциялар билан бир каторда уз-узидан назорат ва билим, малакалар эгаллаш буйича уз фаолиятларини бахолаш функциясини бажаради.
Мисол тарикасида куйидаги дарсни куриб чикамиз.
Мавзу: Молекулаларнинг узаро таъсир кучи.
Дарснинг максади, Укувчилар молекулаларнинг узаро таъсирининг узига хос хусусиятларини узлаштиришларини таъминлаш.
Дарснинг вазифалари.
Таълим вазифаси:
-молекулаларнинг узаро таъсири хакидаги билимни кенгайтириш
ва чукурлаштириш; узаро таъсир объектларнинг /атомларнинг, молекулаларнинг/ ажралмас хоссаси эканини курсатиш;
-молекулаларнинг узаро таъсири электромагнит табиатга эгалигини курсатиш; куч-жисмларнинг ва зарраларнинг узаро таъсирини
асосий характеристикаларидан /хусусиятлардан/ бири экани хакидаги укувчилар тасаввурини кенгайтириш;
-уртага ташланган коида ёки конунни асослаш учун материал
танлаш махоратини шакллантириш.
Тарбиявий вазифаси:
-молекулаларнинг узаро таъсири ходисасида карама-карши
таъсир килувчи томонларни курсатиб, укувчиларнинг карама-каршиликлар кураши ва бирлиги конунини тушунишга олиб бориш;
-эмпирик ва назарий умумлаштириш /тасвирлаш ва тушунтириш/ функциялар билан таништириш.
Фикрлашни ривожлантириш:
-асосийларни ажратишга мувофик холда маълум булган берилганларни умумлаштириш махоратини шакллантириш.

ДАРСНИНГ БОРИШИ



Дарс структурасининг элементлари

Укитувчи укувчиларнинг фаолиятлари

Урганиладиган материал устида ишлаш
Дарснинг вазифасини килишга укувчиларни тайёрлаш
Физик катталик сифатида куч хакидаги аввал узлаштирилган билимларни фаоллаштириш

Янги материал билан танишиш.


Дарснинг вазифасини куйилиши ва темани таърифланиши.

Урганиш методини танлаш


Атом ва молекулаларнинг тузилиши хакидаги масалаларни очиб бериш.

Билимни такомиллаштириш ва куллаш.


График билан ишлаш вактида билимни кулланишни машк килиш.

Олинган натижаларнинг тахлили



Уй вазифасини ташкил килиш.

1.Укитувчи 6-синфда модда тузилишини урганилаётган “Модда зарралари орасида узаро тортишиш ва итаришиш мавжуд”-деган фикр илгари сурилганлигини укувчиларга эслатади. Кейин калай цилиндрларни ва шиша пластинкаларни ёпишиб колишини тажрибада такроран курсатгандан кейин савол куяди: Нима учун бу ходиса содир булади? Уникандай кузатиш мумкин? Практик фаолиятда у каерларда кулланади? (муаммо куйилди).
2.Сухбат оркали узаро таъсирнинг асосий характеристикаси- куч хакидаги укувчилар билимини руёбга чикарилади; модда зарралари орасидаги узаро таъсирнинг даражаси ва мавжудлигини характерловчи мисоллар келтириш таклиф килинади; жисмларнинг узаро таъсирини характерловчи катталикларнинг ажратиш; нима учун бу катталиклар орасида молекуляр даражада асосий диккатни кучга каратилишини асослаш; кучнинг асосий белгиларини эслаш; уни зарраларнинг иссиклик харакати шаклига куллаб булиш-булмаслигини очиб бериш; молекулаларнинг узаро таъсир кучини улчаш усулларини куриб чикиш, Шуни таъкидланадики укувчиларга маълум булган асбоблар билан молекулалар мажмуининг узаро таъсир кучини уртача натижасинигина бевосита кайд килиш мумкин; зарралар орасидаги узаро таъсир кучининг характерини каерларда эътиборга олиш зарурлини курсатилади; клейлашда/ клей билан ёпиштиришда/, куп каватли модда хосил килишда ва хоказо.
3.Укитувчи молекулаларнинг узаро таъсиридан кенг ва асосланган холда фойдаланиш учун бу ходисанинг хусусиятларини билиш зарурлигини тушунтиради. Бу хусусиятларни урганиш шу дарснинг асосий вазифасидир. Кейин дарс темасини киритади. “Молекулаларнинг узаро таъсир кучи”.
4.Атом ва молекулалар ичида зарраларнинг харакати ва улар орасидаги узаро тасир кучини урганиш мураккаб масала эканини белгилайди. Баъзи бир ходисаларни тушунтиришда атом физикасида олинган натижаларни тасвирлаш методидан фойдаланиш мумкин.
5. Молекулалар / атомлар/ орасидаги узаро таъмир кучининг табиати хакида сузлаб беради.
6.Укувчиларга дарсликдан мустакил равишда молеуклаларнинг узаро таъсир кучи улар орасидаги масофага боглик холда узгаришини урганиш топширилади.
7.Укувчини чакириб график буйича узаро таъмир кучи хакида гапириб бериш суралади.Графикда хамма параметрлар курсатилган /чизма ёки плакат доскага илиб куйилади/ укувчи графикни тасвирлашда асосий холатларни ажратиб утади.
Укувчи жавобни план буйича олиб боради:
а)Графикда тасвирланган ходисани ифодалаб беринг.
б)Узаро таъсир килаётган молекулаларнинг урнини ажратиш; силжиётган молекуланинг кучиш нукталарини курсатиш; хикоя килинаётган шароитни аниклаш.
в)Нукталарда кучни узгариш характерини тушунтириш, кейин бу дарсликдаги чизмада кандай акс эттирилганини тушунтириш;
8.Укувчилар мустакил равишда дафтарларида бажариш учун укитувчи топширик беради. Хар бирига график чизилган карточка берилади.
а)Молекулаларнинг узаро таъсир кучини масофага богликлигини курсатиш учун график укларининг параметрларини курсатиш.
б)Молекулаларнинг узаро таъсир кучи нолга тенг булган нуктани масофа укидан курсатиш.

в)Курсатилган икки нуктадаги молекулаларнинг узаро кучини солиштириш.


9.Укувчиларнинг ишларига якун ясаб укиувчи материални умулаштиради, молекулаларнинг узаро таъсир кучининг келиб чикиш шароитини ажратиб беради.Эластиклик кучининг хосил булиш сабабини тушунтиради; узаро таъсир потенциал энергиясининг узгаришини, бу узгаришнинг характерини тасвирлаш асосида модданинг турли холатларидаги хоссаларини тушунтириш мумкинлигини курсатади.
10.Дарсни якунлаб укитувчи МКИнинг асосий коидаларидан бири молекулалар орасида узаро таъсирнинг мавжудлигини айтиб, куйидагиларни таъкидлаб утади;
а/Молекулалар орасидаги тортишиш ва итариш кучлари бир вактда руёбга чикади/, тортишиш ва итариш кучлари зарралар орасидаги масофага бир хил богланмаган/.
б) Узаро таъсирни 6-синфда урганиш баъзи бир табиат ходисасини ва кузатилган фактларни тушунтириш, тасвирлаш имконини беради/ калай цилиндрларнинг ёпишиб колиши, шиша пластинкани сувдан ажратиб олиш/ узаро таъсир хакидаги билимнинг чукурлашиши эса узаро таъсир кучининг ажратиш, уларнинг узгариш характерини тасвирлаш ходисаларни тушунтириш сохасида кенгайтиради ва хатто мумкин булган натижаларни олдиндан айтиб бериш имконини беради.
II. Укитувчи укувчиларга куйидаги топширикларни бажариб келишни тавсия килади; F ва Z орасида урнатилган богланишга асосан турли температураларда модданинг турли агрегат холатларини мавжуд булишини тушунтиринг. Физика ва химия курсидан модданинг уч холат хакидаги материални такрорлаш зарурлигини айтади. Индивидуал ишлаш учун “КВАНТ” журналидан /1981, №8/ С.Пикинни “Жидкие кристаллы” маколасини укиб келиш топширилади.

2.Конференция ва семинар дарслари


Фан ва техниканинг, ишлаб чикаришнинг ривожланиши мактаблар олдига янги вазифаларни куяди: 1/укувчиларнинг ижодий фаоллигини ошириш ва 2/ уларнинг мустакил билим олиш хамда уни куллай олиш кобилиятларини шакллантириш.Бу эса укитиш методлари ва укув машгулотларини ташкил килишни такомиллаштиришни талаб килади.Бу муаммони хал этишда анча ютукларга эришилди. Масалан, охирги йилларда конфернция ва семинар дарслари ташкил килина бошланди. Бу турдаги дарслар укувчиларнинг фикрлаш кобилиятларини ривожлантиришда, турли манбалардан мустакил равишда билим олишларида ва фикр юритишларида анча эффективдир.
Укув конференцияси дарс жадвалида ажратилган вактда бутун синф билан бир йилда 1-2 марта утказилади.Конференцияга тайёрланишда укитувчи:
1.Куриладиган масалалар ва утказиладиган вактини аниклайди.
2.Укувчиларга адабиётлар танлайди.
3.Укувчиларга маъруза темаларини таксимлаб беради, ишнинг
асосий боскичлари хакида курсатмалар беради.
4.Укувчиларни маърузага тайёрлигини текшириб боради ва консультациялар беради.Конференция режаси ва адабиётлар руйхатини олдиндан физика хонасига осиб куяди.
Семинар дарслари бир укув йилида 2-3 марта утказилади.Уни такрорлаш, олган билимларини аниклаш ва тартибга солиш, билимни масала ечишга куллаш малакасини ривожлантириш максадида ташкил килинади. Семинар режасида асосан куйидагилар курсатилади:
а/.Куриладиган асосий масалалар.
б/Семинарга тайёрланишда фойдаланиладиган адабиётлар руйхати.
в/ Машгулотдаги иш шакли.
Утказиш усулига караб семинарлар куйидагича булиши мумкин: сухбат,маъруза ва рефератлар мухокамаси, масала ечиш.
Конференция ва семинарларни утказишга мисоллар куриб чикайлик."Табиат ва техникада электр ходисалари" темасига оид конференциянинг мазмуни укув материалига жуда якин булиб, у укувчиларни дарсликдан анчи четга олиб чикади.
Конференциянинг максади: электр ходисалари хакидаги билимларни бир неча кенгайтириш, уни тарихий ривожланиши билан, табиатда ва кундалик хаётдаги электр ходисалари билан, техникада
электрланган жисмларнинг узаро таъсири ва уларнинг салбий таъсирларини олдини олиш йуллари билан таништиришдан иборатдир.
Конференция режаси:
1.Электр ходисаларининг очилиш тарихидан /Фалес Милетский,
жисмларнинг электрланишига оид Гильберт тажрибалари, электрнинг
икки турини очилиши/.
2.Яшиннинг табиатини дастлабки урганишлар.Яшин-электр учкуни.
3.Яшиндан сакланиш воситалари.Яшин кайтаргич.
4.Табиатда ва техникада жисмларнинг электрланиши /жисмларнинг парчаланишида, ишкаланишда,тегизишда ва жисмларнинг булинишида/.
5.Электрланган жисмларнинг узаро таъсирини техникада кулланиши:
а/электростатик буяш;
б/жилвирлаш кукунларини когозка коплаш;
в/электр фильтри;
г/уругни электр йул билан навларга ажратиш;
Конференцияни тайёрлаш.
Зарядларнинг икки тури ва уларнинг узаро таъсири утилгандан кейин конференция темаси ва утказиш вактини эълон килинади.
Кейин конференциянинг максади айтилиб, ундаги маърузаларнинг темалари укиб берилади.
Укувчилар маърузаларни ихтиёрий танлайдилар.Хар бир маърузани 2тадан укувчига бериш максадга мувофикдир, чунки бири маъруза ёзса иккинчиси кургазмалар ва тажрибаларни тайёрлайди. Конференцияга юкорида курсатилган тажрибаларни тайёрлаб курсатиш максадга мувофикдир.
Конференция утказиш.
Конференцияни электр токи, кучланиш, каршилик тушунчаларини утилгандан кейин утиш максадга мувофикдир, чунки унда курсатиладиган тажрибаларда электр токидан фойдаланилади.
Конференция бир дарсда утилиб, хар бир маърузага 5-6 минут вакт ажиратилади. Укувчилар маърузаларни шунга мулжаллаб тайёрлайдилар. унда асосий тушунчалар уз аксини топади.Укитувчи уларни олдиндан назорат килиб боради.Укувчилар юкоридаги режа асосида маъруза киладилар ва тажрибаларни курсатадилар.
Маърузалар буйича укувчиларга бериладиган саволлар.
Биринчи маъруза буйича.
1.Электрланиш ходисаси биринчи ким томонидан сезилди ва уни таърифланди?
2.Электр зарядининг икки тури мавжудлигини кандай аникланган?
Иккинчи маъруза буйича.
1.Яшиннинг табиатини биринчи булиб ва качон кайси олим урганди? Г.Рихман кандай урганди?
3.Тажриба натижаларига асосан Франклин ва Рихманлар яшиннинг табиати хакида кандай хулосага келдилар?
Учинчи маъруза буйича.
1.Яшин кайтаргичнинг вазифаси кандай ? У кандай тузилган ва кандай ишлайди?
2.Нима учун яшин кайтаргичларнинг металл узаги /стержен/ учлик килинади ва иморатлардан юкори жойлаштирилади?
3.Нима учун металл узаклар металл симлар оркали ерга уланади? Нима учун иморатлар ток утказадиган кисмидан яхши изоляцияланган /химояланган/ булиши керак?
4.Нима учун момакалдирок вактида якка дарахт тагида туриш тавсия этилмайди?
5.Нима учун момакалдирок вактида юкори кучланишли ток утаётган симлар тагида юриш ва таянч мачта якинида туриш тавися этилмайди.
Туртинчи маъруза буйича.
1.Баъзан водопровод крани ёки иситиш батареяси билан кул орасида электр учкуни утади.Бу нимадан келиб чикади?
2.Тегирмонларда ва йигирув -тукув фабрикаларида электр учкуни утганда ёки гугурт ёкилганда портлаш юз беради. Нима учун?
Бешинчи маъруза буйича.
1.Электростатик буяш ва когозни жилвирлаш кукунлари билан электростатик коплаш асосида нима ётади?
2.Электростатик буяшни оддий буяшдан кандай афзалликлари бор.
Энди семинар машгулотларига мисоллар куриб утамиз.
"Электр заряди. Электр майдони" темасига оид семинар машгулотларининг таълим вазифаси куйидагилардан иборатдир:
1.Электр заряди хакидаги тушунчани аниклаш ва чукурлаштириш, "электр заряди" тушунчасини "электрон" тушунчасидан ажратиш.
2.Электр майдони ва унинг хоссалари хакидаги укувчилар билимини системалаштириш.
3."Электр майдони потенциали","потенциаллар фарки","Электр майдони кучланганлиги","электр майдони энергияси" тушунчаларининг мазмунини аниклаш.
4.Электр майдонида утказгичлар ва диэлектрикларнинг хоссаларини такрорлаш.
5.Электр зарядлари ва электр майдонларининг энг мухим амалий кулланишлари билан укувчиларни таништириш.
Семинарни куйидаги режа асосида утказиш максадга мувофикдир.
1.Электр зарядлари.Электр зарядларининг узаро таъсири.Кулон конуни.Электр зарядининг улчов бирлиги.
2.Электр майдони кучланганлиги.Бир жинсли ва бир жинсли булмаган электр майдони.Электр майдони куч чизиклари /сухбат/.
3.Электр майдонида зарядларни кучиришда бажарилган иш.Потенциаль ва потенциаллар айирмаси.Потенциаллар айирмаси билан майдон кучланганлиги орасидаги богланиш /сухбат/.
4.Электр ва гравитацион майдонларнинг хоссаларини солиштириш /сухбат/.
5.Технологик жараёнларни руёбга чикаришда майдонлардан фойдаланиш /укувчиларнинг чикишлари ва маърузалари/.
Бу семинар икки соат давомида олиниб, зачетдан анчагина аввал унинг плани ва адабиётлар руйхати физика хонасига илиб куйилиши лозим. Шу билан бирга пландаги асосий саволларни укувчилар яхши узлаштиришлари учунн уларга топшириклар ёзиб куйилади. Укувчилар уларни бажариб борадилар. Топшириклар куйидагича булиши мумкин.
1-ТОПШИРИК. "Электр заряди" тушунчасининг мазмунини аникланг. Бу тушунча заррачанинг кандай хоссасини аниклашини, электр зарядининг улчов бирлиги килиб нима олинганини, электр зарядига эга булган зарралар кандай узаро таъсир килишини курсатинг.
Саволлар:
1.Электр зарядини кучиши деганда нимани тушунасиз? Хакикатда нима кучади?
2.Электр ходисаларини тушунтиришда "эркин" ва "богланган электр зарядлари" деган тушунчаларга келиб колинади. Шундай тушунчалар билан иш курганда нимани назарда тутилади?
3.Электр зарядининг сакланиш конуни кандай мазмунга эга?
4.Зарядли зарраларнинг узаро электр таъсирининг гравитацион таъсиридан фарки нимадан иборат?
5.Кулон конунини ифодаловчи тенгламадаги катталикларнинг физик маъноси кандай?
2-ТОПШИРИК "Электр майдони" тушунчасининг мазмунини аникланг; электр майдони ва уни характерловчи катталикларнинг асосий
хоссаларини айтинг.
Саволлар:
1.Электр майдони нима?
2.Электр майдони кандай хоссаларга эга? Уни кандай катталиклар характерлайди?
3.Электр майдонини бошка майдонлардан фарклайдиган ва унинг
мавжудлиги хакида хукм чикарадиган кандай асосий хоссалари мавжуд
4.Электр майдон хоссаларининг кайси бирлари моддага хам
тааллуклидир.
3_ТОПШИРИК."Электр майдони кучланганлиги" тушунчасининг физик маъносини аникланг, электр майдони кучланганлигини аниклаш
усулларини ва унинг улчов бирлигини такрорланг.
Саволлар:
1.Электр майдони кучланганлиги деб нимага айтилади? Кучланганлик бирлиги килиб СИ системасида нима кабул килинган?
2.Берилган заряднинг электр майдони кучланганлиги у ёки бу нуктада нималарга боглик булади?
3.Майдон хосил килаётган q заряддан r масофадаги нуктада кучланганлик нимага тенг булади: а) вакуумда;в) диэлектрик сингдирувчанлиги E булган мухитда?/СИ системасида/
4.Кандай электр майдони бир жинсли булади? У куч чизиклари ёрдамида канадай тасвирланади?
5.Бир жинсли электр майдонида зарядли заррача кандай харакат килади?
4_ТОПШИРИК.Электр майдонида кандай шароитда иш бажарилади ва у нимага боглик булиши аниклансин.
Саволлар
1.Электр майдонининг бир нуктасини потенциали деб нимага айтилади?
2.Майдоннинг икки нуктаси орасида зарядни кучиришда бажарилган иш катталиги нималарга боглик булади? Бу ишнинг хусусияти нимадан иборат?
3.Электр майдонида зарядни кучиришда бажарилган иш кайси
холда манфий булади?
5-ТОПШИРИК.Электростатик ва гравитацион майдонларнинг хоссаларини солиштиринг.
Саволлар:
1.Электростатик ва гравитацион майдонларнинг хоссаларида
кандай умумийлик мавжуд? Уларнинг туб фарки нимадан иборат?
2.Электр майдонида зарядни кучиришдаги иш билан тортишиш майдонида жисмни кучиришдаги ишнинг орасида кандай умумийлик бор?
3.Бир жинсли электр майдонида зарядни кучиришда бажарилган
иш билан /  A=qEd / тортишиш майдонида жисмни кучиришда
бажарилган ишни ухшашлиги /аналогияси/ нимадан иборат?

Укувчиларни семинарга тайёрланиши.


Укувчиларга хар бир темани утганда шунга мос топширикни тайёрлаб бориш тавсия килинади? Хар бир топширикка куйилган саволлар укувчиларни тушунчаларнинг белгиларини яхширок узлаштиришга ёрдам беради. Укувчиларга семинар дарсидан камида бир хафта олдин у хакда йулланма берилади.Унда хар бир саволга жавоб богланган холда булиши, топширикдаги саволларга асосан таяниш лозимлиги, жавоблар чизмалар ва формулаларни доскага ёзиш билан тулдириб борилиши, кушимча адабиётларни укиб тушунчаларнинг мазмунини янада чукуррок борилиши очиб борилиши максадга мувофиклигини айтиб утмок лозим.
Семинар утказиш услуби.
Хамма укувчилар юкоридаги план буйича тайёрланиб, хар бир саволга хохлаган укувчи сузга чикиши мумкин.Чикувчилар куп булса укитувчи узи хохлаганини чикаради. Хар бир болани жавоби бошкалар томонидан тулдирилиши ва аникланиши мумкин.
Семинар давомида электр заряди хакида куйидагилар аникланади: Электр заряди электр хоссанинг улчовидир. Зарядларнинг узаро таъсири майдон оркали булади. Энг кичик заряд мавжуд булиб, электрон зарядига тенгдир. Хамма жисмларнинг зарядлари электрон зарядига каррали булади. Уни элементар электр заряди деб юритилади. Электр заряди йуколмайди хам йукдан бор булмайди хам. Электр заряди атрофида доим электр майдони мавжуддир. У бошка зарраларга майдон оркали таъсир килади. Заррачасиз электр заряди булмайди.Зарядсиз заррача булиши мумкин. (электр нейтрал колда).
Электр майдони; укувчилар зарядларнинг узаро таъсирини амалга оширувчи моддий объект, модда ва майдон материянинг икки куриниши эканлигини билишлари лозим. Тинч турган зарядларнинг майдони электростатик майдондир. Электр майдонининг асосий белгиси бу зарядли зарраларнинг /жисмларнинг/ узаро таъсиридир.Электр майдонининг борлигини бошка заряд келтириш билан аникланади. Майдон зарядни ураб олган хамма фазога таксимланади. Заряддан узоклашган сари майдон кучсизлашиб боради. Нуктавий зарядларнинг узаро таъсири Кулон конунига буйсунади. Электр майдони энергияга эгадир, чунки у зарядни кучиришда иш бажаради.
Кулон кучи билан тортишиш кучи орасидаги узшашлик ва фаркни аниклаб утамиз.
Уларни формулалари:
m1m2 |q1| |q2|
F = G------- ; F=K------------
r 2 r 2
Куриниб турибдики тортишиш кучи жисмларнинг массаларига, Кулон кучи зарраларнинг зарядларини микдорига тугри пропорционалдирлар.Хар иккиси хам масофанинг квадратига тескари пропорционалдир. Фарки шуки Кулон кучи хам тортишиш хам итариш кучи булиши мумкин, тортишиш кучи факат тортишиш кучидан иборатдир.
Электр майдонининг бирор нуктасини кучланганлиги:
F
E= -----
q
Гравитацион майдон кучланганлиги эркин тушиш тезланишига
тенг.
p
g = -----
m
Электр ва гравитацион майдонларнинг бажарган ишлари:
A=qEd ; A=mgh
Буларнинг ухшашлиги: m ва q кучувчи объектлар; g ва E узаро таъсир характери /бирлик зарядга майдон томонидан таъсир этувчи куч ва бирлик массага майдон томонидан таъсир этувчи куч/, h ва d харакатланаётган объектларнинг бошлангич ва охирги вазиятлари орасидаги масофа. Ed -электр майдонининг икки нуктаси орасидаги потенциаллар фарки, gh -тортишиш майдонининг икки нуктаси орасидаги потенциаллар фарки

3.Ишни режалаштириш.Укитувчининг физика дарсига


тайёрланиши

Ишни режалаштириш укитувчининг физика машгулотларига тайёрланишининг мураккаб ва масъулиятли погонасидир.Укув ишларининг системалилиги, программани бажарилиши ва укувчилар билимининг сифати,чукурлиги ишни режалаштиришга хам богликдир.


Режалаштиришнинг бошлангич хужжати-мактабнинг укув режаси ва программадир.Режалаштириш йиллик, тематик ва дарслар буйича булади. Йиллик режалаштиришда укув материали чоракларга таксимланиб чикилади. Тематик экскурсиялар, обзор лекция, умумлаштириш учун вактлар аникланади.
Тематик режалаштиришда теманинг асосий масалаларини дарсларга шундай таксимланадики, уларни укитиш натижасида шу темадаги хамма зарур булганлар тушунтирилади. Бундан ташкари фронтал лаборатория ишлари,тажрибалар, экскурсия,такрорлаш, уйга бериладиган вазифалар аникланади.
Дарслар буйича хар бир утиладиган темани режалаштирилади.
Дарс режасини тузиш оркали укитувчи дарснинг хамма элементини ва тарбиявий вазифасини аник тасаввур килиш имкониятига эга булади.
Дарс режаси аниклангандан кейин унинг максади ва мазмунини, структураси ва иш услубини аникланади. Шундан кейин дарс темасига оид дарсликдаги материални диккат билан укиб чикиб, унинг мазмуни программа талабига жавоб бериши ундаги таърифлар кай даражада тугри эканлиги аникланади. Дарсга материал танлашда услубий адабиётлардан кенг фойдаланмок лозим.Уларни йигиб туплаб мактаб программаси темалари буййича тартибга солиш ва картотека тузиб бориш максадга мувофикдир.

Дарсга оид асбоб ва материаллар танланади, тажриба курилмаси йигилади,уни ишлаши текширилади. Хамма асбобларни тугри, аник ишлашини ва тажрибани яхши, тула чикишини таъминлаш лозим. Хар бир тажриба олдин синаб курилмасдан синфда куйилмаслиги керак.


Охирида уйга бериладиган вазифани тайёрлаб, белгилаб куйилади. Дарсга назарий ва амалий тайёрланиш натижаси дарс конспекти ёки режасида уз аксини топади.Дарсга пухта тайёргарлик-дарсга ажратилган вактдан тугри ва мазмунли фойдаланишнинг зарурий шартидир.


Укитувчининг препоратор хонасидаги иш жойида дидактик ва услубий : материаллар булиши, яъни 35-40 вариантда назорат ишлари; юкори кийинликдаги масалалар; экспериментал масалалар; фронтал тажрибалар, мустакил ишларни ва программалаштирилган назорат топширикларни ташкил килиш учун дидактик материаллар тестлар; фронтал лаборатория ишларига ва практикумларга йулланмалар булиши шарт.

5.Укув экскурсиялари


Дарслардан ташкари, физикадан укув машгулотларининг мажбурий шакли булиб экскурсиялар хисобланади.Улар физика ходисаларининг хаётдаги, ишлаб чикаришдаги улкан ролини курсатиб беради. Бу эса укувчиларга политехник таълим бериш ва уларни касбга йуналтиришда катта ахамиятга эгадир. Экскурсияда укувчилар ишлаб чикаришни механизациялаш, электрлаштириш ва жадаллаштириш билан танишадилар,илгор ишчилар, мухандислар, илгор техниканинг ижодкорлари билан учрашадилар. Бу эса укувчиларга катта тарбиявий таъсир курсатади.


Экскурсияларни ташкил этишнинг асосий принципи уларни синфда урганиладиган укув материали билан боглаш хисобланади.
Физикадан экскурсиялар купинча у ёки бу техник объектларнинг физик асосларини укувчилар урганганларидан кейин якунловчи сифатида утказилади.
Хар кандай экскурсия укитувчидан олдиндан тайёргарликни талаб килади. У узи экскурсия олиб бориши учун экскурсия объекти билан танишиб чикади. Айрим холларда экскурсияни олиб бориш учун корхона мутахассисидан фойдаланиш мумкин. Бу вактда укитувчи объект мутахассиси курилма ва техник шароитларнинг физик принципларини укувчиларга тушунтира олишига ишонч хосил килиши керак..
Экскурсия утказишнинг аник режасида экскурсия олдидан такрорлаш учун физикадан саволлар руйхати, берилган кетма-кетликда куриб чикиш учун объектлар, укувчилар экскурсия давомида бажаришлари лозим булган топшириклар ва нихоят, экскурсия натижаларини якунлаш учун саволлар руйхати тузиб куйилиши мухимдир.
Мисол тарикасида автомобиль ёки тракторларнинг двигателларини тузатиш устахонасига экскурсияни олиб бориш хакида кискача тухталиб утамиз. Бу экскурсия укувчиларни ички ёниш двигателлари билан таништирилгандан кейин утказилади.
Укитувчи аввал устахонага бориб карбюраторли ва дизель двигателларининг ишлаш принципларини укувчиларга курсатиш мумкин буладиган холда жойлаштиришни ва экскурсия вактини келишиб келади.
Экскурсиянинг максади- укувчиларни ички ёниш двигателларининг тузилиши ва ишлаш принципи билан таништиришдир.
Экскурсия куйидаги план асосида олиб борилади:
1.Укувчиларни турт тактли турт цилиндрли карбюраторли ички ёниш двигатели ва турт тактли дизелнинг тузилиши ва ишлаш принципи билан таништириш.
2.Ички ёниш двигателининг совутиш системаси билан таништириш.
3.Двигателнинг мойлаш ва ёнилги билан таъминлаш системалари билан таништириш.
Экскурсия турт тактли карбюраторли ички ёниш двигателини куришдан бошланади.Цилиндрлар блокининг копкоги ва картери олинган двигателдан тузилишини ва туртта тактни кандай содир булишини тула курсатилади. Хар бир тактда цилиндр ичидаги босим ва харорат кандай булиши айтиб утилади.
Дизель-двигателни куриш вактида уни карбюраторли двигательдан афзалликлари, тузилиш, ишлаш принципи, хар бир тактда босим ва харорат кандай булишини курсатиб тушунтирилади.
Шундай кейин ёнилги билан таъминлаш системаси билан таништиришга утамиз.
Бу ерда аввал карбюраторда ёнилги билан хаво аралашиб ёнилги аралашмасининг хосил булишини, кейин дизелда насос ёрдамида форсункалар оркали ёнилги келишини тушунтирилади.
Совутиш системасини куришда нима учун марказдан кочма насос куйилганини хам тушунтириб утиш лозим.
Экскурсия охирида двигателларни мойлаш системаси билан таништирамиз. Ишкаланиш натижасида машина кисмлари ёйилиб тез ишдан
чикиши мумкинлиги, буни олдини олиш учун купрок думалок ишкаланишидан, мойлашдан фойдаланиш лозимлигини укувчиларнинг эсларига тушириб, кейин мойлаш системаси билан укувчиларни таништирамиз.
Экскурсия тугагандан кейин дарс вактида укувчилар билан у хакда якунловчи сухбат утказилади. Унда укувчиларга куйидагича саволларни бериш максадга мувофикдир.
1.Турт тактли карбюраторли ички ёниш двигателларинниг бир ишчи цикли кандай тактлардан ташкил топган?Бу тактлар кандай амалга ошади?
2.Турт тактли дизель двигателининг бир ишчи цикли неча тактдан иборат? Улар кандай амалга оширилади?
3.Куп цилиндрли двигателларда нима учун хамма цилиндрларда ишчи тактлар бир вактда булмайди?
4.Ички ёниш двигателини нима сабабдан совутилади?
5.Карбюраторда ёнилги аралашмаси кандай хосил булади?
6.Карбюратордаги дроссел ва хаво тусгичлар /заслонка/нинг хизматлари нимадан иборат?
7.Ёнилги баъзи бир аралашиб колган аралашмалардан кандай тозаланади? Тиндиргич-фильтр кандай вазифани бажаради?
8.Юкори босимли насос ва форсунка нимага хизмат килади?
9.Мойлаш нима учун керак ва двигателда ишкаланувчи деталларни мойлаш кандай амалга оширилади?

Юкорида куриб утилганлардан курамизки, укув машгулотларининг


турли шаклларида укитувчи ва укувчиларнинг фаолиятлари
куйидагилардан иборатдир (жадвалга каралсин).



Укув машгулотларининг шакллари

Укувчиларнинг билиш фаолиятларини бошкаришнинг асосий усуллари

Укувчиларнинг укув фаолиятларини асосий турлари

Билим ва малакани назорат килишнинг асосий усуллари

1

2

3

4

Дарс

Укув конференция


си
Укув семинари
Маъруза (лекция)

Ялпи лаборатория ишлари


Физик амалиёт (практикум)


Укув экскурсиялари

Факультатив машгулотлар



Сухбат, хикоя, тушунтириш, маъруза, курсатма бериш; укувчиларга муаммолар куйиш; куйилган муаммони ечиш усулларини излашга укувчиларни жалб этиш; билиш ва амалий фаолиятларини курсатиш усуллари; укув масалаларини куйиш, уларни бажаришни ташкил килиш.
Маъруза тайёрлашга консультация бериш; маърузаларни эшитиш ва бахолаш, маърузанинг асосий мазмунини узлаштирилганини текшириш максадида бутун синф укувчиларига савол бериш; маърузани эшитиш вактида укувчиларнинг ёзишларига рахбарлик килиш; умумлаштириш.
Семинар олдидан консультация бериш;
а) адабиёт билан ишлаш услуби буйича;
б) Маъруза ёки рефератнинг тизими ва мазмуни буйича
Умумлаштириш, семинарга якун ясаш.
Тушунтириш, хулосалаш, исботлаш ва намойиш тажрибасини уз ичига олган маъруза; Муаммони куйиш, уни фаннинг ривожланиш тарихида кандай усуллари билан ечилганини фаол кузатиб боришга укувчиларни ундамок; илмий гояларнинг ривожланиш мантикини укувчиларни кузатиб боришга ундамок.
Укувчиларга курсатмалар бермок;
а) масалани ва ишни бажариш усулини тушунтириш;
б)ишни бажаришга ва хисоботни расмийлаштиришга булган талабларни тушунтириш; укувчилар ишини кузатиш, агар зарурият тугилса унга узгариш киритиш.
Курсатма бериш:а) амалиятнинг вазифасини, асбоблар билан ишлаш коидаларини, техника хавфсизлиги талабларини тушунтириш, б) жавобга булган талабларни таърифлаш; укувчилар ишини кузатиб бориш

Экскурсиянинг жойи, утказиш вакти ва вазифалари хакида курсатмалар бериш; Умумий ва индивидуал топшириклар бериш; объектларни курсатиш ва тушунтириш.


Сухбат, хикоя, тушунтириш, маъруза; индивидуал топшириклар бериш; укувчилар олдига муаммолар куйиш; уларни ечишга (хал килишга) уларни жалб килмок.



Укувчини ва уртокларининг жавобларини эшитиш, укитувчи саволларига жавоблар бериш; дафтарларга ёзувларни бажариш; кузатиш, фронтал тажриба; китоб билан ишлаш; укитувчи саволларига жавоблар кидириш; укитувчи куйган муаммоларни ечиш усулларини кидириш; масалалар ечиш; уз ишларининг натижаларини тахлили (узини назорат килиш).
Адабиётлар билан ишлаш, маъруза режасини ёки матнини ёзиш, маъруза билан чикишлари,эшитилган маърузаларнинг мухокамасида катнашиш (кушимчалар килиш, такриз килиш, маърузачиларга саволлар бериш.)

Укув ва кушимча адабиётлар билан ишлаш, реферат ва сузга чикиш тезисларини ёзиш, маъруза режасини тузиш, маъруза билан, реферат билан сузга чикиш;


семинарга киритилган масалаларнинг мухокамасида катнашиш; маърузага оид библиография (адабиётлар руйхатини) тузиш.
Укитувчи тушунтиришини тинглаш, маърузанинг асосий мазмунини конспект килиш; илмий ихтиро ва гояларнинг ривожланиш мантикини кузатиб бормок, нотикнинг алохида саволларига жавоб бериш.
Курсатмаларни эшитиш, ишни бажариш режасини мухокамасида катнашиш; ишни бажариш усулларини мустакил кузатиш ва тажрибаларни бажариш, улчаш натижаларини ишламок, тажриба ва кузташларнинг натижаларини тахлили, хулосаларни таърифлаш: хисобот ёзиш.

Курсатма буйича ишлаш; топширикни бажариш усулларини кидириш; тажрибани мустакил равишда бажариш, улчаш ва натижаларини тахлил килиш ва ишлаш, хулосани таърифлаш, хисоблаш ,ёзиш.


Курсатмани эшитиш; экскурсиянинг олиб борувчи тушунтиришини тинглаш; кузатилаётган объект хакида ёзиш ва расмлар чизишни бажариш. Индивидуал топширикларни бажариш; хисобот ёзиш.


Укитувчи томонидан куйилган муаммони эшитиш ва уни ечишда иштирок этиш; ва кушимча адабиётлар билан ишлаш; маъруза ва рефератлар тайёрлаш.



Фронтал сураш якка тартибда сураш; назорат ёзма ишлари; физик диктантлар, программалаштирилган назорат; укувчиларнинг китоб билан ишлашларини, кузатиш ва тажрибаларини кузатиш.

Маърузаларни тахлил килиш ва бахолаш, маърузаларнинг мухокамасида катнашганини бахолаш.


Маърузалар ва рефератлар билан сузга чикишларни бахолаш; умумий саволларга жавобларни бахолаш; мухокамада (дескуссия) катнашганлигини бахолаш.


Укувчиларнинг ишларини кузатиб бормок (кандай ишлаётганини, кандай конспект олаётганини); кейинги дарсда сураш; маъруза давомида саволлар бериш ва уларнинг жавобларини тахлил килиш.
Укувчилар ишини кузатиб бориш, уларнинг хисоботларини текшириш, ишнинг натижаларини бахолаш; Кейинги дарсда ишнинг якуни буйича сухбат килиш.

Укувчиларни ишни бажаришга тайёрлигини текшириш; ишни бажариш вактида сухбатлар килиб бориш; укувчиларнинг хисоботларини текшириш , экскурсия мавзуси буйича сухбат утказиш.


Хисоботларни текшириш, экскурсия мавзуси буйича сухбат утказиш.
Дарсларда ва семинарларда кулланадиган назоратнинг хамма турлари.

Х-БОБ
УКУВЧИЛАРНИНГ БИЛИМИ, МАХОРАТИ ВА МАЛАКАСИНИ


ТЕКШИРИШ

1.Огзаки ва ёзма текшириш


Укувчиларнинг билими, махорати ва малакасини текшириш- физика укитишнинг зарурий кисмидир.Билим ва махоратни текшириш укувчиларнинг мехнатсеварлик сифатлларини тарбиялашга, системали равишда мехнат килиш зарурлигини билишга, хамма куринишдаги укув вазифаларини виждонан бажаришга ижобий таъсир килади. Унинг тарбиявий ахамияти ана шундадир.
Укувчилардан билимларни синаш вактида у ёки бу хулоса асасида нима ётишини, фактлардан келиб чикадиган умумлаштириш нимадан иборатлигини билиш малакасига эга булишини талаб этиш уларнинг мантикий фикрлашларини ривожланишига маълум даражада ижобий таъсир килади.
Укувчилар билими махорати ва малакасини текшириш-билимни такрорлаш, чукурлаш, мустахкамлаш ва системалаштириш хамдир.
Укувчилар билимини текширишга булган асосий талаб-доимийлик ва бахоларнинг объектив булишидир. Асосий сураш усуллари: огзаки, ёзма, назорат курилмалари ёрдамида, программалашган текшириш ва уй вазифаларини куриб чикишдир.
Огзаки сураш-синашнинг энг куп таркалган тури булиб, у укувчиларнинг фикр юритишларини, нуткларининг ривожланишини ва мантикий фикрлашларини кузатиб бориш имконини беради.
Огзаки сурашни дарснинг бошланишида укувчилар томонидан уй вазифаларини бажарганликлари ва янги материални узлаштиришга тайёрликларини текшириш максадида утказиш мумкин. Огзаки сурашдан янги материални утиш ва мустахкамлашда, масала ечишда, лаборатория ишини бажаришдан аввал, якунловчи такрорлашда фойдаланилади.
Индивидуал сурашда 1-3 та укувчини билимини мукаммал аникланади ва уни анализ килинади.Бундай сурашда аввал савол бутун синфга берилади ва унга курсатма берилади. Жавобни уйлаш учун 1-2 минут вакт берилиб кейин укувчини доска олдига чакирилади. У саволга бераётган жавобни расм,кургазма ва тажриба билан тулдириб боради.
Куп холларда зичлашган индивидуал сурашдан фойдаланилади, яъни бир вактда 2-3 та укувчини доска олдига чакириб суралади. Укитувчи олдиндан савол ва машкларни тайёрлаб куяди. Укувчилар кетма-кет жавоб берадилар.Текширишнинг бу формаси хам саволга жавоб талаб этилганда, хам масала ечишни текширишда купрок ишлатилади. Укувчилардан бу холда купрок мустакил равишда масала еча олишни, схемаларни чиза-олишини, тажрибаларни бажара олишларини талаб килинади. Бири жавоб бераётганда иккинчиси масалани ечиб туради, яна бири тажрибани килиб туради.
Текширишнинг бундай шаклида укувчиларнинг амалий кобилиятларини синаш имконияти кенгаяди, камрок вакт кетади, купрок укувчилардан сураш имконияти тугилади.
Индивидуал сурашда саволлар асосий ва ёрдамчи булади. Асосий савол кенг жавобни, масала ечиш ва тажриба бажаришни талаб этса, кушимча саволлар укувчиларни доим укиб бораётганликларини аниклашда ва йуналтиришда ишлатилади.
Куп холларда янги материални урганиш учун утган дарсда утилганлардан ташкари укувчилар анча олдин утилган асосий тушунчаларни хам билишлари зарур булади. Индивидуал сураш усули бу холда хам катта ахамиятга эгадир, тушунчаларни узок вакт эсда саклаб колишга ундайди.
Фронтал сурашнинг индивидуал сурашдан фарки шуки, бунда купрок укувчилардан сураш имкони каттадир. Бу холда кичик хажмли саволлар бутун синфга берилиб, укувчилар уз жойларида туриб киска жавоб берадилар. Бундай сураш янги материални урганишдан аввал укувчиларни активлаштиришда, муаммолар куйишда, мустахкамлашда купрок фойдаланилади.
Укувчилар билим махорати ва малакасини огзаки синашга булган асосий талаблар куйидагилардир.
1.Сураш шундай олиб борилиши керакки, бунга бутун синф диккати жалб этдирилсин.
2.Укувчиларнинг узлаштириш даражаси кандай булишидан катъий назар сураш хаммасига кизикарли булсин.
3.Формал саволлар куйилмасин.
4.Укувчиларга бериладиган саволлар мантикан кетма-кет жойлаштирилсин.
5.Укувчилар жавоби рационал ва киска вакт талаб этсин.У уз жавобини бериш имконига эга булсин, зарур булмаса унинг гапини булмаслик лозим.
6.Сураш укувчининг кандай узлаштиришидан катъий назар узок вакт талаб этмасин.
7.Укувчиларга куйиладиган хар бир савол тугри, киска ва аник тушунарли холда куйилиши керак.
Билим, махорат ва малаканинг синашнинг ёзма усули 10-15 минутлик, баъзан тула дарс вактида утказиладиган назорат ёзма ишларидан иборатдир. Ёзма иш хамма укувчилар томонидан дастур материалининг алохида масалаларини кандай узлаштирганликларини аниклаш имконини беради. Айникса масала еча олишларини, бирликлар устида амаллар бажара олишларини, формула чикара олишларини, графика куриш ва уни укий олишларини аниклашда ёзма ишларнинг ахамияти каттадир.
Киска муддатли /10-15 минутли/ назорат ёзма ишлари укувчиларни огохлантирмасдан формула, конун, графикани билишлаарини ва куллай олишларини аниклаш максадида утказилади.
Тула бир дарсга мулжалланган назорат ёзма ишлари физик катталиклар орасидаги микдорий богланишларни уз ичига олган йирик тема ва булимларни укитгандан кейин чоракда 1-2 марта олинади.
Укувчиларни мустакил ишларини таъминлаш учун 5-6 вариант топширик
тузилса ёки хар бир болага алохида вариант тузилса жуда яхши булади. Ёзма ишларни келаси дарсгача текшириб, уни дарс вактида тахлил килиб берилади.
Физик диктантлар укувчилар билимини синашнинг янги методи булиб, унда гапнинг бир кисмини укитувчи айтади, колган кисмини укувчи узи тулдириб /билганича/ ёзиб боради. Масалан, "Кислота, ишкор,........... сувда эриганда........... ажралиш ходисасини электролитик .... ....... дейилади".
ТЕСТ ёрдамида текширишда 15-20 та савол булиб, хар бир савол билимнинг битта тушунчасини уз ичига олади. Бахо тугри жавоблар сонига караб куйилади. 15 та саволли тестни 13-15 та саволига тугри жавоб кайтарса "5" бахо 11-12 тасига "4" бахо,8- 10 тасига "3" бахо куйилиши мумкин.Тест ёрдамида текшириш оркали киска вакт ичида купгина укувчиларнинг билим даражаларини аникланади.
Билимни синашнинг программалаштирилган усулида хар бир саволга бешта ва ундан ортик жавоб ёзиб куйилади.Бир неча саволга жавобларини умумлаштириб бахо куйилади.Бундан хар бир дарсда, булим охирида,... фойдаланиш мумкин.
Укувчиларнинг практик /амалий/ махорат ва малакаларини турли йуллар билан аниклаш мумкин. Булардан энг куп таркалгина укувчилар фронтал лаборатория ишини ва тажрибани, физик практикумни /амалиётни/ бажараётганларида укитувчи томонидан кузатиб беришдир.
Укувчи билими ва малакасини бахолашда укитувчи хар бир синфда укувчилар кандай билим ва малакага эга булиши кераклигини аник тасаввур килиши лозим. Шунга кура укитувчи кандай маълумот ва малакани хисобга олиш лозимлигини билиши керак. Хисобга олиш, бахолашда факат билим хамда малакани хисобга олиб колмасдан укувчиларни ривожланишларини хам хисобга олинади.

2.Зачёт утказиш /билимни синаш/


Хозирги вактда мактабларда зачет утказиш катта ахамиятга эгадир. Зачётга танланган темалар чегараланган, аник ва физикани урганишда ахамияти катта булиши лозим. Масалан, 8-синфда куйидаги темалар буйича зачёт утказиш мумкин:


1.Харакат хакидаги умумий маълумотлар, текис ва текис узгарувчан харакат;2.Харакат конунлари, табиатдаги кучлар; 3.Механикада сакланиш конунлари.
Зачёт вактида асосан укувчиларнинг куйидаги билимлари текширилади;
1.Физик ходисани ва уни тасвирловчи тажрибани тушунтира олиши.
2.Физика тарихидан баъзи бир фактларни билиши.
3.Физик назарияларни билиши.
4.Физик конунларни билиши ва тушуниши.
5.Баъзи бир хусусий ходисаларни тушунтиришда физик назарияларни куллай олишлари;
6.Бир-бирига якин ходисаларнинг турли белгиларини узаро богланганлигини билиши.
7.Физиканинг турли билимларини ривожланиш тарихини билишлари.
Ана шу билимлар зачет мазмунини ташкил килади. Шунга асосланган холда хар бир темага саволлар тузилади.Масалан, "Электромагнит тебраниш ва тулкинлар" темасига оид зачёт саволлари куйидагича булиши мумкин:
1.Тебраниш контури/таърифи, вазифаси, унда буладиган
жараёнлар/процесслар/,уни тушунтириш, график тасвирлаш. Контурда хосил буладиган тебраниш характери.Тебраниш даврининг формуласи, уни кулланиши/.
2.Узгарувчан электр токи/ таърифи, кулланиш сохаси/.Узгарувчан ток характеристикаси-даври, частотаси, ток, кучланиш ва ЭЮК нинг оний, таъсир ва амплитуда кийматлари. Узгарувчан токни хосил килиш / генераторнинг тузилиши; унда буладиган жараёнлар/.
3.Узгарувчан ток занжири: а/ актив каршиликли узгарувчан ток занжири; б/ индиктив каршиликли узгарувчан ток занжири; в/ сигим каршиликли узгарувчан ток занжири.
4.Узгарувчан ток занжири учун Ом конуни.
5.Электр занжирида резонунс.
6.Сунмас тебранишлар генератори /вазифаси, тузилиши, ишлаш
принципи, хосил буладиган тебранишни график тасвирлаш/.
7.Узгарувчан электр ва узгарувчан магнит майдонлари орасидаги богланиш.Электромагнит майдон. Электромагнит узаро таъсирнинг узатилиши.
8.Электромагнит тулкинлар.Уларнинг хоссалари.
9.Герц вибратори.Грац тажрибаси. Электромагнит тулкинлар воситасида узаро таъсир.
10.А.С.Попов томонидан радиони кашф килиниши.
11.Хозирги замон радиоалока принципи.
12.Амплитудали модуляция.
13. Демодуляция.
14.Содда радиоприёмник.
15.Радиолакация.
16.Алоканинг ривожланиши. Телевидение хакида тушунча.
Бу саволларга жавоб беришда укувчилар олдин урганган билимларига асосланишлари лозим. Шунинг учун зарур булган куйидаги саволалрни хам зачёт саволларига киритамиз. /Юкоридаги саволларга кушимча /;1/токни хосил килиш ва мавжудлик шартлари; 2/ электр ва магнит майдонлари орасидаги богланиш; 3/Электр ва магнит куч чизикларининг таърифи, уларнинг хоссалари.Электр ва магнит майдонларининг йуналишини аниклаш коидалари,4/ электромагнит индукция хоссаси.Индукция ЭЮК формуласи.Формуладаги катталикларнинг маъноси.Уларнинг СИ даги улчов бирлиги; 5/ узиндукция ходисаси. Формула.Формуладаги катталикларнинг маъносси;6/Ленц коидаси.
Зачетгача укувчилардан физик катталикларнинг таърифи, хисоблаш формулалари, улчов бирликлари, катталиклар орасидаги богланишлар огзаки, ёзма , диктант формаларида сураб келинган.Улардан зачетни огзаки ёки ёзма шаклида олиш мумкин.
Зачет оммавий булиши лозим, яъни хамма укувчи зачет топшириши лозим. Бунинг учун вакт етарли булиши керак. Баъзан вактдан унумли фойдаланиш максадида укитувчи узига энг яхши биладиган укувчилардан зачет олиш учун ёрдамчилар тайёрлаши керак. Ёрдамчилар зачет саволларини яхши билишлари, укувчилар жавобига куйган бахоларни тугри асослай олишлари лозим. Бунга уларни яхши ургатиб борилади.Укитувчи зачёт вактида ёрдамчиларнинг ишини кузатиб боради.

3.Уйинлар оркали билимни текшириш


Билимни текширишнинг яна бир усули бу турли уйинлар утказиш оркали текширишдир. Бунда укувчилар уй ишларини бажаришга кизикадилар, уларни активлиги ортади.Шуларнинг баъзи бирларига кискача


тухталиб утамиз.
1.Дидактик уйин.
а/ Бутун синф 3 та звенога булинади. Биринчи звено савол беради, иккинчиси жавоб кайтаради, учинчиси эса бахо куйиб, уни асослаб беради ва куйган бахоларини укитувчига беради. Иккинчи куни уй вазифани текширишда иккинчи звено савол беради, учунчи звено жавоб беради, биринчи звено бахо куйиб, уни асослаб беради.
Уч дарсдан кейин кайси звено илгор чикканини укитувчи эълон килади ва уларнинг ютук , камчиликларини курсатиб утади.
б/Укитувчи узи звеноларга топширик беради. Хар звенодан биттадан укувчини жюри килиб тайинлайди. Масалан, "Атмосфера босими" темасига куйидагича топшириклар бериш мумкин.
1-ТОПШИРИК.Хар бир звенодан биттадан укувчини биринчи парталарга утказилади ва уларга топширик берилади:
а/700мм сим. уст; б/750мм сим.уст, в/770мм сим. уст;
атмосфера босимларини Н/м2 да ифодаланг.
Биринчи ва тугри ишлаганга "5" балл куяди.Кейин ишлаганларга ва масаланинг тугри нотагри ечилишига караб куйилади.
2-ТОПШИРИК.Хар бир звенодан биттадан укувчи биринчи парталарга ултиради.
Юзаси 100м2 булган уй томига атмосферанинг босим кучини аникланг.Нима учун том тушиб кетмайди? Атмосфера босимини нормал деб хисобланг.
3-ТОПШИРИК.Хохловчиларга атмосфера босимининг мавжуд бирликларини доскага ёзиш топширилади.Бу ерда тугри ва тез ёзиш эътиборга олинади.
Укувчиларга якуний бахо куйиш учун уларга куйидагича саволлар берилади.
1.Нима учун Торичелли тажрибаси ёрдамида атмосфера босимини улчаш мумкин?
2."Атмосфера босими 750 мм сим. уст. га тенг" деган ёзув нимани билдиради?
3.Симоб урнига сув олинса Торичелли тажрибаси кандай узгаради?
Якун ясашда илгор звено ва энг яхши билган укувчи эълон килинади.
II.Эстафета уйини.
Укитувчи 3 та варакка топшрикни ёзиб хар бир звенога бир варакдан беради. Хар бир звенода биринчи партада унг ёки чап томонда утирган укувчига топшириклар ёзилган варак берилади. I-топширикка жавоб ёзиб иккинчи партада узини оркасидаги укувчига беради. У иккинчи саволга жавоб ёзиб оркасига узатади,шу каби охирги партадаги укувчи навбатдаги саволга жавоб ёзиб ёнидаги укувчига беради, у жавоб ёзгандан кейин олдиндаги партада утирган рупарасидаги укувчига узатади. Шу каби варакдаги саволларга кетма-кет жавоблар ёзилиб, биринчи партага етиб келади ва укитувчига тегади. Топширикни биринчи топширган ва жавобларнинг сафитига караб кайси звено илгор чиккани келаси дарсда эълон килинади.
Куйида баъзи бир темаларга оид масала ва машклардан иборат топшириклардан мисоллар келтирамиз.
I-ЖАДВАЛ
I.Денгиз сатхида атмосфера босими 760 мм ст. уст. булса 810м баландликда канча булишини аникланг.
2.Бола дарахтдан бир баргини узиб огзига коплади ва ичига хавони тортди. Барг йиртилди.Нима учун?
3.Жисмнинг хаводаги огирлиги 2600 н, сувдаги огирлиги эса 1500 н. Жисмнинг хажми канча?
4.Авторучка сиёх билан кандай тулдирилади?
5.Тинч океанининг энг чукур еридаги /11035м/ сув босимини хисобланг.
6.Бутун атмосферанинг огирлигини хисоблаш учун нормал атмосфера босимини Ер сиртининг юзасига купайтириш керак",деган фикр тугрими?
кг
7. Хажми 0,2 м 3 булган жисмни ярми керосинга /  = 800 -------- /
м3
ботди. Архимед кучи канчага тенг?
8.Узунлиги 1 м булган вертикал труба оркали насос билан симобни суриб олиш мумкинми?
9.Массаси 600кг.хажми 0,23 м2 булган жисмни сувни тагида кутариш учун канча куч куйиш керак?
Н
10.Бир техник атмосферага / 1 АТМ = 9,8104 ----- /
м2
канча симоб устуни тугри келади?
11.Нормал атмосфера босими булганда олдингиздаги очик турган
дафтар юзасига канча куч таъсир килаётганини хисобланг.
12.Вазнсиз холатда ареометрдан фойдаланиш мумкинми? Жавобни асосланг.
2-ЖАДВАЛ.
1.Жисмнинг ички энергиясининг кандай усуллар билан узгартириш мумкин?
2.Конвекция ходисаси деганда нимани тушунилади?
3.Иссиклик микдори деб нимага айтилади?
4.Энергиянинг сакланиш ва айланиш конуни нимани аниклайди ёки урнатади?
ж
5.Миснинг солиштирма иссиклик сигими 380 ---------- . Бу нима
кг К
дегани?
6.Жисмнинг ички энергияси деб нимага айтилади?
7.Иссиклик микдори кандай бирлик билан улчанади? таърифини айтинг.
8.Иссиклик микдорини кандай хисобланади?
9.Иссиклик утказувчанлик деганда нимани тушунилади?
10.Иссиклик микдори ички энергияни узгартиришнинг кайси усулига карашли?
11.Модданинг солиштирма иссиклик сигими деб нимага айтилади?
Ж
12.Ёнилгининг ёниш иссиклиги 3400 ------- . Бу нима дегани?
кг
Шу каби турли уйинлар билан укувчилар билими синаб борилади.

4.Укувчилар билимини бахолаш меъёри


Турли шаклдаги билимни хисобга олиш куйидагиларни, уз ичига олиши лозим:


1.Физикадаги фундаментал ва мухим тажрибаларни билишни хамда ходисаларни тасвирлай олишни.
2.Физик конунларни билиш ва уларни куллай олишни.
3.Физик назарияларнинг асосларини билишни.
4.Физик терминлардан ва конуниятларни математик ёзилишидан фойдалана олиш малакасини; асосий физик катталиклар ва тушунчаларнинг таърифларини билишларини; аник таъриф бериш махоратларини.
5.Улчов асбобларидан фойдаланиш малакасини; улчаш ишлари олиб бориш ва мураккаб булмаган тажрибани кила олиш малакасини.
6.Турли хилдаги масалаларни еча олишни ва урганган конуниятларини ходиса ва техникани тушунтиришга куллай олиш махоратларини.
7.Физиканинг тараккиёт тарихини асосий этапларини, йирик олимларнинг ютуклари ва уларнинг фан хазинасига кушган хиссаларини билишни.
8.Физиканинг хаётдаги ролини, жамиятни моддий-техника базасини вужудга келтиришни.
9.Огзаки нутк ва ёзма ишларни расмийлаштириш /ёзиш, хисоблаш, чизма чизиш/ малакасини.
10. Китоб билан ишлаш малакасини.
Укувчиларнинг купол хатолари куйидагилардан иборатдир.
1.Физик конун ва назарияларни узлаштира олмаганлар ёки уларни масала ечишга куллай олмайдилар.
2.Формулани билмайдилар,улар устида амалларни бажара олмайдилар, графикаларни укий олмайдилар.
3.Физик катталикларнинг бирлигини билмайдилар ёки улардан фойдалана олмайдилар.
4.Масала шартини нотугри талкин киладилар, уни ечиш йулини нотугри тушунтирадилар, ечиш усулларини билмайдилар.
Купол булмаган хатолар;
1.Графика, чизма расмлардаги аниксизликлар.
2.Физик катталикларнинг улчов бирлиги номини аник ёзмаслик ёки уни тушириб колдириш.
3.Масала ечишни рационал булмаган йулини танлаш.
Камчиликлар куйидагилардр;
1.Математик алмаштиришлар ва хисоблаш усулларини рационал ёзилмаслиги.
2.Таърифлашдига баъзи бир хатоликлар.
3.Хисоблаш характеридаги хатоликлар.
4.Графика, расм ва ёзишларни пала-партиш бажарилиши.
"5"бахо ишни камчиликларсиз тула бажарган укувчига куйилади. "4" бахо, а/ битта купол булмаган хато ва битта камчиликка ёки б/ учта камчиликка эга булган тула бажарилган ишга куйилади. "3" бахо ишни 2/3 кисмини тугри бажарган ёки а/ битта купол хато ва иккита камчиликка ёки б/ битта купол ва битта купол булмаган хатога ёки в/ иккита купол хатога ёки г/ битта купол булмаган хатога ва учта камчиликка йул куйган укувчига куйилади.
"2" бахо"3"бахо талабларига жавоб бера олмаган укувчига куйилади, агар у ишни умуман бажармаса "1" бахо куйилади.
Албатта бу бахо нормали тахминийдир.
Якунловчи бахо укувчининг укув ишидаги хамма фаолиятини назарда тутган холда куйилиши лозим, яъни;
1.Огзаки жавобларнинг сифатини.
2.Лаборатория ишлари ва тажрибаларни бажаришдаги активлигини
3.Укитувчи томонидан муаммо куйишдаги ва уни хал килишдаги эвристик сухбатда катнашишини.
4.Уй вазифаларини системали бажаришини, ечилган масалаларини тугрилиги ва сонини.
5.Укиган китоблари буйича килинган сухбатлар натижаларини.
6.Мустакил ва назорат ишларидаги хатоликларнинг характерини эътиборга олган холда якунловчи бахо куйилади.
Бахолашни якунловчи этапи бу битириш имтихонидир. Битириш имтихонида юкоридаги талабаларнинг хаммасини эътиборга олган холда укувчиларнинг узлаштиришларига бахо куйилади.

ХI-БОБ

УКУВЧИЛАРНИНГ МУСТАКИЛ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ КИЛИШ

1.Мустакил ишларнинг турлари


Укувчиларнинг мустакил ишлари деганда укитувчи топширигини укувчилар томонидан махсус ажратилган вакт ичида бажаришлари тушунилади. Бу вактда укитувчи кузатиб рахбарлик килиб туради.


Физика укитиш жараёнида укувчилар томонидан куйидагича мустакил ишларни бажаришлари мумкин:
Укув ва справочник адабиётлар билан ишлаш;
масала ечишда турли иш шакллари;
лаборатория амалий ишлар;
кидирув элементига эга булган фронтал тажрибалар;
таркатма материаллар билан ишлаш;
кинематик схемалар билан ишлаш;
уртокларининг жавоблари ва чикишалрини такриз килиш, ахборот ва рефератлар тайёрлаш; тажрибаларни кузатиш ва ундан хулосалар чикариш;
асбоблар ва кургазмалар тайёрлаш ва хоказо.
Мустакил иш кандай булишдан катъий назар рахбарлик ролини укитувчи уйнайди. У мустакил ишнинг хажми ва мазмунини, дарсдаги урнини, услубини аниклайди, вазифа тузади, укувчиларга йулланма беради, уз-узини назорат килишга ургатади. Мустакил ишлар укувчиларнинг ёшлик хусусиятларига мос тушиши,улар бажара оладиган ва кизикарли булиши лозим.
Агар укитувчи укув жараёнига системали равишда турли куринишдаги мустакил ишларни киритиб борса укувчиларда мустакил ишлаш махорати ва малакаси шаклланиб боради.

2.Дарслик /китоб/ билан мустакил ишлаш


Дарслик укувчилар томонидан фан асосларини эгаллашларидаги асосий воситадир.


Урта мактабда укиш даврида укувчилар китоб билан ишлаганда куйидаги махорат ва малакага эга булиб чикишлари лозим; а/Ходисаларнинг асосий белгиларини, конунларнинг мохиятини ажрата олишлари.
б/Расм, чизма ва графиклардан фойдалана олишлари.
в/Укиганларининг режаларини туза олишлари.
г/Укиганларини уз тиллари билан мантикан кетма-кет ва бошка материаллар билан тулдирилган холда баён кила олишлари.
д/Мустакил равишда формулани математик келиб чикишини тушуна олишлари.
е/Мундарижа, предмет ва исмий курсаткичлардан фойдалана олишлари.
ж/Каталог билан ишлай олиши ва библиография туза олишлари.
Китоб билан ва ёрдамчи адабиётлар билан ишлашни бир неча боскичда амалга оширилади.
Биринчи боскичнинг вазифаси укувчиларда китоб билан ишлашнинг бошлангич махорат ва малакасини хосил килишдан иборатдир.Бунда укувчиларга содда текстлар берилиб, укувчилар уни укиб, укитувчи олдиндан куйган саволларга жавоб топадилар.
Иккинчи боскичда мураккаброк масала куйилиб, укувчилар олдиндан тайёрлаб куйилган, бир турдаги купгина текстларга оид булган умумлаштирувчи режалар асосида текстдаги асосий фикрларни ажратадилар. Ходиса, физик катталик ва конунларнинг умумлашган планлари куйидагичадир:

Физик ходисани урганиш режаси


1.Ходисанинг белгилари, унинг таърифи.


2.Ходисанинг содир булиш ва кузатиш шароити.
3.Ходисани хозирги замон тасаввурлари асосида тушунтириш.
4.Ходисани бошка ходисалар билан богланиши.
5.Ходисани амалда кулланиши.

Физик катталикларнинг урганиш режаси


1.Берилган физик катталик томонидан характерланадиган хосса.


2.Катталикни бошка катталиклар билан богланишини ифодаловчи формула.
3.Катталикнинг таърифи.
4.Улчов бирлиги.
5.Улчаш усуллари.

Физик конунларни урганиш режаси


1.Берилган конун кандай катталиклар орасидаги богланишни ифодалайди.


2.Уни таърифланиши.
3.Конунни тасдикловчи тажрибалар ва экспериментал фактлар.
4.Конунни хозирги замон илмий назариялар асосида тушунтириш.
5.Конунни практикада кулланишига мисоллар.
Учинчи боскичда укувчилар томонидан текст турини аниклаш махоратини мустахкамлаш амалга оширилади. Бунда укувчилар текстдаги асосийларни аниклаб айтиб бериш планини тузади.Уларнинг нутк маданиятлари хам усади.
Туртинчи боскичда укувчиларнинг аралаш текстлар билан ишлаш махорати шаклланиб боради. Масалан,ходиса ва уни характерловчи катталиклар, асбобларни тузилиши ва ишлатилиши.
Бешинчи ва олтинчи боскичларда укувчилар мустакил равишда конференцияларга маърузалар тайёрлайдилар, рефератлар ёзадилар.
Мустакил ишлаш кандай булишдан каъий назар унинг натижаси доим текширилиши ва мухокама килиб борилиши лозим. Сураш индивидуал фронтал, масала ечиш, тажриба килиш каби булиши мумкин.
Укитувчи укувчиларнинг китоб билан ишлашини ташкил килган холда янги материални урганиш структурасининг бир неча вариантларини куриб чикади. Дарслик янги информация манбаи булиб хизмат килади.Дарслик билан ишлаш асосий уринни эгаллаб, унга дарсда укувчилар фаолиятини кандай ташкил килишга боглик булади. Битта мисол куриб чикайлик.

Дарс мавзуси "Эластиклик кучи"


Укитувчи аввал укувчилар олдига бу дарсда хал килиниши лозим булган муаммони куяди, сунгра уларни ишга жалб килади ва дарсликдаги материалдан фойдаланиш кераклигини таъкидлайди.Умумлаштириб куйилган вазифани хал килиш йулларини тахлил килади. Бир вактнинг узида материалининг асосий масалаларини курсатиб утади.


Дарс вазифасини илгари суриш
Куйидаги ходисаларни сузлаб берамиз:"Стол устида ётган китоб, албатта ернинг тортиш кучига карамасдан ундан тушиб кетмайди. Маълумки столни кия холатга келтирсак хам китоб сиргалмайди. Агар дарвозадан тишлагич ит югурса оёкларимиз бизнинг тезлигимизни ортдириш кобилияти хеч кимни хайрон колдирмайди".Бундай фактларни хар кадамда учратамиз ва болаликдан уларга куникиб колганмиз.
Бу ходисаларнинг сабаби нимада? Бу савол оддий эмас.Аввал бу холатларда намоён буладиган кучларнинг умумийсини кидирамиз.
Укувчиларни куйган вазифани хал килишга кириштириш
Укувчиларга дарсликдан "Табиатда кучлар купми?"бобининг кириш кисмини укиб чикиб, куйилган саволга жавоб топиш таклиф килинади. Дарсликдаги текстда тугридан-тугри жавоб йук. У ерда "Электромагнит кучлар" тушунчаси ёритилади ва эластиклик кучи хакида билим берилади. Аммо элестиклик кучининг пайдо булиш сабабининг ёритилиши дарс бошланишида куйилган саволга жавоб бериш имконини беради.
Укитувчининг умумлаштириши
Укитувчи куриб чикилган материал тахлилини сухбат услуби билан олиб боради.Сухбатни куриб чикилган текст плани буйича олиб борилади.
1."Электромагнит кучлар" терминининг ёритилиши:
а/Кандай кучлар электрик кучлар дейилади? /бу кучлар таъсирини намоён килувчи белгилар; бу кучларнинг юзага келиш шарти; бу кучларнинг катталигининг нимага богликлиги/.
б/Харакатдаги электр зарядлари тинч холатдаги электр зарядларига нисбатан кандай хусусиятларга эга?
в/Электромагнит кучлар деганда нима тушунилади?
2.Электромагнит кучларнинг юзага келиш сабаби, яъни уларнинг табиати:
а/Кандай холатда жисм электр жихатдан нейтрал булади?
б/Атомлараро узаро таъсир кучини юзага келтирувчи ташки сабаблар.
Куйилган вазифани укитувчи томонидан бажарилиши
Эластиклик кучининг характерли томонларининг ёритилиши:
а/Эластиклик кучининг табиати/Укувчилар режага асосан эластиклик кучи табиатига кура электр кучлари эканлигини асослайдилар./
б/Кучнинг асосий белгилари ва уни аниклаш:
-унинг хосил булишини характерловси ходиса;
-кучнинг йуналиши;
-куч куйилган нукта.
Укувчилар томонидан укилган материални укитувчи умумлаштириб, укувчилар эътиборини эластиклик кучини текстда курсатилгандек аниклашга каратади ва эластиклик кучининг умумий белгилари билан солиштирган холда таъкидлайди.
в/Деформация жисмлар, жисмлар кисмларининг узаро таъсирининг характеристикаси сифатида:
-жисмларнинг деформацияланишига олиб келувчи узаро таъсир ходисалари;
-деформация сабаби; деформация жисм кисмларининг бир-бирига нисбатан харакати жараёни;
-дкформация окибатлари; унинг натижаси-эластиклик кучи;
-деформациянинг юзага келиш шарти;
г/Деформацияни характерловчи катталикларнинг узаро алокаси.
-деформациянинг каттикликка ва кучиш векторининг модулига богликлигини тажрибада тасдикланиши;
Гук конуни /деформацияни характерловчи катталикларнинг микдорий богланиши/.
Дарс бошланишида куйилган муаммонинг ечилиши
Бу вазифани ечиш учун дарс бошида келтирилган мисолларда кандай узаро таъсирлар борлигини аниклаб оламиз, бу узаро таъсирлар нимага олиб келади; кайси мисолларда эластиклик кучи намоён булишини аниклаймиз.
Дарсликда баён килинган материални укитувчи томонидан тахлил килиниши укувчиларга текстнинг мазмунини англашга ва электромагнит кучлар хакидаги информациянин узлаштиришга ёрдам беради. Куч хакидаги умумлаштирилган билим асосида укитувчи унинг конкрет тури-эластиклик кучини куриб чикади.

3.УКУВЧИЛАРНИНГ ФИЗИКАДАН УЙ МУСТАКИЛ ИШЛАРИ


Укувчиларнинг уй мустакил ишлари укув жараёнининг зарурий элементларидан биридир. Уй мустакил ишлари факат китобни укиб келиш ва масала ечиш булмай купрок ижодий характердаги топшириклардан иборат булиши керак.


Уй ишининг мазмуни ва хажмини аниклашда укувчиларнинг ёшлик хусусиятларини хисобга олиниши лозим.
Укитувчи томонидан уй ишини бажаришга оид курсатмалар беришда ишнинг максади ва ахамиятини очиб беради. Уни бажаришга оид тавсиялар беради. Мумкин булган кийинчиликлар ва уни бартараф килиш йулларини айтиб утади, уз-узини назорат килишни максадга мувофик келадиганини тавися килади.
Баъзан уй вазифани икки уч вариантда бериш максадга мувофикдир. Чунки хали физикага кизикмаган укувчиларни кизиктириш имкони тугилади. Улар ишларини узларига ёкканини танлаб бажарадилар. Улар уй иши хакида кискача хисобот ёзадилар.Бу эса фикрларини аник ва киска баён этишга ургатади.Кузатган ходиса ва тажрибаларни тасвирлашда укувчилар чукур уйлаб, асосийларни ажратишга урганадилар.
Назарий материал укувчилардан фронтал ёки доска олдида индивидуал суралиши мумкин. Уй ишларини укувчилар узаро дафтарларини текшириш ёки савол-жавоб оркали кай даражада бажарганликлари аникланиши хам мумкин.
Масала ечишни текширишни ухшаш масалани ишлатиш ёки вазифани
ечиш йулини урнидан тургизиб сураш оркали амалга ошириш мумкин. Укувчиларнинг уй мустакил ишларини, дафтарларини даврий равишда текшириб, бахолаб бориш, дафтарларига бир неча бахо куйилгандан кейин уларни умумлаштириб журналга хам куйиб борилиши лозим.
Уй вазифаларини янги мавзудан олдин, уни утиш пайтида масала ечиш, тажриба килиш, дарс охирида, такрорлаш дарсларида текшириш мумкин.

ХII-БОБ

ФИЗИКАДАН СИНФДАН ТАШКАРИ ВА ФАКУЛЬТАТИВ МАШГУЛОТЛАР

1.ФИЗИКАДАН СИНФДАН ТАШКАРИ ИШЛАР


Синфдан ташкари ишлар мактабнинг укувч тарбиявий фаолиятини ажралмас ва мухим кисмидир. Унинг максади фан, техника, маданият сохасида укувчиларнинг ижодий кобилиятларини хар томонлама ривожлантиришдан иборатдир. Синфдан ташкари ишлар укувчиларда физикани урганишга кизикиш уйготади, фан ва техниканинг янги ютуклари билан таништириб боради, ташаббускорликни, мустакилликни, коллективлик ва уртоклик хиссини, куйилган максадга эришишдаги катъийликни тарбиялайди.


Синфдан ташкари ишлар икки группага булинади: 1/оркада колган укувчиларга консультация ва кушимча машгулотлар утиш, экскурсиялар килдириш;2/физика,физика-техника тугараклари, физика кечалари, конференциялар, олипияда ва конкурслар, мактабда физика хафталиги, деворий газеталар чикариш, кургазмалар ташкил килиш, физик ассбоблар тайёрлаш ва хоказолар.Группа машгулотлари бу тугараклардир. Оммавий машгулотлар- бу физика кечалари, конкурслар, физика хафталиги...
ТУГАРАК- физика ва техникадан системали равишда утказиладиган синфдан ташкари ишларнинг асосий шаклидир. Уни физика ва техникага кизикувчилар учун ташкил килиниб, мавзусини укувчиларнинг мойиллигига караб узок муддатга мулжалланган холда танланади. Тугарак аъзолари 10-15 тагача булади.Агар хохловчилар сони куп булса уларни группаларга булинади; бир ойда икки марта тугарак аъзолари билан, икки марта группадаги укувчилар билан машгулот утказиш максадга мувофик булади.Машгулот вакти 6-7 синфларда-1 соат, юкори синфларда 1,5-2 соат, амалий ишлар 1-3 соат булади.
Биринчи йигилишда ташкилий ишлар курилиб, тугарак оксоколи сайланади, асбобларни таркатиб, йигиштириб олувчи шахс ва редколегия тайинланади.
6-7 синф укувчиларини физика-техника тугарагида асосан радиотехника, электротехника ва бошка техника асослари билан таништиришга мулжалланиди.Бунинг учун аввал мураккаб булмаган асбоблар йигиб кейин уни урганилади. Бундай йул тутиш 6-7 синфлар учун кулланади.
ФИЗИКА КЕЧАСИ-бу мактабда физикадан синфдан ташкари ишларни
оммалаштиришни энг осон амалга ошириладиган эффектив, куп мехнат
талаб этадиган тадбирларидандир. Бин неча укувчи маъруза тайёрлайдилар, бошкалари тажриба киладилар, деворий газета чикарадилар, узлари асбоблар тайёрлайдилар.Кечани утказишда турли
синфларнинг укувчилари катнашадилар. Асосий ишларни физика тугарагининг аъзолари бажарадилар.
Мактабларда куп холларда куйидагича кечалар утказилади: кизикарли физика кечаси; физика ва техникани алохида муаммоларига багишланган кечалар, у ёки бу олимнинг хаёти ва фаолиятига багишланган кечалар, ижодий мушоиралар ва хоказо.
Кечага тайёрланишни укитувчи шундай ташкил килиши керакки, у ижодий ва узига жалб этувчи жараёнга айланиб кетсин. Унда хар бир укувчи узининг махорати ва билимини руёбга чикара олсин. Кечага тайёрланиш режаси куйидагиларни уз ичига олиши лозим.
1.Кеча дастурини тузиш.
2.Бошкарувчи ва маърузачиларни аниклаш.
3.Тажрибаларни танлаш.
4.Конкурс ва викторинага савол ва масалалар танлаш.
5.Тасвирловчи материал тайёрлаш ва уни намойиш килиш воситаларини аниклаш.
6.Бадиий кисм катнашчиларининг тайёрлигини утказиш.
7. Хонани жихозлаш, чиройли эълон чикариш, таклифнома тайёрлаш,
8.Кеча утаётган пайтида навбатчилик ташкил килиш.
9.Конкурсларнинг натижаларини бахолаш учун жюри ташкил килиш.
10.Конкурсда голиб чикканларга мукофотлар тайёрлаш.
Кеча утказишга мисол тарикасида бионикадан "Мухандис ва табиат" мавзусига оид комплекс кечани кискача куриб утайлик.Кечани мусобака шаклида утказиш хам мумкин. Бунинг учун туртта синфдан биттадан команда тузилади.Хар бир командада 7-8 тадан укувчи булади. Хар бир командага алохида мавзу берилади: "Тезлик учун кураш","Тирик локаторлар","Табиат синоптикалари","Табиат ва техникада-гидроаэродинамика конунлари".Командлар мавзулларни чек ташлаш йули билан оладилар.
Командалар укитувчи маслахати билан адабиётлар йигадилар, маъруза, тажриба ва жихозлаш ишларига тайёрланадилар, бошка командаларнинг маърузаларига оид саволлар топиб куядилар. Хар бир мавзу режаси куйидагичадир:

1."Тирик локаторлар"


1-маъруза:"Эхолокаторлар"


Тажрибалар:1даги-1 том, 87-тажриба, 2-том 121-тажриба,
Жихозлаш:"Физика ва жонли табиат диафильмидан кадрлар.
Расмлар: куршаналак, дельфин-ультратовуш прожектори.
Кинофильм:"Биология ва техника муаммолари", 1-кисм.
Мусобакадошлардан бериладиган тахминий саволлар:
1.Эхолокация принципи биринчи Ер хайвони куршапалакда пайкалган эди:Нима учун бу принцип техникада сув ости ишларида фойдаланилади? Локацияни бошка кулланишларини айтиб беринг.
2.Битта хонада булатуриб хар бир куршапалак факат узининг сигналини /товушини/ кабул килишини, бошкаларининг сигнали билан алмаштирмаслигини кандай тушунтириш мумкин? Радар курилмаларида бу ходасадан кандай фойдаланилади?
2-маъруза:"Иссикликни куриш мумкинми?
Тажрибалар:1даги-2 том, 24-53-тажриба,
Жихозлаш:"Физика ва жонли табиат диафильмидан кадрлар.
Расмлар: Илон-локатор/Дитская энциклопедия,4-том."Педагогика",1973/.
Мусобакадошлар томонидан бериладиган тахминий саволлар:
1.Маълумки, мухандислар илон детекторларга нисбатан каттарок
сезгирликка эга булган инфракизил детекторларнинг лойихаладилар.Эхтимол илон термолакатори билан шугулланишнинг кизиги колмагандир?
2.Илонлар коронгида "куриш" термолокация кобилиятига эгадирлар. Одам шундай кобилиятга эгами? Одамга коронгида куриш учун
кандай асбоблар ёрдам беради?
АДАБИЁТЛАР
1."Демонстрационный эксперимент по физике", под.ред.
А.А.Покровского.М:"Просвешение", 1973.1-2 т.
2.Кан Г.С. Мастерская живой природы.Л.:"Знание",1973.
3.Кац Ц.Б.Биофизика на уроках физики. М."Просвешение 1974.
4.Константинов К.Г. Блуждаюшие сокровиша.М:"Советская Россия",1971.
5.Иссикликшуносликнинг хизмати."Наука и жизнь", 1972.№ 5.
6.Штейн Геуз К. Инженер и природа М."Детская литература"1968.

II."Тезлик учун кураш".


1-маъруза:"Тез юрар-тери".
Тажрибалар: 1 даги 1 том, 108-ва 111-тажрибалар.
Жихозлаш:"Физика ва тирик табиат" диафильмидан кадрлар.
Расмлар:Дельфин терисининг кесими.
Схемалар: Дельфиннинг сунъий териси; каттик кобикли жисмнинг суюкликдаги харакати; дельфиннинг харакати.
Мусобакадошлар томонидан бериладиган тахминий саволлар:
1.Дельфинни кувиб утадиган кема куриш мумкинми?
2.Дельфин "моторининг" тез юрарлиги такдикланади, унинг куввати канча ва у кандай улчанади?
2-маъруза: "Жонли ракеталар".
Тажрибалар: 1-даги 1-том, 17-тажриба; "Хаво реактив самолёт" уйинчоги ва "сув ости кема" уйинчогини намойиш килиш.
Жихозлаш: "Физика ва жонли табиат " диафильмидан кадрлар.
Расмлар: Кальмаранинг ташки куриниши, сув отгичнинг модели.
Кинофильм:"Биология ва техника муаммолари",1-кисм.
Мусобакадошлардан тушадиган тахминий саволлар:
1.Сув отгич кемалари куришда табиатдан андоза олиш маънога эга буладими? Хаво болишли ва сув ости канотли кемалар тез юрар ва бурила оладиган булиши мумкинми?
2.Реактив харакат принципини куллай оладиган кобилиятга эга булган Ер усти хайвони мавжудми?
АДАБИЁТЛАР
1."Демонстрационный эксперимент по физике" под. ред.
А.А.Покровского.М:"Просвешение", 1971.
2.Белькович В.М. и др. Наш друг дельфин.М.:"Молодая гвардия", 1967.
3.Зуев Г.В. Живые ракеты."Наукова думка",1970.
4.Томилин А.Г. Дельфины служат человеку.М.:"Наука",1970.
Ш."Табиат синоптиклари"
1-маъруза:"Тирик сейсмографлар"
Тажрибалар: 1 даги 1-том, 64-,77-,78-ва 84- тажрибалар; кулда ясалган сейсмограф.
Жихозлаш:Портанани/ штормни/ олдиндан айтиб берувчи асбобнинг блок-схемасини тасвирловчи диапозитив /уни 4-даги расмга асосан тайёрланади/.
Мусобакадошлар томонидан бериладиган саволлар.
1.Тирик ва механик сейсмографлар орасида кандай умумийлик ва кандай фарк бор?
2.Ер кимирлашини олдиндан айтиб берадган "тирик сейомограф"ларники каби сезгирликка эга булган механик сеймографлар мавжудми?
2-маъруза: "Об-хавони олдиндан айтувчилар".
Тажрибалар:"Верите ли приметам" диафильмидан /рыбы-вьюнки 2 та ва пчелы - 2 та/ кадрлар.
Мусобакадошларнинг тахнимий саволлари:
1.Об-хавони узгартиришда бионика кандай амалий натижалар бериши мумкин?
2.Хозирги вактда метеорология фани катта ривожланишга эга булди.Келажакда тирик олдиндан айтувчиларга урин коладими?
3.Утиб кетган даврлардаги об-хавони тирик организмнинг тузилишига караб кандай урганилади?
АДАБИЁТЛАР
1.Демонстрационный эксперимент по физике. под.ред.
А.А.Покровского.М.:"Просвешение". 1971.
2.Дмитриев Ю.Человек и животное.М.:"Детская литература".1973.
3.Казакевич Е.Школа природы.Минск."Народн.асвета",1969.
4.Литинецкий И.На пути бионики.М.:"Просвешение",1972.
IY."Табиат ва техникада- гидроаэродинамика конунлари".
1-маъруза: "Канот кокиш".
Тажрибалар:1даги 1-том, 101-,113-,114-тажрибалар; уйинчок пилдирокни учириш.
Жихозлаш:"Физика ва жонли табиат" диафильмидан кадр.
Схемалар:Самолёт канотида кучларнинг булиниши; кушлар канот кокаётганда кучларнинг булиниши.
Мусобакадошларнинг тахминий саволлари:
1.Канотли курилмаларни кандай максадларда куллаш мумкин. Уларни ишлаб чикаришга эхтиёж борми?
2.Канот ёйиб кетаётган куш патентини узлаштириш имкониятларининг чегараси мавжудми?
2-маъруза: "Тирик гидравлика"
Жихозлаш: расмлар/ каранг, "Наука и жизнь", 1973 №11.23 ва
97-бетлар;"Техника молодёжи", 1976, №4 муковани 3-бети/,ургимчак, минг оёкли "машина",кадамловчи эксковаторлар тасвири.
Мусобакадошларнинг тахминий саволлари:
1.Инсон гилдиракни лойихалади, у оз мунча хизмат килаётгани йук.Лекин уни табиатда тимсоли йук. Демак, хамма вакт табиатга таклид килиш керакми?
2.Ургимчак- табиатда буюк "лойихачидир".Унинг айтилмаган "патантларидан" мисоллар келтиринг.
АДАБИЁТЛАР
1.Демокстрационный эксперимент по физике. под. ред.
А.А.Покровского.М.:"Просвешение",1971.
2.Дмитриев Ю.Человек и животное.М.:"Детская литература".1973.
3.Литинецкий И.Бионика.М.:"Просвешение", 1976.
4.Миронов И.Третий триумвират.М."Детская литература",1973.
5.Учиш ва кушларнинг ориентацияси механизми. Под.ред.С.Е.Клейненберга.М.:"Наука",1966.
6.Таланов В.Соперники колеса."Техника молодёжи".1976 №4.
Кечани олиб борувчи командларнинг маъруза ва бошка фаолиятларини бахолаш учун жюри сайлашни таклиф этади. Жюри сайланади. Командлар узларининг чикишларини тугатгандан кейин жюри уларни бахолашга банд булган вактларида викторина утказилади.Викторина саволлари куйидагича булиши мумкин:
1/.Леонэрдо де Винчини биринчи бионик-олим дейиш мумкин. Сизлар унинг кандай лойихаларини биласизлар?
2/.Табиатнинг кандай патентлари техникага жорий этилган?
3/.Техникада каерда курбаканинг куриш принципидан фойдаланиш мумкин?
4.Кайси хайвонлар Ер кимирлашини олдиндан "айтиб" берадилар?
5/.Пингвинлар кандай харакат киладилар ва уларнинг харакатланиш принципидан техникада каерда фойдаланилади?
6/.Техник курилмалар барпо килишда ургимчакнинг кандай "ихтироларидан" фойдаланилган?
7/.Кандай тирик электр машиналарини биласизлар?
8.Харакатланишнинг икки усулини биладиган хайвонларни айтинг ва унга ухшаш техникани курсатинг.
9/."Балик каби соков" маколи тугрими?
10/.Тасаввур килинг, Орол денгизига ярим стакан уткир хидли модда куйиб, бутун хажми буйича аралаштириб юбордик.Сувдаги уткир хидли модданинг ана шундай жуда оз аралашмасини пайкаш мумкинми?
11/.Нима учун хашоратлар ёругликка караб учади? Уларнинг бу кобилиятларидан техникада каерда фойдаланилади?
12/."Тимсохнинг куз ёшлари" дегани нимани билдиради?
13/Нима учун баликлар Ер усти мавжудотларига нисбатан кучсизрок склетга эга булади?Баликларнинг бу хусусиятидан техникада каерда фойдаланилади?
14/Бионика ёрдам берадиган мухандислик масалаларини айтиб беринг?
Жори командларнинг фаолиятларини бахолаб, илгорларга мукофотлар беради.
Охирги вактларда кувноклар ва зукколар мусобакасини утказиш кенг таркалиб бормокда.У иккита параллел синфлар уртасида махсус уй топшириклари асосида утказилади. Уй вазифасидан ташкари командалар орасида ва мухлислар орасида хам мусобакалар утказилади.Хар бир командада 6-8 киши, жюри аъзолари битта укитувчи ва 2-4 тажриба юкори синф укувчисидан иборат булади.
Физика хафталиги бир укув йилида 2-3 марта утказилиб, аввал уни ташкил этувчи совети /кенгаши/ тузилади. Хафталикка атаб бюлпетен, деворий газета, фотомонтаж,стендлар/"Физиклар хазиллашаётир", "Сирли расмлар"/чикарилади.Хафталикда юкори синф укувчилари хамма синфларда сухбатлар утказадилар,конференция ва ридиоэшиттиришлар ташкил киладилар, олимлар ва илгор ишчилар билан учрашувлар уюштирадилар, фильмлар фестивалини утказадилар.Хафталик юкори синф укувчиларига багишланган кеча билан тугайди.

ФИЗИКАДАН ФАКУЛЬТАТИВ МАШГУЛОТЛАР


Узбекистон республикаси мустакиллика эришгандан сунг ёш авлодни тарбиялаш, унга таълим бериш жараёнига алохида эътибор бериб келинмокда.


Мамлакатимизда кадрлар тайёрлашнинг миллий дастури ёш авлодни тарбиялаш ва таълим беришнинг стратегик максадларини белгилаб берди ва таълим системасини тубдан ислох этишни режалаштирди. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида мамлакатда 12 йиллик мажбурий таълим тизимига утиш режалаштирилган. 9 йиллик умумий таълим жараёни, 3 йиллик мажбурий дифференциялашган таълимдан иборат булиб, улар академ лицейлар ва касб-хунар коллежлари куринишида амалга оширилади.Кейинги уч йиллик таълим хамма укувчиларни тулик жалб этиб, у укувчиларни иктидори, кизикиши, мамлакат учун зарур булган касблар йуналиши ва бошка далилларни хисобга олинган холда режалаштирилади.
Купгина болаларда физикага кизикиш 14-15 ёшидан бошланади.Худди шу ёшдан физика укитишни дифференцациялаш максадга мувофикдир./8-10 сифларда/.Хозир дифференциялашган укитишни 3 та
формаси мавжуддир:
1.Факультатив машгулотлар /укувчилар танлайдиган курслар/.
2.Физикани чукурлаштириб укитадиган синфлар.
3.Университет ва илмий текшириш институтлари кошида ташкил этилган ихтисослашган Академик лицейлар.
Факультатив машгулотлар физикадан билишни чукурлаштириш, укувчиларнинг кизикиш ва кобилиятларини хар томондама ривожлантириш максадида ташкил килинади.Физикадан факультатив курсни урганиш учун битта ёки параллел синфдардан хохловчи укувчилардан групппа ташкил килиниб, унда укувчилар сони 15 тадан кам булмаслиги лозим.Укувчилар узлари у ёки бу факультатив курсни танлайдилар, улар машгулотларга тула катнашадилар, вазифаларни бажариб борадилар ва охирида зачёт топширадилар.
Факультатив машгулотларда турли иш шаклларидан фойдаланилади: укитувчи маъруза ва баён килиши, семинар машгулоти, укув ва илмий- оммабоп адабиётлар билан мустакил ишлаш, лаборатория ишларини бажариш, тажрибалар килиш ва хоказо.
Хозирги вактда укувчиларнинг кизикишларини, физика хонасининг жихозлашинини ва мактаб атрофидаги ишлаб чикаришни эътиборга олган холда укитувчи шуларга мос келадиган факультатив курсни танлаши мумкин.Факультатив курслар турличадир:
Махсус курслар. Бу курслар укувчиларнинг илмий дунёкарашларини шакиллантиришга каратилган булиб, физиканинг у ёки бу булимини чукур урганади, физика конунларини практикада кулланиши билан танишиш имкониятлари кенгаяди. “Оптик ходисалар”, “Термодинамика ва молекуляр физика асослари”, “Физик масалалар ечиш” каби махсус курсларни урганиш яхши натижалар беради.
Амалий физика курслар. Бу курсларнинг асосий вазифаси- Физик конун ва ходисаларнинг мухим кулланиш йуллари ва методлари билан таништириш, хамда, хозирги замон техникасига кизикишни орттиришдан иборатдир.Механизация асосларини урганишга багишланган амалий физика курси, автоматика элементларини урганишга оид амалий физика курси, электроника асосларини урганишга оид амалий физика курси,"Физика ва кишлок хужалиги", каби курсларни урганиш максадга мувофикдир.
Юкори даражали физика курслари.Бу хилдаги факультатив курслар фундаментал физик назарияларни туларок холда уз ичига олади."Иссиклик,электр ва ёруглик ходисалари","Механика","Молекуляр физика.Электродинамика","Тебранишлар.Тулкинлар.Квантлар" каби факультатив машгулотларни куриб чикиш ижобий натижалар беради. Предметлараро мазмунга эга булган факультатив курсларни урганиш хам катта ахамиятга эгадир.
"Физика-астрономия" га оид факультатив курслар куйидагилардир: "Коинотда Ер","Космонавтика асослари","Космос физикаси" ва хоказо.
"Физика-математика-информатика ва хисоблаш техникаси" га оид факультатив курслар:"кибернетика элементлари","Физика ва компьютер
"Физика- химия" га оид факультатив курслар:"Модда тузилиши ва хоссаси".
"Физика-химия-биология-астрономия-жамиятшунослик"ка оид факультатив курслар:"Дунёнинг табиий-илмий манзараси".
"Физика ва экология" га оид факультатив курслар:"Саломатлик ва атроф мухит"."Техника ва атроф мухит","Био фера ва инсон".
Юкорида айтиб утилган хамма факультатив курсларни укитиш методикаси методик адабиётларда берилган /Масалан,"Методика факультативных занятий по физике" под. ред. О.Ф.Кабардина и
В.А.Орлова, М.:-1988/.
Факультатив курсни ургангандан кейин натижавий конференция утказиш максадга мувофикдир. Унда укувчилар уз билимларини ва асбобларини намойиш киладилар.
ХIII-БОБ

ОЛИЙ УКУВ ЮРТЛАРИДА ФИЗИКАНИ УКИТИШ


1.Маъруза-материални баён килишнинг асосий формасидир


Олий укув юртларида маъруза укув-тарбиявий жараёнда етакчи ахамиятга эгадир. Талаба асосий материал билан маърузада танишади.


Маърузаннг мазмуни программада берилади.
Маърузани режалаштиришда материал хажмини катталиги билан ажратилган вактни озлиги орасида зиддият тугилади.Шунинг учун хам укитувчи асосий тушунчаларни тула беришга харкат килади, чунки талаба конспект ёзади ва имтохонга купрок уша буйича тайёрланади.
Маъруза материалидан талаба масала ечишда, семинарга тайёрланишда, лаборатория ишини бажаришда кенг фойдаланади.
Одатланиб, колинган маърузада асосий материал тула баён килинади. Аввалги материал талабага маълум деб ёки кискача эслатиб утилади.Укитувчи айтганларни талаба ёзиб боради, бу уни шу предметдан оладиган билимини асоси булиб хизмат килади, шу буйича имтихон хам топширади. Шундай килиш яхшими? Маърузани шундай укилганда талаба колдириб кетган ерларни тулдириш учунгина китобга карайди. Маърузани тула ёзиб олган талаба китобга хам карамайди. Бу албатта яхши эмас.
Агар маъруза программа рамкасидан чикса фаннинг охирги ютукларига тухталиб утилса, кулланишларига мисоллар келтирлса, китобга нисбатан соддагина баён килинса, у кимматли булади.
Талабага конспект олишда асосий конун ва формулаларни ёзишни эмас балки уларни тушунтириб, асослаб беришни яхшилаб, колдирмасдан ёзиб боришни тасвия килиш лозим, чунки асосий конун ва формулалар китобда хам ушандай берилган, уни ёзиб олиш осондир.
Агар талабага аввалдан чоп этилган маъруза матни булса, бу вактда у маърузани диккат билан тинглаб ултиради. Бу матнлар дарсликдан кам фарк килади.Бундан ташкари талаба эшитиб ултирса хаёли бошка нарсага кочади.Шунинг учун маърузани ёзиб бориши яхшидир.
Физикадан маърузада асосий материал аник, кетма-кет, тушунарли, содда тилда, ёзиб олишга кулай холда баён килиниши лозим, конспектни укиганда талабага хаммаси тушунарли булсин.
Физикани урганшда талаба таърифларни, формулаларни ёдлабгина колмай, уларни куллай оладиган булишлари хам шарт. Бунинг учун, уни тушунишлари лозим.Шунинг учун вакт етишмай коладиган булса хаммасини юзаки айтиб утгандан кура асосийларни тула тушунтириб, баъзи масалаларни ташлаб кетган яхшидир.
Маърузанинг муваффакиятли булиши факат мазмуни ва шаклига боглик булиб колмасдан тингловчиларнинг тайёргарлигига, лекторнинг кайфиятига, уларнинг ораларидаги муносабатларга, укув воситаларидан фойдаланишларига хам богликдир. Бир укитувчи бир гурухда яхши таассурот хосил килса бошка гурухга ёкмаслиги мумкин. Дарсни бир маърузада бахолаш булмайди, уни куп маърузалардан кейин, талаба мутахассис булиб етишгандан кейин бахолаш яхшидир.
Маърузанинг эффективлигини ошириш педагогиканинг асосий вазифаларидан биридир.Маъруза юзлаб йиллар давомида укилиб келмокда.Маърузачи айтиб, курсатиб боради, талаба эшитади ва ёзиб боради.Оддий эшитиб ёзиш билан мустакил ишлашгача анча вакт оралиги утади, чунки имтихонга, семинарга тайёрланишда мустакил ишлайдилар.
Талабаларни маъруза вактида фикрлаш фаолиятларини ривожлантириб боришнинг бир йули бу маърузани муаммоли баён килишдан иборатдир. Муаммоли укитиш муаммоли вазият хосил килишдан бошланади.Муаммоли вазият шундай топширикки (савол ёки масала), уни бажариш талабада кийинчиликлар тугдиради; бу кийинчиликни бартараф килишда улар янги билим олишлари лозим булади. Муаммоли вазият талабада ижодий билиш активлигини ривожлантириш, кизикарли ва талаба учун ахамиятли,... булиши лозим.
Муаммоли укитиш асосан куйидагича амалга оширилади:
1.Укитувчи муаммоли вазият хосил килиб, уни хал килиш йулларини курсатиб, узи муаммони хал килади.
2.Укитувчи муаммони куйиб, узи сухбат оркали талабалар билан бирга хал килади ёки укитувчи узи хал килиб, кейин шунга ухшаш муаммони талабларга мустакил хал килишга беради.
3. Укитувчи муаммони ва уни хал килиш йулини излашни, етишмовчи билимларни аниклаб беради.Талабалар узлари мустакил равишда муаммони хал киладилар.
4.Укитувчи талабаларни мустакил кидириш ишига жалб этувчи вазиятни хосил килади.Талабалар муаммони куйиб уни узлари хал киладилар .
Муаммоли укитишни маъруза даврида хаммасини куллаб булмайди, чунки гурух катта булиши, талабаларнинг хаммасини жалб килиш кийинлиги, вактнинг камлиги катта таъсир курсатади.Шунинг учун укитувчи биринчи усулдан, яъни узи муаммони куйиб , узи хал килиш усулидан купрок фойдаланади. Талабалар муаммони хал килиш йулини, ундаги карама-каршиликларни тинглаб, узи хам актив фикрлаб боради.
Хар бир катта ва мухим темани утишда олдиндан нимани аниклашимизни, кандай муносабатларни олиш талаб этилишини ва унга кандай воситалардан фойдаланишимиз лозимлигини айтиб утиш максадга мувофикдир. Талаба маъруза максадини билиб олса уни тушуниши анча осон булади, кайси йуналишда хал килинаётгани ва кандай воситалардан (математик аппарат, формула) фойдаланилаётганини тугри тасаввур килиб боради.
Укитувчи маърузага тайёрланишни ишчи режа тузишдан бошлаши лозим. Дастур материалини соатларга булиб чикади. Бунинг учун укитувчи аввал курс билан танишиб чикиши керак, кейин режа тузади. Адабиётдар руйхатини беришда укитувчи купрок библиотекада бор китобларга ахамият бериши лозим. Талабага утиладиганларнинг хаммаси бор китоб купрок маъкул булади.
Талабаларга математик алмаштиришларни эслаб колиш анча осон булиб, уларни талкин килиш анча кийинлик килади.Купгина укитувчилар математикасига ахамият бериб, унинг маъносини очиб беришга ва бошка масалаларга кам эътибор берадилар (вакт камлигига). Маърузада асосий масалалар уз аксини топиши, уларни талабалар конспектида белгилашлари шартдир. Формулани ёзиб, унинг маъносини колдирмасликлари лозим. Буни укитувчи кузатиб бориши керак.
Маъруза даврида математик аммаллар куп булса, уни ёзиб, айтиб бориш ва тушунтиришга тугри келади.Шунинг учун бунга етарли вакт ажратилиши лозим.
Агар янги укиладиган маъруза курси укув йили олдидан берилса, унда дарсликдаги план асосида маъруза килиш лозим, чунки у курс билан хали танишишга улгармагансиз. Китобда келтирилган исботлашга янгисини киритмаслик лозим.
Агар стандарт укув кулланмаси булмаса программадаги материалга мос келувчи кайси китоблар борлигини аникланади.Кейин биринчи маърузаларга конспект тузишга киришилади.Укитувчи укитиладиган булимдан яъни урганилиши талаб этиладиган материалдан купрок нарса билиши лозим, чунки адабиётларда баъзи масалалар юзаки баён этилган булиши мумкин, уларни тулдирилиши лозим булади.
Шуни хам айтиш керакки, нимани ва кандай бериш устида хам уйлаш керак.Албатта баён килишни дарсликдаги тартибда бериш мумкин, лекин бу етарли эмас. Купчилик укитувчилар конспектни план тарика эмас, тула баён килган холда ёзадилар.У китобдагидан хам туларок берилади.Шуни хам эсдан чикармаслик керакки, келажак мутахассислигига мос келувчи мисоллар келтирилиши ва улар конспектда уз аксини топиши лозим, чунки дарслик уша мутахассисга мунжалланмаган булиши мумкин. Конспектда кандай тажриба, кургазмали курол, техника воситасидан фойдаланилиши хам курсатилиши максадга мувофикдир.
Конспектда буш жойлар колдирилиши лозим, чунки кейинги йилларда янги адабиётлардан олинган маълумотлар билан тулдириб борилади.Маъруза конспектини бир кун олдин ёки эрталаб укиб чикиб,
укитувчи унга тула тайёрланади. Уни кийналмай баён килишни, тушунтиришни, математик амалларни бажаришшни эслаб олади. Маъруза
вактида укитувчининг адашиши яхши булмайди.Укиувчи биринчи маърузага жуда нухта тайёрланиши лозим, унда бу курснинг ахамияти, физикада тутган урни, мутахассисликдаги ахамиятини айтиб, уни урганишга кизикиш уйготиши лозим.
Юкорида айтганлардан куриниб турибдики, констпектда асосан куйидагилар уз аксини топиши лозим:
Маъруза темаси, максади ва режаси, адабиётлар, материалнинг асосий мазмуни (тула ёки план асосида), унда фойдаланиладиган тажриба, кургазмалар, техника воситалари руйхати,... берилади.
Маъруза укиш жараёнида куйидагиларга амал килиб бориш максадга мувофикдир.
1.Биринчи маърузага кирганда укитувчи кайси кафедрада ишлаши, фамилияси ва исмини айтиб танишиши, уни качон ва каердан топиш мумкинлиги, курсга неча соат Лекция учун вакт ажратилганлиги,бундан ташкари кайси турдаги машгулотлар утилиши, физикадан маърузани кандай тинглаш лозимлиги, нималарга ахамият бериш кераклиги, конспект олиб борилиши, унда колиб кетган ерларни кандай тулдирилиши (китобдан, консультацияда, уртоклари конспесктидан), билимларига куйиладиган талаблар, синов, имтихонлар хакида тухталиб утади. Адабиётлар руйхатини беради.
2.Хар бир маъруза тугалланган характерда булиши лозим. Саволларга жавоб берилгандан кейин келаси лекция нимага багишланишини айтиб, дарс тугатилади.Агар вакт етмай колса келаси дарсга бир кисми колади.Коспектда бу белгиланиб, борилиши лозим (хажми катта, математикаси куп тажриба вакт олади,...). Бу курс яна укилишида куйилган камчиликлар тузатилади, вакт тугри таксимланади.
3.Баъзи маърузада ишлатиладиган математик амаллар математика курсида хали утилмаган булса бу хакда укитувчи кискача маълумот бериб, кейин ундан фойдаланади. Албатта буни математика укитувчиси билан келишиб килинади.
4.Агар маърузада тажриба, фильм,... талаб этилмаса талабалар бир оз тинглагандан сунг диккатлари бошка нарсаларга бурилиб кетиши ёки зерикиши мумкин, буни булмаслиги учун укитувчи маъруза пайтида тема устида олимларни олиб борган ишлари хакида, бирор бир ходиса (фан оламида, институтингиз ёки факультетингизда булган ходиса) хакида кизикарли килиб гапириб бориш максадга мувофикдир.
5.Турли белгилашларни китобдаги каби олиб бориш лозим( , ..)
6.Нутк тугри, равон, тушунарли, содда булиши лозим.
7.Техник хатоларга, умуман хатоликка йул куймаслик керак.
Агар хато килсангиз уни талаба айтса уни мактаб куйиш лозим,
шунда хатони курсатишга талаба ботинади. Хато килмаслик учун укитувчи олдида конспекти очик туриши лозим, уни куриб олиш осон ва
кулай булсин.
8.Доскадан тугри фойдаланиш лозим.Иложи булса маъраза охиригача асосий формулалар ва хулосалар турса яхши булади.
9.Талаба диккатини асосий ерларга жалб килиш учун укитувчи
савол куйиб, "Ким айтиб беради?"-деб сураш яхшидир.

2.МАЪРУЗА КУРСЛАРИ БУЙИЧА СЕМИНАРЛАР


Маъруза жараёнида талабага фактларни (ходисаларни) билишни; бу фактларни принципиал равишда келтириб чикаришни; назария асосида ётган гояларни мухокама килиш мантикини; назарияни математик курилишини; назарияни кулланишига мисолларни; масала ечиш алгоритмини; маърузада ёритилмаган баъзи бир масалалар устида уйлашни ургатиб борилади.Лекин шуни хам айтиш керакки, талаба маърузани тинглаб ёзиб олиши етарли эмас. Улар маъруза материали устида узлари мустакил ишлашлари лозимдир.


Маъруза вактида талабаларда тажриба малакасини, масала ечиш махоратини, материални мустакил урганишни, адабиёт укиш услубини, мусткил кидиришни, узининг карашини ишлаб чикишни ургатиб булмайди. Буларни баъзилари амалий ва лаборатория машгулотларида ургатилади. Биз бу ерда назарий семинарларни олиб бориш хакида тухталиб утамиз.
Семинарлар дарс жадвали асосида олиб борилиб, унда курснинг мухим масалалари ва талабалар кийинчилик билан узлаштирадиган мавзулар куриб чикилади. Бу мавзулар маъруза вактида аввал куриб чикилган булиши лозим. Семинар темаси ва режаси, хамда адабиётлар олдиндан айтилади.Укитувчи олдиндан талабаларни фаоллаштириш ва мустакил равишда хулосалар чикариш, умумлаштириш килаолишларини таъминловчи усулларни уйлаб белгилаб куйиши лозим.
Семинар вактида муаммоли саволлар куйиш хам фойдалидир, чунки улар номаълум сохаларни хам уз ичига олади. Бундай саволларни мухокама килиш оркали талабалар янги ахборотларни оладилар.Баъзи холларда укитувчи кийин саволларни узи тушунтириб беради. Сухбат даврида талабалар узлари саволлар берсалар яхши булади. Савол ва жавобларни укитувчи чидам билан эшитиши ва уларни тугрилаб бориши лозим. Семинар шундай утиши керакки, талаба савол беришга уялмасин, билмаганини беркитмасин, сузга чикишга тортирмасин, куркмасин. Семинар дарслари консультацияга хам ухшаб колмаслиги керак.
Агар талабаларда курс буйича етарли билим запаси булса, у холда семинарни муаммоли холда утказиш мумкин. Талабанинг семинарда катнашиши уни материал устида уйлашга ва ишлашга мажбур килади. Уртоклари ва уктувчи билан, дисскуссияси (мухокама килиши-тортишиши) колдириб кетилганларни билиб олишга имкон беради.
Талаба укитувчи (маърузачи) билан богланишда булиши фойдалидир. У сузга чикишга, уз фикрини аник баён килишга, бахслашишга урганади. Маърузачи кандай масалаларни талабалар яхши узлаштиралмаганликларини аниклаб, келаси маърузаларда уларга эътибор беришини белгилаб боради ва амалий, лаборатория машгулотларини олиб берувчиларга нималарга ахамият беришни айтади.
Хамма асосий физика курслари буйича семинарлар утказиш жуда фойдалидир. Буни хатто маъруза соатлари хисобига хам утказиш мумкин.Талабалар материал устида системали равишда жиддий ишласалар
маъруза укиш анча осон булади, вакт кам кетади, назорат килишга ва каллоквиумлар утказишга оз вакт кетади. Семинар машгулотлари масала ечиш магулотларини алмаштирмайди хам йукотмайди хам. Уни маъруза укиган укитувчи олиб бориши шартдир.

3.МАСАЛА ЕЧИШ БУЙИЧА ПРАКТИК МАШГУЛОТЛАР


Масала ечиш физика маърузаларини тулдиради. Масала ечиш оркали талабалар билимларини кенгайтирадилар ва чукурлаштирадилар, конун ва формулаларни чукуррок билишни урганадилар,уларнинг кулланиш чегараларини куриб чикадилар( тушунадилар),умумий конуниятларни аник бир вазиятларга (холларга) куллаш малакасини эгаллайдилар.Масала ечиш жараёнида хисоблаш, адабиётлар ва справочниклар билан ишлаш малакалари хосил булади. Масала ечиш аклий фаолиятни, физик ходисаларга махсус ёндошиш йулларини шакллантиради. Талабалар маълум бир темага оид масала ечишда кенг ходисалар купламини билишга жиддий ёндошишни урганадилар.Масалан, кинематикани урганишда масала ечиш оркали талабалар берилган нукталар системаси учун харакат конунларини (формулалар.....) билиш оркали харакатнинг хамма характеристикаларини аниклаш мумкинлигига (тезлик, тезланиш,импульс,энергия,...) ишонч осил киладилар. "Нукта динамикасини" урганишда укитувчи Ньютоннинг иккинчи конуни куч, масса ва тезланиш орасидаги богланиш булмасдан, у харакат тенгламаси эканига алохида эътибор бериши лозим. Уни деффренция тенглама эканини курсатиб утилади.Талабалар хали дифференциал тенгламаларни ечишни билмасалар хам уни тугри тасаввур килаоладилар.


Масала ечиш буйича амалий машгулотларда хисоблаш малакасини оширишга машк-масалалари, у ёки бу конунларнинг кулланишларини намойиш килувчи масалалар, билимни мустахкамлаш ва назорат килиш масалалари ва билимни ортдиришга хизмат киладиган масалалар куриб борилади.
Билимни мустахкамлаш ва назорат килишга оид масалалар ва машк-масалалар маърузадан ва китобдан олинган тайёр билимни куллашга мунжулланади.Бу масалалар асосан хотира ва диккат механизмига асосланади. Масалан, берилган шароитда (хароратда) молекулаларнинг уртача квадратик тезлигини хисоблашга оид машк-масала ечиш оркали талаба молекула тезлигини жуда катталигига ишонч хосил килади, формула такрорланади.Булар хаммаси молекуляр физикани урганишда фойдалидир. Аввал маълум булган билан янги ноъмалумлар орасида богланишлар урнатувчи масалалар аклий фаолиятни кузготувчи булиб хизмат киладилар.Бундай масалалар билимни ортдиришга хизмат килувчи масалалардир.Уларни ечиш оркали талабалар янги билимларни оладилар.Агар талаба назарий жихатдан буш булса бундай масалаларни еча олмаслиги мумкин.Шунинг учун талабалардан назарий тайёрланишларини талаб килиш лозим, акс холда муваффакиятга эриша олмайди.
Техник сабабларга кура (интеграл ололмайди,тенгламани ечиш йулини унутган) талаба масалани ечаолмаса у бундан куркмайди. Лекин масалани мохиятига тушунмаса уни ечиш учун куп ишлаш лозимлигини онгласа мустакил ишлашга хохишини камайтириши мумкин. Шунинг учун машк масалалардан секин аста билимни ортдиришга хизмат килувчи масалаларга утиб бериш лозим, бунда талабаларнинг купчилиги ечаоладиган буладилар.
Сифат масалалари мантикий мухокама килиш оркали ечилади.Хисоблаш масалаларини ечишда тенгламалар тузилиб, улар математик йулда ечилади. Баъзи бир масалалар геометрик шакллар чизиш
оркали ечилади.
Масалани куйидагича план асосида ечиш мумкин (баъзи масалаларни ечишда баъзи пунктлари тушиб колиши мумкин):
1) Масала шартини диккат билан укилади;
2) Масаладаги хамма сузларнинг маъноси тушунарлими ? номаълум суз маъноси китобдан ёки укитувчидан аникланади;
3) Масала шарти ёзилади (хаммаси бир улчов бирликлар системасидалиги аникланади);
4) Чизмасини чизилади (агар у зарур булса);
5) Масалани тахлил килиб, физик маъноси очилади;
6) Бу масалани ечишда кандай конуниятлардан фойдаланилиши
аникланади.
7) Физик катталикларни богловчи тенглама тузилади;
8) Тенгламани ечиб, номаълум катталик топилади ва умумий куринишда жавобни олинади;
9)Катталикларнинг кийматларини СИ-системасига келтириб, урнига куйиб,хисоблаб, сон киймати топилади;
10) Олинган жавоб тахлил килинади, берилганларнинг узгариши билан ноъмалум кандай узгаришини куриб чикилади, чигара хол аникланади.
Масалани доим шу план асосида ечиб борилса талабалар куникиб коладилар.Бирор боскич кетса масала тугри чикмаслиги мумкин.Укитувчи уни курсатиб бориши лозим.
Масалани одат (анъана) булиб колган услубда ечиш-талабада типик масалаларни ечиш махоратини оширади.Одатда масала ечиш дарсини асосан куйидагича олиб борилади: Аввал шу машгулотда куриладиган темани умумлаштирилади, яъни ундаги асосий конун ва формулалар такрорланади. Буни талабалардан сураш оркали амалга оширилади.Агар талабалар у ёки бу тушунчани яхши билмасалар укитувчи узи уни яхшилаб тушунтиради ва маъруза укийдиган укитувчига талабаларни кийинчиликларини айтади.Умумлаштиришга 5-7 минут етарли булади.
Кейин укитувчи узи ёки унинг ёрдамида доскада талаба бир типдаги масалани ечиб тула тахлил килиб беради.Шунга ухшаш масалани мустакил ечиш учун берилади.Кийналаётган талабага ёрдам бериб борилади. Агар гурух кучли булса, купрок мустакил ечдирилади, кучсиз булса купрок доскада ечиб курсатилиб, озрок мустакил ишлатилади.
Агарда дарсда ишлашга мунжалланган хамма масалалар ечилиб улгурилмаса, колгани уйга вазифа килинади.Бир турдаги (андозадаги, бир типдаги) масалани ечиш оркали тайёр билимларни яхши услаштирилади, уй вазифаларини бажаришга, назорат ишига тайёрланишга ёрдам беради.
Одатдаги услубда масала ечиш (укитиш)нинг асосий камчилиги шундаки, олинган билим-копия тез эсдан чикади ва бошка тип масалаларга кучириб булмайди.Бу ривожлантирувчи укитиш булаолмайди.
Мехнат килиш оркали олинган билим мустахкамрок булади ва онгли равишда узлаштирилади. Хосил буладиган кийинчиликлар талабадан янги йулларни, маълум билан янгининг орасидаги богланишларни кидиришга, яъни янги билим олишга мажбур килади. Булар купрок мехнат килишни талаб этади. Бу эса муаммоли укитиш оркали амалга оширилади.
Бунда муаммоли укитишнинг 1-услидан 4-сига кетма-кет утиб борилади.Бунга электростатикадан мисол келтирамиз.
1.Муаммоли укитишнинг 1-усулига масала (муаммоли баён килиш).
Ингичка узунлиги l булган стержен чизикли зичлиги  булган заряд билан зарядланган.Стержен уртасидан унга утказилган тик чизикда а масофада булган А нуктадаги электр майдон кучланганлиги топилсин.
Укитувчи талабалардан бу масалани кандай ечиш
мумкинлигини сурайди (5-7мин), кийин масала
мохиятини айтади.Унда бирдан Кулон конунини
куллаб булмаслигини, кесмини кичик dх булакларга
булиб, улардаги зарядлар dq булишини ва унга Кулон конунини куллаш мумкинлигини талабалар билан сухбат оркали аниклаб, уни интераглаш чегаралари хам аникланади. Доскага бир талабани чикариб масала ишланади, Узгарувчи dх булиб, кесма узунлиги буйича интегралланади.Талабалар ечишни дафтарларига ёзадилар. Шундан кейин укитувчи шунга ухшаш масалани мустакил равишда ечишни таклиф килади.
2.Муаммоли укитишни 2- усулига масала (намуна буйича ишлаш).
Текис зарядланган заряд зичлиги  булган l1 + l2 узунликдаги стерженнинг l1 кесмаси охиридан унга утказилган тик чизикда а масофадаги А нуктадаги электр майдони кучланганлигини аникланг.
Талабалар бу масалани мустакил ишлайдилар.
Укитувчи факат А нукта l1 + l2 кесманинг
охирларига асимметрик (носимметрик-номутаносиб)
жойлашганини ва кучланганлик векторини
кандай чизишни курсатиб утади.

3.МУАММОЛИ УКИТИШНИНГ 3-УСУЛИГА МАСАЛА Узунлиги буйлаб текис таксимланган ярим халка марказидаги нуктадаги майдон кучланганлигини топинг (ярим халка радиуси R).


Бу ерда муаммоли вазият шундан иборатки, зарядланган объект чизикли эмас ва шунинг учун
натижавий майдон кучланганлигининг йуналиши
аввалдан маълум эмас.
4.Муаммоли укитишнинг 4-усулига масала (кидирув фаолият).
Жуда параш чексиз узун лента сирт зичлиги  булган заряд билан зарядланган.Лентанинг эни l булиб, унинг устидаги ихтиёрий нуктадаги майдон кучланганлиги топилсин.
Бу ерда муаммоли вазият зарядланган объект чизик булмай у сиртдан иборатдир.Уни ечиш чукур билишни талаб этади.Бундан ташкари мураккаб математик амалларни (куш интеграл) бажаришга тугри келади.
Муаммоли укитишнинг камчилиги шундаки, муаммони ечишга хамма
талабалар катнашмайди. Муаммо баъзиларига осон туюлса, баъзиларига кийин булади. Масала борича турли услублардан фойдаланилади.
Албатта иложи борича муаммоли укитишдан фойдаланиш максадга мувофикдир.
Масала ечишга оид амалий машгулотларнинг режаси унга ажратилган вактга асосан тузилади. Масала ечиш тула маъруза курсининг асосий мавзуларига оид режалаштирилади. Уни албатта маъруза укитувчиси билан келишган холда тузилади. Бир ёки иккита назорат ёзма иши хам режалаштирилади.
Режада кискача назарий материал, аудиторияда ечиладиган ва вазифа килиб бериладиган масалалар курсатилиши лозим.Талабалар ишини назорат килиб бориш учун шахсий журнал тутиш яхшидир.Биринчи машгулотда машгулотлар режаси билан талабалар таништирилади ва кайси темалардан кейин назорат ёзма иши олиш айтиб утилади.Хар бир колдирилган дарс ишлаб чикилиши уктирилади.
Укитувчи масала ечиш дарсига тайёрланишда аввал назарий материални куриб чикади.Доскада ечиладиган, мустакил ишлашга бериладиган ва ахамият бериладиган, хамда фанлараро богланишга оид масалаларни белгилаб олади.Масалалар маърузада куриб чикилган материалларга асосан ечиладиган булиши лозим.
Курс охирида амалий ишлар буйича синов булади.Синов эса олинган назорат ёзма ишларга асосан куйилади. Ёзма ишларга уртача кийинликдаги масалалар танланади.Ёзма ишларини бахолашда хамма масалани ( 3та масала берилса) ечганга "5", иккитасини ечганга - "4" ёки "3",биттасини ечганга - "3" ёки "2" куйиш мумкин (мехнатига караб).

4. ЛАБОРАТОРИЯ ПРАКТИКУМИНИ ТАШКИЛ КИЛИШ ВА УТКАЗИШ


Лаборатория практикумининг (амалиётининг) мазмуни талабанинг ихтисослигига асосан аникланади.Бундан ташкари ажратилган вактга,лаборатория хонасининг майдонига,жихозланиши ва асбобларнинг етарлилигига, асбоб тайёрлайдиган лаборантларнинг ва устахонанинг борилигига хам богликдир.


Лаборатория амалиётининг таъминланишига булган талаблар куйидагилардан иборатдир.
1.Лабораториянинг техник курилмалари (асбоблари) ишонарли ишлаши ва хозирги замонавий булиши лозим.
2.Лаборатория махсус столлар билан таъминланиши лозим. Столнинг юкори погонасида (полка) асбоблар куйилади, кутисига асбобларни описанийлари, ишларнинг методик описаниёлари тахлаб куйилади .
3.Лаборатория ишларининг асбоблари эстетик куринишга эга булсинлар.
4.Лабораторияни жихозлашда турли топшириклар беришни ва кидирув ишига якин булган ишларни беришга имконият булишини назарда тутиш максадга мувофикдир.
Умумий физикадан лаборатория амалиётининг асосий вазифаси куйидагилардан иборатдир.
1)Физик конунларни тажрибада синаб (текшириб)куриш;
2) Улчаш услубини узлаштириш ва физик эксперимент килиш малакасини эгаллаш;
3)Улчов асбобларининг ишлаш принципини урганиш;
Утиладиган лаборатория ишларини асбобларнинг мавжудлигига караб танланади ва уларнинг хамма булимлар буйича руйхатини ёзиб илиб куйилади.
Лаборатория ишини бажаришда талаба экспериментни куйидагича боскичлар билан бажаради.
1) асбобларни жойлаштириб йигиш;
2) кузатиш;
3) улчанадиган катталикни аниклаш (асбобдан);
4) Кузатиш натижаларини ишлаб чикиш;
а)график материалларни тайёрлаш,
б)кидирилаётган катталикни берилган даражадаги аникликда хисоблаш;
5)Эксперимент натижаларига кура хулоса килиш.
Агар имконият булса хамма лаборатория ишларини фронтал утказилса яхши буларди.Лекин унга асбобларнинг етишмаслиги туфайли уни хамма ишда амалга ошириб булмайди.Шунинг учун купчилик ишлар хар бир машгулотда куриб борилади. Лекцияда утилмаган темаларга оид ишлар хам куриб борилади.
Укитувчи лаборант билан биргаликда хар бир ишни олдиндан узлари бажариб, натижаларини дафтарларига ёзиб куйишлари лозим. Бу студент ишидаги хатоликни топишни осонлаштиради. Яхши ишламаётган асбоблар тузатиб куйилади.
Яхши жихозланган лабораторияларда ЭХМ ва янги асбоблардан фойдаланиб хозирги талабларга жавоб берувчи ишларни хам куйиш мумкин. Талабалар бу ишларни килиш оркали олинаётган натижаларнинг ишонарли эканини куриб борадилар.
Лаборатория ишини бажаришда биринчи навбатда ишнинг описаниеси билан танишадилар. Методик описания асосан куйидагиларни уз ичига олади:
1) ишнинг номи ва унинг максади:
2)асбоб ва ускуналарнинг руйхати;
3)Умумий кисми (узганиладиган ходисанинг кискача мазмуни, конуни математик ифодаси,...)
4) Ишни бажариш услуби (улчаш услубини тула талкини, Курилма схемаси, параметрлар жадвали, ишчи формула ёритилади);
5)улчаш ишлари (улчаш тартиби курсатилади, улчанадиган катталикларни ёзиш учун жадвалларнинг наъмуналари берилади);
6) улчаш натижаларини ишлаш (изланаётган катталикни хисоблаш формуласи ва хатоликларни хисоблаш формулалари берилади);
7) Назорат саволлари ва адабиётлар.
Методик описаниеси ишни бажариш асоси булиб, у малака хосил килиш асоси булолмайди, у талабани ишга булган (тажрибага) муносабатига богликдир. Куркурона бажарилган улчашлар вактни бекорга кетказишдир. Агар талаба ишнинг назариясини билмаса у физик ходисани билолмайди, кузатолмайди,...Ишни бошлашдан олдин у назарий кисмини урганади, кейин асбоблар билан танишиб, уларнинг улчаш чегараларини, ишга яроклилигини, урганиладиган ходисани тасвирлай олишини аниклаб, шундан кейин ишни бажаришга киришади. Курилмани созлаш кийин булса укитувчи ёки лаборантни ёрдамга чакиради. Улчанадиган катталикларни катта аникликда улчаш лозим.
Талаба асбобларни шундай жойлаштириши лозимки, ундаги улчов натижаларини аник куриб олиш имконияти кулай булсин. Улчаш ишларини олиб бориб, натижаларни жадвалга ёзиб боради. Изланаётган катталикни керакли формулалар ёрдамида хисоблаб топади. Кейин улчашдаги абсолют ва нисбий хатоликларни аниклайди. Улчаш натижалари ва хисоблашлар талабаларни махус шунга тутган дафтарларида булиши шарт, уни доим ёзиб боришлари лозим.
Лаборатория практикумидан биринчи машгулотда талабаларга техник хавфсизлиги буйича курсатмалар берилиб, унга риоя килишни айтиб, уларга имзо куйдириб олинади. Кейин абсолют ва нисбий хатоликларни аниклаш тушунтирилади.Шундан кейин кейинги машгулотда ким кайси ишни (номерини) бажариши айтилади. Келаси машгулотга талабалар назарий кисмини тайёрлаб келадилар. Укитувчи улардан сураб, тайёргарлиги етарли булса уни бажаришга рухсат беради.
Талабалар экспериментни бажарганларидан кейин укитувчи улчаш
аниклигини, хисоблашларини текширади, ишни бажарилганини журналга белгилаб куяди. Талаба бажарган ишига хисобот ёзиб топширади. Укитувчи уни текшириб, талаба билан сухбат килиб, кейин топширганлигини белгилайди( журналига).
Талабалар лаборатория ишини бажариш вактида куйидагича типик
хатоларга йул куйишлари мумкин.
1.Асбоблар нотугри жойлаштирилади.Стрелкаларнинг нол холати нотугри,...
2. Схема нотугри йигилган.
3.Асбобдаги булимларнинг кийматлари нотугри аникланган.
Укитувчи кузатиб бориб бундай хатоликларни тузатиб боради.
Йигилган схемани текшириб чиккандан кейин улчаш ишларини бажаришга рухсат беради.
Талабанинг лаборатория иши буйича хисоботида куйидагилар уз аксини топиши лозим:
1.Ишнинг номи;
2.Асбоб ва ускуналарнинг руйхати ва уларнинг улчаш шкаласининг аниклиги;
3.Кискача назарий кисми, (ишчи формуласи билан;)
4.Курилма схемаси;
5.Жадвал куринишида улчаш натижалари;
6.Улчаш хатоликларини хисоблаш формуласи;
7.улчанадиган катталикни хисоблашга мисол;
8.улчаш хатоликларини хисоблангани;
9.улчаш хатоликлари аникланган (хисобланган) охирги натижа
10.хулосалар
Талабалар хар бир иш учун шундай тартибда хисобот ёзадилар. Уларнинг топшрадиган ишлари сони олдиндан белгиланади. Хаммасини уз вактида топшириб боришлари ва етарли рейтинг балларини олиб боришлари лозим. Шуни хам айтиш керакки, агар талаба 2 тажриба ишни бажариб, хисобот ёзиб келмаса ва топширмаса бошка ишни бажаришга куймаслик лозим. Шу вактда у масулиятни сезиб, уз вактида бажарган ишларини топшириб боришга урганадилар.
Биз юкорида олий укув юртларида физика дарсларини укитилишига кискача тухталиб утдик холос.Чунки олий укув юртларида физика укитиш услублари, масала ечиш ва экспериментлар утказиш техникасига оид алохида махсус курслар укитилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР


1.Баркамол авлод Узбекистон тараккиётининг пойдевори.Тошкент "Шарк" 1998 йил.


2.Бугаев А.И.Методика преподавания физики в средней школе. М:"Просвешение".1981.
3.Ерунова Л.И. Урок физики и его структура при комплексном решении задач обучения.М.: "Просвешение" .1988.
4.Игровые ситуации на уроках физики /методические рекоменлации/. Составители доц.И.Я.Ланина, учитель школы № 39г.Киева А.З.Колтунов,Ленинград,1988.
5.Ланина И.Я.Внеклассная работа по физике.М.:"Просвешение",1977.
6.Малофеев Р.И. Проблемное обучение физике в средней школе. М.: "Просвешение" . 1980.
7.Мамадалиев.А.Хунар-техника билим юртларида физика укитишнинг айрим масалалари.Наманган,1987.
8.Методика преподавания физики в 6-7 классах средней школы.Под.ред В.П.Орехова, А.В.Усовой.М.:"Просвешение".1976.
9.Методика факультативных занятий по физике Поед.ред.Кабардина О.Ф.,Орлова В.А. М.:"Просвешение".1988.
10. Оноприенко.О.В.Проверка и учёт знаний учашихся по физике в средней школе.Ленинград.1974.
11.В.Г.Разумовский, Укувчиларнинг ижодий кобилиятларини устириш. Тошкент."Укитувчи".1978.
12.Сердинский В.Г.Экскурсии по физике в сельской школе. М.:"Просвешение".1991.
13.Усова А.В. Завьялов В.В.Учебные конференции и семинары по физике в редней школе.М.:"Просвешение". 1975.
14.Физика укитиш методикаси асослари. Пёришкин.А.В. Разумовский В.Г.Фабрикант В.А.лар тахрири остида.Тошкент."Укитувчи".1990.
15."Халк таълими" журналлари.
М У Н Д А Р И Ж А

Суз боши......................................................................................................


I-БОБ
Физика укитиш услуби педагогик фан......................................................


1.Кириш......................................................................................................
2.Физика укитиш услубининг предмети, вазифаси
ва урганиш услублари..............................................................................
3.Физика укитиш услубининг ривожланиши ва муаммолари..................
4.Физика укитишнинг ахамияти ва унинг курилиши
/радиал,концентрик,боскичли/I ва II боскичларда
физика курсининг вазифалари.................................................................
II-БОБ
Физика укииш жараёнида укувчиларни тарбиялаш................................
1.Физика укитишнинг вазифалари...........................................................
2.Укувчиларнинг дунёкарашларини шакллантириш..............................
3.Гоявий- сиёсий тарбия.........................................................................
4.Ватанпарварлик ва байналминал тарбия.............................................
5.Мехнат, тарбияси.................................................................................
6.Эстетик тарбия......................................................................................
7.Политехник таълим...............................................................................
III-БОБ
Психология,Дидактика ва физика укитиш услубининг
умумий масалалари ...............................................................................
1.Физика укитиш жараёнининг психологик хусусиятлари....................
2.Укувчиларнинг физикани билишга булган кизикишларини
ривожлантириш......................................................................................
3.Укув ишларидаги махорат ва куникмани ривожлантириш..................
4.Илмий фикрлашнинг ривожлантириши...............................................
5.Физик тушунчаларни шакллантириш.................................................
6.Ижодий кобилиятларини ривожлантириш.........................................
IV -БОБ
Физика курсининг бошка укув предметлари билан богланиши...........
1.Физика курсининг математика билан богланиши.............................
2.Физика курсининг химия билан богланиши......................................
3.Физика курсининг биология билан богланиши.................................
4.Физика курсининг жамиятшунослик билан богланиши...................
5.Физика курсининг мехнат таълими билан богланиши.....................
6.Предметлараро богланишни амалга оширишнинг дидактик асослари..
V-БОБ
Физика укитиш услублари.............................................................................
1.Услуб ва услубий усул.Укитиш услубларининг классификацияси
/ группалаштирилиши/...........................................................................
2.Огзаки баён услублари.......................................................................
3.Муаммоли укитиш............................................................................
4.Укув материалини муаммоли баён килиш..........................................
5.Янги педагогик технология................................................................
VI-БОБ
Физикадан укув тажрибалари ва кургазмалар......................................
1.Укув тажрибасининг ахамияти ва унга булган услубий
талаблар................................................................................................
2.Физика дарсларида расм, чизма ва схемалар..................................
3.График кургазмали куроллар............................................................
4.Аудовизуал укитиш ва тарбия воситалари........................................
VII-БОБ
Физикадан масалалар ечиш..................................................................
1.Физика масалалари таълим-тарбия воситаси сифатида ва
унинг укув жараёнидаги роли..............................................................
2.Масалаларнинг турлари ва уларнинг ечиш усуллари........................
3.Масала ечиш услуби /алгоритми/......................................................

VIII-БОБ
Физикадан лаборатория машгулотлари.................................................


1.Фронтал лаборатория ишлари ва тажрибалар....................................
2.Физик амалиёт......................................................................................
3.Синфдан ташкари кузатиш ва тажрибалар.........................................
IХ-БОБ
Укув машгулотларининг ташкил килиш формалари...........................
1.Физика дарсларининг турлари, укитувчи ва
укувчиларнинг фаолиятлари...................................................................
2.Конференция ва семинар дарслари.....................................................
3.Ишни режалаштириш.Укитувчининг физика дарсига
тайёрлаш.................................................................................................
4.Укув экскурсиялари.............................................................................
Х-БОБ
Укувчиларнинг билими, махорати ва малакасини текшириш..............
1.Огзаки ва ёзма текшириш..................................................................
2.Зачёт утказиш /билимни синаш/.........................................................
3.Уйинлар оркали билимни текшириш..................................................
4.Укувчилар билимини бахолаш меъёри...............................................
ХI-БОБ
Укувчиларнинг мустакил ишларини ташкил килиш..............................
1.Мустакил ишларнинг турлари...............................................................
2.Дарслик /китоб/ билан мустакил ишлаш..............................................
3.Укувчиларнинг физикадан уй мустакил ишлари..................................
ХII-БОБ
Физикадан синфдан ташкари ва факультатив машгулотлар....................
Физикадан синфдан ташкари ишлар.......................................................
Физикадан факультетив машгулотлар....................................................
Адабиётлар руйхати.................................................................................
ХIII-БОБ

Олий укув юртларида физикани укитиш.......................................


Маъруза-материални баён килишнинг асосий формасидир....................
Маъруза курслари буйича семинарлар....................................................
Масала ечиш буйича практик машгулотлар............................................
Лаборатория практикумини ташкил килиш ва утказиш............................





Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling