22-sanli lektsiya Tema Dillenniidler kishi klasi-Dilleniidae

22-sanli lektsiya

Tema Dillenniidler kishi klasi-Dilleniidae.

Tiykarg`i sorawlar:

- Tiykarg`i qatarlari, tuqimlaslari, tuwislarina sipatlama. Basli biomorfologiyaliq

belgileri.

- Tiykarg`i wa`killerine sipatlama, tarqaliwi, dene du`zilisleri, gullerinin` du`zilisi,

xojaliq a`hmiyeti.

Tayanish so`zler:

Qatarlar, tuqimlaslar, tuwislar, tu`rler Gu`l qorg`ani, gul kesa japrag`i, gu`l japrag`i,

androtsey, ginetsey, gu`l jatag`i, miyuesi.

Bul kishi klass bir neshe qatarlarg`a bo`linedi. Dillenniid gu`lliler, chay gu`ller,

piongu`ller, fialka gu`lliler, begoniya gu`lliler, gewil gu`lliler, jin`g`il gu`lliler, tal gu`lliler,mal`va gu`lliler, krapivo gu`lliler, asqabaq gu`lliler, atanak gu`lliler, molochay hem t.b.qatarlar.Pionlar qatari-Paeoniales.Pionlar tuqimlasi- Paeoniaceae.

Tuqimlasta bir tuwis pion bar. 40 tu`rdi o`z ishine aladi. Tamir sistemasi ku`shli

rawajlang`an ko`p jilliq o`simlikler, tek g`ana ayirim tu`rleri g`ana japirag`in tu`siretug`in puta

deneli G`MA territoriyasinda 15 tu`ri o`sedi, ayirim tu`rleri Kavkaz ushin, bir tu`ri Koreya ushin

endem. Sho`p denelileri -geofitler. Japiraqlari, retpe-ret jaylasqan, u`shi bo`linip, gu`lleri iri,

ko`binese dara-dara jaylasadi. Gu`l kese 5, gu`l japirag`i 5 ayirimlarinda 10 g`a shekem baradi

ha`r qiyli ren`de, ataliq ko`p sanda. Miywesi ko`p, 2-3-jillari ko`geredi, yag`niy bul zarodishtin`

a`ste o`siwine baylanisli. Na`lleride ju`da` a`sten o`sedi, 5-7 jillarinda g`ana gu`lley baslaydi.

Bag`larda en` ko`p o`siriletug`in o`simliklerden. 100 ge shekem jasaydi. Yarim puta Qitay

pioninin` o`zinin` 300 sorti, uliwma sho`p deneli pionlardin` du`n`ya ju`zi boyinsha 10 000 day

sorti bar.

Chay gu`lliler qatari - Theales.

Bul qatarg`a tiykarinan dilleniid gu`lliler qatarina ju`da` jaqin. Qatardin tiykarg`i

ua`killeri ag`ash, puta, lian, ma`n`gi jasil ha`m azlap sho`p deneli ua`killeride ushirasadi.

Japiraqlar retpe-ret jaylasqan. Gu`lleri aktinomorfli ayirimlari zigomorfli. Qos

jinisli,ataliq sabaqshalari qosilip o`sken. Analig`i ko`pshilik ua`killerinde tsenokarpli yamasa

ekinshi apokarpli. Analiq qarinshasi joqari. Tuqiminda ko`pshilik waqitta endosperma boladi.

Bul qatardin` ua`killeri tiykarinan subtropikaliq ha`m tropikaliq zonalarda o`sedi.

Chay tuqimlasi - Theaceae.

Ua`killeri ag`ash yamasa puta deneli. Japiraqlari retpe-ret jaylasip, ma`n`gi jasil

bolip keledi. Gu`lleri dara-dara jaylasqan, aktinomorfli. Gu`l kese japiraqlarinin` sani 5-7, gu`l

japiraqlari ko`binese bes ag`zali, ayirimlarinda 4-5 japiraqtan turadi. Atalig`i ko`p sanda, siyrek

ua`killerinde 5-10 ataliqtan turadi. Analig`i tsenokarpli, 2-3-5 yamasa ko`p g`ana miywe

japiraqlardan turadi. Analiq qarinshasi joqari. Miywesi qutisha, shan`g`alaq yamasa jemis.

Ua`killerinen en` belgili chay ag`ashi yamasa chay putasi-Thea sinensis. Chaydin`

gu`linin` diametri 4 sm ge shekem jetip aq yamasa qizg`ish sari ren`de bolip, gu`l kese japirag`i

5-6, gu`l japirag`ida 5-6 sanda boladi. Ataliq sabaqshalari birikken, analig`i 3-5 miywe japirag`inan turadi. Analiq qarinshasi joqari. Miywesi u`sh uyali, ayirim jag`daylarda bes uyali

qutisha. Tuqimi iri, shar formasinda bolip keledi. Chay tayarlaw ushin ba`rqulla shaqasinin` ushi

japirag`i menen qirqilip turadi. Chay vitaminge, toniziruyushiy zat- kofeynge bay. Rossiyag`a

birinshi ma`rtebe chay 1638 jili a`kelingen. Da`slep Nikitin botanikaliq bag`inda

ma`deniylestiriw isleri aparilg`an. Sonnan Zakavkaz`ede tarqalg`an. Bul chayshilar boyinsha A.

N. Krasnov degen ilimpazdin` jumislari bar. Bul ilimpaz Batumi botanikaliq bag`in saladi, 1915

jildan baslap chay plantatsiyalari payda bola basladi. Bul chay o`simliginin` selektsiyasi

boyinsha ju`rgizilgen jumislardin` na`tiyjesin de bir qansha sortlari do`retilgen. Chaydin`

tiykarg`i watani Qubla Shig`is Aziya. Tiykarinan Indiya, Shri-Lanka, Indoneziya, Qitay h.t.b

ellerde egiledi.

Asqabaqlar qatari- Cucurbitales.

Asqabaqlar du`n`ya ju`zinde 900 tu`rdi (130) o`z ishine aladi. Bir jilliq yamasa

ko`p jilliq, o`rmelep yamasa to`selip o`setug`in o`simlikler. Japirag`i ha`r qiyli formada.

Ko`pshilik ua`killerinde murtshalar boladi, bularda tu`rin o`zgertken shaqalar bolip esaplanadi.

Gu`li ayirim jinisli, bir yamasa eki u`yli. Siyrek qos jinisli. Gu`l japiraqlari aq, sari, ayirim

tu`rlerinde jasillaw-qizg`ish bolip birikken, gu`l kesege birikken. Atalig`i 2-3-5, ko`binese 5

sonnan 4 juptan birikken, ayirimlarinda ataliq sabaqshasi yamasa shaqasi birikken boladi.

Analiq 3 miywe japirag`inan turadi, siyrek 5 yamasa 4 miywe japiraqtan turadi.

Asqabaqlar tuqimlasi-Cucurbitaceae.

Bul tuqimlasqa A.Taxtadjyannin` ko`rsetiwinshe 1000 tu`r 120 tuwis kiredi. Olar

tiykarinan subtropikaliq ha`m tropikaliq aymaqlarda taralg`an ha`m ortasha klimatli jerler de

ushirasadi. Afrika materiginde, da`slepki ag`ash deneli, puta ha`m lian tu`rleri ushirasadi. Ag`ash

deneli Dendrosicyos socotrana taslaqli Sokotra sho`linde, Namib sho`linde tikenli putaAcanthosicyos horrida tu`rleri ushirasadi.

Asqabaqlar tuqimlasi to`mendegi belgileri menen sipatlanadi. Olardin` paqalinda

bikollateral` o`tkiziwshi toplam boladi. Tu`tikleri a`piwayi perforatsiyali. Japiraqlari jan

japiraqsiz, retli jaylasqan, u`lken ju`rek ta`rizli. pa`nje salali yamasa pa`nje siyaqli keskilengen,

retli jaylasqan. A`piwayi ha`m shaqalang`an murtshalari boladi, sol arqali asilip o`siw uqibina

iye. Gu`lleri aktinomorf, 4 shen`ber boyinsha jaylasqan, bes ag`zali, ayirim jinisli. Asqabaqlar

ayirim jinisli, bir u`yli o`simlikler. Gu`l do`geregi ekilengen, birikken. Gu`l kese japiraqlari

birikken bes tisli., gu`l japiraqlari bes salali birikken qon`iraw yamasa don`gelek ta`rizli. Ataliq

gu`llerinde 5 atalig`i bolip, olardin` 4 jup-juptan birikken, birewi ayirim tu`rde jaylasadi. Al,

asqabaqlar 5 ataliqta o`z-ara birikken, tladiantlarda 5 atalig`ida ayirim-ayirim jaylasqan. Shan`

kameralari eki uyali. Analig`i parakarpli, u`sh miywe japiraq birigiwinen payda bolg`an, analiq

tu`iynshesi astqi, u`sh uyali etli, shireli bolip keledi. Analiq moyni qisqa, u`sh etli awizshasi

boladi. Analiq tu`yinshesinde tuqim bu`rtiginin` sani ju`da` ko`p sanda. Wliwma gu`linin`

formulasi: Qiyar-Cucumis sativus 0 ⊕C(5)C(5) A(2)+(2) G0 ; 0 ⊕ C(5)C(5) A0 G(3). Asqabaq

tuqimlaslari ayqaspali shan`laniwshi o`simlikler. Olar shibin-shirkeyler, qumirsqa, bu`rgeler,

ha`rreler h.t.b. shan`lanadi. Miywesi jemis siyaqli asqabaq miywe. Ju`da` u`lken, geyde massasi

100kg nan aslam boladi. Ekzokarpli asqabaqlarda qatti ag`ashlanadi, mezokarpi ha`m endokarpi

shireli boladi. Ju`da` siyrek miywesi jemis Mis: perestupende-Bryonia tuqimi ko`p sanli,

endospermasiz. u`lken tuqim u`lesine iye. Bul tuqimlastin` tu`rleri ju`da` u`lken xojaliq

a`hmiyetke iye. Ma`deniy tu`rinde egilip taza tu`rinde awqatqa ken` paydalaniladi. Ortasha

ken`liklerde ha`m Tu`slik rayonlarda ken` maydanlarda egilip ko`p zu`ra`a`t toplanadi.

Asqabaqlar tuqimlasinin u`lken xojaliq a`hmiyetine iye tuwislar ha`m tu`rleri to`mendegiler:

Qiyar tuwisi-Cucumis Bir jilliq sho`p deneli o`simlikler japiraqlari retli jaylasqan ha`m

a`piwayi murtshali analiq tu`yinshesi tsilindr siyaqli. Uliwma 30 tu`r o`simlik kiredi., Afrika

ha`m Aziyada ken` taralg`an. Ma`deniy qiyar-S. sativus ko`plegen maydanlarg`a egiledi.

Ko`birek partenokarpiyaliq miyweler payda etedi. Jabayi tu`rleri joq.

Qawin tuwisi- Melo. Bir jilliq to`selip o`siwshi sho`p deneli o`simlik. Analiq tu`yinshesi

sopaq ha`m shar siyaqli tu`kli. Ortasha jilli klimatli jerlerde 10 tu`ri ushirasadi. Ma`deniy qawinM. sativa ju`da` ko`plegen sortalrg`a iye. GMAnin` tu`slik aymaqlarinda ha`m Orta Aziya

ellerinde ju`da` ken` masshtabta egiledi. Taza tu`rinde awqatqa ken` paydalanadi ha`m keptirip

«qawin qaqG`,qaynatip varen`e ha`m «qawin qurtG` tu`rinde tayarlanadi.

G’arbiz tuwisi- Citrullus Bul tuwisqa 3 tu`r kiredi. Olar bir jilliq ha`m ko`p jilliq

o`simlikler. G`arbizlar Tu`slik Afrika ha`m Kalaxari sho`linde taralg`an. Ken` maydanda

ma`deniy g`arbiz-S.vulgaris egiledi. Onin` ko`plegen sortlari bar. G`arbiz taza tu`rinde ken`

paydalaniladi. Oni bo`tekedegi ha`m quwiqtag`i taslardi ketiriwde da`ri retinde de paydalaniladi.

Asqabaqlar tuwisi- Cucurbita Ko`p jilliq ha`m bir jilliq o`simlikler. To`selip o`siwshi,

u`lken miyweli ha`m u`lken japiraqli o`simlikler. Bul tuwisqa 18 jabayi tu`r ha`m 5 ma`deniy

tu`ri bar. Olardin` Tu`rleri - Meksika, Gvatemala ha`m Gonduras ma`mleketlerinde ko`birek

ushirasadi. Asqabaqlar tuqimlasinin` miyweleri awqatqa ha`m ot-jem retinde ken` paydalaniladi.

To`mendegi tu`rleri ken` egiledi: u`lken asqabaq- S.maxima, Ural, Volga boyinda muskat

asqabag`i- S. moschata- ig`alli tropikaliq ha`m jilli jerlerde ko`birek egiledi. asqabaqtin`

tuqiminda 52 % may boladi. Ol ju`da` joqari sapali awqatqa paydalaniladi. Baqsha

o`simliklerinin` ko`bisi tuqimindag`i may ushin egiledi. Mayi awqatqa ha`m texnikaliq maqsetler

ushin paydalaniladi. Asqabaqlar tuqimlasinin` Orta Aziyada bir jabayi tu`ri iyt tu`ynekqutirg`an qiyar-Ecballium elaterium ushirasadi. Bul tuqimlarin pisken uaqtinda bijg`ip ashiwdan

payda bolg`an turgor basimi arqali shaship jiberip taratadi.

Gewil gu`lliler qatari (kapersotsvetnie)- Capparales.

Bul qatarg`a gewiller ha`m atanaqgu`lliler tuqimlaslari kiredi.
Gewiller tuqimlasi- Capparceae.

Bul tuqimlastin` ua`killeri tropikaliq, subtropikaliq ha`m ortasha zonalarda tarqalg`an.

O`zbekshe Kavardoshlar tuqimlasi, al geul tuwisi Kovul yamasa kavar dep ataladi. Ko`p jilliq

sho`p deneli o`simlik, jerge to`selip o`sedi. Tamiri ju`da` to`menge ketedi. Japirag`i

do`n`geleklew ellips formada bolip, onin` paqaldan bekingen jerinde tikenekleri boladi. Gu`li iri

bolip, gu`l japiraqlari aqshil-qizg`ish ren`ge iye. Gu`lkese ha`m gu`l japiraqlari to`rtewden,

atalig`i sheksiz, ataliq sabaqshalari uzin bolip keledi. Analig`i uzin, ko`zge tanilip turatug`in

gineforg`a jaylasqan. Miywesi jumsaq etli jemis miywede jaylasadi. Pisken waqitlarinda

qutishanin` sirtqi qabatlari ishke bo`linip sirtqa jiyirilip ashiladi. Ishindegi tuqim aralas qizil

ren`degi jemisti jewge boladi. Tiykarinan taslaqli, taqirlaw jerlerinde, salma, japlardin`

qurg`ag`an jag`alarinda tog`aylarinda ushirasadi. Da`rilik o`simlikler qatarina jatadi. Tamirinan

tayarlang`an qaynatpa sari awriwdi emlewde, qabig`in merez awiriwina qarsi shegedi.

Miywelerinin` qaynatpasin babasirg`a, tis awiriwg`a qarsi ishedi. Jaralardi jaziw ushin da

paydalaniladi.

Atanaq gu`lliler tuqimlasi-Cruciferae.

Bul tuqimlastin` tu`rin barliq du`n`ya bo`leklerinde ushiratiwg`a boladi. Ko`binese

ortasha ken`liklerde ha`m suwiq jerlerde ha`tteki Arktikaliq jerlerge shekem taralg`an. Bul

tuqimlasqa 3000 tu`r (350 tuwis) kiredi. Ko`pshiligi sho`p deneli siyrek puta denelileri bar.

Bul tuqimlastin` ua`killerinde japiraqlari a`piwayi. retli jaylasqan pu`tin yamasa

tilkimlengen, jan japirag`i bolmaydi. Paqalindag`i tu`tikleri tar diametrli, a`piwayi tesikli.

tuqimlastin` ua`killerinde glyukozidler toplanadi, tarqaliwdan za`ha`rli gorchichniy may beredi.

Gu`lleri a`piwayi yamasa quramali barmaq ha`m sipse top gu`llerge toplang`an. gu`linin`

qurilisi: gu`l kese japirag`i ayirim-ayirim-4 eki shen`berde jaylasqan, gu`l japirag`ida ayirimayirim-4, bir shen`berde jaylasqan. Atalig`i-6, eki shen`berde jaylasqan 4-ishki shen`berde, 2

qisqa sirtqi shen`berde jaylasadi. Analig`i parakarpli eki miywe japiraqtin` birigiwinen payda

bolg`an. :stki jaylasiwg`a iye, eki uyali, analig`i eki awizshali. Gu`l formulasi: ⊕

Sa2+2Co4A2+4G(2) Miywe japiraqlari birigip o`siwden eki uya payda bolip, ha`r bir uyada eki

tuqim bu`rtigi rawajlanadi.. Miywesi eki uyali uzin sabiqsha (struchok) Pisken miyweleri

to`mennen ekige bo`linip ashiladi. tuqimlari ortadag`i perdede jaylasadi.

Atanaq gu`lliler tuqimlasinin` tu`rleri shibin-shirkeyler menen shan`lanadi ha`m o`zo`zinen shan`laniw da boladi. Kleystogamiya suwshil`niginde (shil`nik vodyanogo). Ayirim

tu`rleri ta`biyiy jag`daylarda ot-jem retinde paydalanadi. Mis: katran-Crambe kotsehyana, onin`

tamirinda kraxmal ko`p boladi. Geybir tu`rleri bezew gu`l o`simlikleri retinde ken`

paydalaniladi, aqsham suliwi-Hesperis matronalis, jeltofil`-Cheiriahthus Cheiri, levkoyMatthiola annua ha`m t.b. Ko`pshilik kapusta gu`lliler bal beriwshi misali gorchitsa. Bir qansha

tu`rleri ko`p ushirasatug`in otaq sho`p.

Qaraqalpaqstan florasinda kapustalar tuqimlasinin` 41 tuwisinin` 69 tu`ri ushirasadi

(Erejepov 1978).

Kapustalar tuwisi- Vrassica. Bul tuqimlastag`i orayliq tuwis bolip esaplanadi. Og`an 50

ge shamalas tu`r kiredi. GMA ellerinde 9 tu`ri ushirasadi. Ko`pshilik tu`rleri

ma`deniylestirilgen. Solardan en` a`hmiyetlisi Kapusta-Vrassisa 9 lerassa ju`da` ko`plegen

formag`a iye tu`r bolip tabiladi. Olardi kishi tu`rler yamasa sort dep qaraydi, biraq barlig`i bir

jabayi tu`r kapusta- V. sylvestris dan kelip shiqqan. Geybir ilimpazlar ma`deniy kapustanin`

sortlari ha`rqiyli tu`rlerden kelip shiqqan dep qaraydi. ms: Gu`lli kapusta Jer orta ten`iz

jag`alarinda o`setug`in krit kapustasinan-B.cretica kelip shiqqan deydi. E.N.Sinskaya ma`deniy

kapustanin` diploid xromosomali (2n=18,36,72) u`sh kishi tu`rinin` bar ekenligin ko`rsetedi.

Jabayi japiraqli kapusta- Var.acephala Jer Orta ten`izdin` jag`alawlarinin`

batisindag`i tawlarinda o`setug`in biyik o`simlik.

Bryussel` kapustasi-Var. gemmifera- eki jilliq o`simlik mayda kochan (tu`yin) payda

etedi. XIII-a`sirde Bryusel` qalasi a`tirapinda ma`deniylestirilgen.

Haqiyqiy kochanli kapusta- Var.capitata-eki jilliq ma`deniy o`simlik. Ortasha klimatli

jerlerde paliz o`simligi retinde egiledi. Uliwma paliz egislik maydaninin` 30 O` kochanli kapusta

iyeleydi. Awqatlaniw inistitutinin` mag`liwmati boyinsha ha`r bir adam jilina 35-56 kg

mug`darinda kapustani awqat retinde paydalanadi.

Gu`lli kapusta- Var.botrytis etli gu`l ayaqshalarinda jaylasqan ren`siz gu`lleri awqat

retinde paydalanadi.

Savoya kapustasi-Var. sabauda eki jilliq o`simlik Batis Evropada ko`p egiledi. Oni

ayirim tu`r retinde de qaraydi. Ol ju`da` mazalilig`i menen ayrilip turadi.

Kol`rabi kapustasi-Var.gongyloides eki jilliq o`simlik onin` qisqa paqali salg`am

siyaqli bolip juwanig`an boladi.

Salg`am- B. rapa eki jilliq o`simlik tamiri ku`shli juwanig`an, awqatqa ha`m ot-jemge

paydalanadi.

Bryukva, raps- B.rapus bir ha`m eki jilliq o`simlik may ha`m awqatqa ha`m mallarg`a

ot-jem retinde egiledi.

Gorchitsa sareptskaya-B.juncea bir jilliq o`simlik may aliw ushin ha`m gorchitsa aliw

ushin egiledi. May aliw ushin ha`m awqatqa paydalaniladi. Da`ri retinde de ken` paydalaniladi.

Bul bal beriwshi o`simlik bolip tabiladi.

Jin`g`il gu`lliler qatari-Grebenshikotsvetnie-Tamaricales.

Jin`g`illar tuqimlasi- Tamaricaceae.

O`zbekshe Yulgundoshlar tuqimlasi, yag`niy jingiyiui yulgun dep ataydi.

Qaraqalpaqstanda bul tuqimlaslarg`a 3 tuwis: Reomeriya, Gololaxne ha`m jin`g`il.

Bir qansha a`debiyatlarda galolaxne tuwisi berilmegen. Puta ha`m ag`ash qusag`an

ua`killerinen turadi. Shaqalari mayda qabirshaq ta`rizli yamasa biz ta`rizli japiraqlar menen

jabilg`an, izbe-iz jaylasqan. Japiraq jani japiraqshasi bolmaydi. Gu`lleri mayda, gu`l qorg`ani

ekilengen. Jin`g`illarda kist`, masaq top gu`lge jiynalg`an, al reomeriyada dara-dara jaylasqan

bolip, irilew bolip keledi, diametri 3 sm ge jetiwi mu`mkin. Gu`l kese japirag`i 4-5, gu`l

japiraqlari 4-5, rozoviy ren`de. Atalig`ida gu`l japiraqlarinin` sanina ten` yamasa eki ese ko`p

boladi. Al reomeriya tuwisinin` ua`killerin de ataliqtin` sani ko`p bolip, 5 toplamg`a birikken

boladi. Analig`i ko`binese 3-4 miywe japirag`inan turadi. Miywesi qutisha, ko`p tuqimi boladi.

Reomeriyanin` tuqiminin` barliq jeri uzin tu`ksheler menen qaplang`an. al jin`g`illardin` mayda

tuqimlarinin`, tek ushqi betinde tu`ksheleri boladi. Jin`g`ildin` tuqiminda endosperm bolmaydi,

al reomeriyada bolsa ju`da` az mug`darda boladi. Jin`g`il tuwisinin` Qaraqalpaqstan jag`dayinda

10 tu`ri o`sedi. Bular tog`aylarda, duzli topiraqli jerlerde, ko`llerdin` jag`alawlarinda olardin`

kewip ketken orinlarinda, qumshawit jerlerde de ushirasadi, yag`niy ekologiyaliq jaqtan ha`r

qiyli jag`daylarda gezlesedi. Dubil` o`simlikleri qatarina jatadi. Bir qansha tu`rlerinin` shaqalarin

qaynatip ha`r qiyli boyag`ish zatlar aladi. Dekorativ o`simlik retinde de paydalaniwg`a boladi.

Jergilikli ha`m xaliq ko`binese oting`a, sebet toqiwg`a paydalanadi.

Talgu`lliler qatari - Salicales.

Tallar tuqimlasi- Salicaceae.

Tiykarg`i sorawlar:

- Tiykarg`i qatarlari, tuqimlaslari, tuwislarina sipatlama. Basli biomorfologiyaliq

belgileri.

- Tiykarg`i wa`killerine sipatlama, tarqaliwi, dene du`zilisleri, gullerinin` du`zilisi,

xojaliq a`hmiyeti.

Tayanish so`zler:

Qatarlar, tuqimlaslar, tuwislar, tu`rler Gu`l qorg`ani, gul kesa japrag`i, gu`l japrag`i,

androtsey, ginetsey, gu`l jatag`i, miyuesi.

O`zbekshe toldoshlar dep ataydi. Bul tuqimlastin` 3 tuwisi bar: Tal-Iva (SALiX), TerekTopol`-POPULUS ha`m Chozeniya CHOSENIA. Keyingi tuwis tek uzaq shig`ista tarqalg`an.

Ag`ash, puta, japiraqlari a`piwayi, retpe-ret jaylasqan, japiraq jani japiraqshalarina iye. Gu`lleri

mayda bolip sirg`a top gu`lge jiynalg`an. Gu`lleri ayirim jinisli. P0 A2-5 ; P0 G-(2). Gu`l qorg`ani

tallarda bolmaydi, onin` ornina 1-3 kishkene nektarnikleri boladi. Al tereklerde nektarniklerde

bolmaydi, biraqta bokal ta`rizli gu`l qorg`ani boladi. Chozeniyada nektarnikte, gu`l qorg`ani da

bolmaydi. Ataliqtin` sani tallarda 2-3-5, ayirim jag`daylarda 12 ataliqqa shekem boladi.

Chozeniyada 3-6 al tereklerde 6 dan 40 qa shekem baradi. Analiq tallarda ha`m chozeniyada 2, al

tereklerde 2-4 miywe japirag`inan turadi. Miywesi qutisha, 2 qaqpaqqa ayiriladi. Tuqimi mayda

bolip, ko`binese yag`niy ushinda po`pektey jin`ishke tu`ksheler boladi. Tuqimi jerge tu`siwden

bir sutkanin` ishinde ko`geredi, tuqimi o`zinin` ko`geriwshiligin 3-4 ha`ptenin` ishinde joytadi.

Tek g`ana suwiq jerlerde saqlang`an jag`dayda g`ana ko`geriwshen`liginin` mu`ddeti soziliw

mu`mkin.

Paxta gu`lliler -Mal`va gu`lliler qatari- Malvales.

Bul qatardin` ua`killeri ag`ash, puta ha`m sho`p deneli o`simlikler bolip, tiykarinan

a`piwayi ha`m quramali japiraqlarinin` janinda japiraq jani japiraqshasi boladi. Gu`lleri qos

jinisli, aktinomorfli, ko`binese 5 ag`zali, ataliqlari 2 do`gerekte jaylasadi, ayirimlarinda sirtqi

do`gerekte jaylasqanlari staminodiyalarg`a, al ishki do`gerektegileri ko`p sandag`i ataliqlari

bo`linip, ataliq sabaqshalari birigip ketedi. Ataliq kelip shig`iwi boyinsha parakarpli, tiykarinan

ekilemshi sinokarpli bolip keledi. Analiq qarinshasi joqarg`i, miywesi qurg`aq, qutisha tipinde

bolip ashiladi yamasa bo`linip ketedi. Bul qatardin` ua`killeri filogenetikaliq, jaqtan fialka

gu`lleri qatarina jaqinlaw keledi. GMA territoriyasinda bul qatarg`a kiretug`in 2 tuqimlas bar:

Lipalar ha`m Mal`valar. Mal`va tuqimlasinin` Qaraqalpaqstanda 4 tuwisinin` ua`kili ushirasadi

(12 tu`r). Kanatnik (kenep) Al`tey (Qizil gu`l), Mal`va (tu`yme gu`l), gibiskus, g`awasha.

Mal`valar tuqimlasi-Malvaceae

Bul tuqimlasqa 1500-1600 tur: 82-90 tuwis kiredi. Olar ag`ash, puta, yarim puta ha`m

sho`p deneli o`simlikler. Tiykarinan tropikaliq ha`m subtropikaliq jerlerde taralg`an, a`sirese

Tu`slik Amerikada ko`p ushirasadi.

Gu`li ayirim jaylasqan, japirag`inin` qoltiqlarinda yamasa arnawli shaqalarda -

antokladiyalarda jaylasadi. Gu`l do`geregi ekilengen, gul kese asti japirag`ida bar, 3. Gul kese

japiraqlari 5 eki shen`ber boyinsha jaylasadi, yamasa 10, 5, gu`l japirag`i 5, Atalig`i 10 eki

shen`ber boyinsha jaylasadi. Analig`i 5, siyrek 2-3 yamasa ko`p miywe japiraqtin` birigiwinen

payda bolg`an u`stki. Miywesi qurg`aq qutisha. Gu`linin` formulasi:

⊕Ca 3+(3),(6-10)+5 A∞G(∞)

Japirag`i a`piwayi pu`tin yamasa pa`nje siyaqli keskilengen, tu`sip qalatug`in janjapirag`i

boladi. Japiraqlari retli jaylasqan. Tuqimlas ju`da` u`lken ekonomikaliq a`hmiyetke iye tu`rleri

ha`m tuwislardi o`z ishine aladi. Olardan talshiq, may, da`ri ha`m ovosh` ha`m gu`l o`simligi

retinde paydalaniladi.

A`hmiyetli tuwis ha`m tu`rleri:

G`awasha tuwisi - Gossypium.6 tu`ri bar.Baxali talshiq beriwshi o`simlik, bizin`

eramizg`a shekemgi 3 min` jil burin Batis Indiyada ma`deniylestirilgen . Onin` tuqiminin`

sirtinda 7000 min`g`a shekem talshiq boladi, uzinlig`i 60mm shekem jetedi, 70-75 % talshiq

beredi.Tuqiminda 20 % may boladi. Tiykarg`i tu`rleri: G. hirsutun-upland,ortasha talshiqli

g`auasha( Meksika). G. herbaceum - g`oza qisqa talshiqli g`awasha( Iran Orta Aziya)

G. peruvianum - uzin talshiqli g`awasha (Misr)

Gibiskus tuwisi Hiviscus-Kanap H. Cannabinus-qabig`inan talshiq alinadi talshig`inan

arqan, kenep, qapshiq islenedi.H. rosa - sinensis -Qitay roza gu`li u`ylerde gu`l retinde egiledi.

Kanatnik tuwisi -Abutilon-9 tu`ri bar.Bes biyday A. awicennae -qabig`inan talshiq

alinadi.Tamiri qaqiriq tu`siriwshi da`ri retinde paydalaniladi.

Altey tuwisi - Althaea Bul tuwisqa 12 tu`r kiredi. GMA aymag`inda ken` taralg`an

da`rilik altey. F officiales Tamiri qaqiriq tu`siriwshi da`ri retinde ken` qollaniladi.

Qaraqalpaqstan florasinda Armyan altey- A. armeniaca degen tu`ri ko`p ushirasadi.




Molochay qatari Euphorbiales.

Molochaylar tuqimlasi- Euphorbiaceae.

O`zbekshe sutlamadoshlar dep ataladi, qaraqalpaqsha su`tilmeliler desek boladi.

Qaraqalpaqstanda 7 tuwisqa kiretug`in 12 tu`r o`simlik ushirasadi. Olardan andrexne, Xrozofora

(ko`k merez sho`p), kleshevina (kene da`ri), molochay ha`m tag`i da basqa. Molochaylar

tuqimlasi tiykarinan eki kishi tuqimlasqa bo`linedi:

1)Filantlar-PHYLLANTHOIDAE.

2) Molochaylar-EUPHORBIOIDEAE

Birinshi kishi tuqimlasqa kiretug`in ua`killerine kiretug`in qarinshasinin` uyasinda eki

tuqim bu`rtiginen boladi ha`m su`tli shire bolmaydi, ua`kili androxne tuwisina kiretug`in tu`rler.

Al molochaylar kishi tuqimlasinin` analiq qarinshasi uyasinda tek g`ana birewden tuqim bu`rtigi

boladi ha`m ko`pshilik waqitta su`tli shire boladi ha`m bul tuqimlastin` ko`pshilik ua`killeride

usi kishi tuqimlasqa jatadi. Qaraqalpaqstanda 7 tuwisi bar

Krapiva gu`lliler qatari -Urticales.

Bul qatarg`a A. Taxtadjyannin` 1986 jildan buring`i sistemasinda ha`m basqa

sistematiklerdin` sistemalarinda “Jizn` rasteniy” kitabindag`i sistemada gamamelidler kishi

klasina kirgizilgen. Al, A.Taxtadjyannin` 1986 jilg`i sistemasinda Dillenidler kishi klasina

jatqarilg`an. Bul qatardin` ag`ash, puta ha`m sho`p deneli ua`killeri bar. Japiraqlari ayirim

ua`killerinde retpe-ret jaylassa, geyparalarinda qarama-qarsi jaylasqan. Japiraq jani

japiraqshalarina iye. Gu`lleri ayirim ua`killerinde quramali gu`l toplaminda, geyparalarinda dara

jaylasadi. A`piwayi gu`l qorg`anina iye, geypara ua`killerinde gu`l qorg`ani bolmaydi. Bolg`an

jag`dayda da 2-3-5 ag`zali gu`llerinin` ayirim yamasa qos jinisli formalari ushirasadi
Qarag`ashlar tuqimlasi - Ulmaceae.

Russha Karagachevie yamasa Vyazovie yamasa Iliovie, o`zbekshe Qayrag`ochdoshlar.

Bul tuqimlastin` ua`killeri ag`ash deneli bolip, ko`shelerdin` boylarinda, parklerde bag`larda

egiledi. Qaraqalpaqstanda Karagach tuwisinin` 2 tu`ri ushirasadi. Qubla rayonlarda Androsov

qaragashi yag`niy gu`jim tu`ri ushirasadi. Bul tu`rdin` qalg`an eki tu`rden ayirmashilig`i kroni

shar formasinda bolip keledi. Qalin` japiraqlari bolip, a`ste o`sedi. Qaragashtin` gu`li qos

jinisli. gu`l qorg`ani a`piwayi, 4-6 ag`zali, birikken, atalig`inda 4-6. Analig`inin` awizshasi

ekew, eki jaqqa qaray ayirilip turadi. Gu`l qorg`aninin` sheti kirpik ta`rizli yag`niy

tilkimlengen. Gu`llerinde tuqimlang`annan keyin, ko`p waqit o`tpey, gu`l qorg`ani tu`spey-aq

turip, analiq qarinshasinin` qaptalinan qabirg`alar o`sip shig`adi ha`m tez o`sip qanatshalarg`a

aylanadi. Miywesinin` pisiwi tez arada o`tedi, da`slep jasil ren`de, keyin aqshil sari ren`ge

enip pisedi. Uliwma qarag`ashlar japiraqlarin shig`armastan burin gu`lleydi. Gu`lleri ren`siz,

jasil ren`de bolip tig`iz to`p gu`lge toplang`an boladi. Erte gu`lleytug`in ha`m miyweleytug`in

o`simlikler qatarina jatadi.

Tutlar tuqimlasi-Moraceae.

Bul tuqimlastin` ko`pshilik ua`killeri tiykarinan tropikaliq ha`m subtropikaliq

territoriyalarda tarqalg`an, tek az g`ana ua`killeri ma`deniy halda orta klimatli territoriyalarda

ushirasadi. Tiykarg`i ua`killeri ag`ash deneli ha`m ma`n`gi jasil puta bolip keledi, japiraqlari

tu`sip turadi. Japiraq jani japiraqshalari boladi. Gu`lleri ha`r qiyli gu`l toplamlarina, kist`,

masaq, sayaman top gu`l, domalaq top gu`llerge jiynalg`an. Ayirim ua`killerinde shar

formasinda da boladi. Mis: injir Ficus o`simliginin` gu`lleri ishi quwisliq bolg`an shar ta`rizli

gu`l toplaminda bolip, sol shardin` ishinde jaylasqan buni sikoniy deydi. Gu`l qorg`ani a`piwayi

bolip ko`binese 4 japiraqtan, ayirim ua`killerinde 2-8 japiraqtan turadi. Ayirim yamasa azlap

birikken boladi. Ataliqlarinin` sani, sol gu`l qorg`ani japiraqlarinin` sanina tuwra keledi yamasa

1-2-3 boladi. Analig`i birikken 2 miywe japirag`inan turadi. Analiq qarinshasi ha`r qiyli

ua`killerinde ha`r tu`rli jaylasqan, yag`niy ortan`g`i, joqarg`i, to`mengi. Miywesi shan`g`alaq

ta`rizli bolip, jalg`an miywede jaylasqan boladi.

En` basli tuwislarinan biri Tut yamasa shelkovitsa-Morus. Bul tuwistin` tiykarinan eki

tu`ri ken` tarqalg`an (O`zbekstanda tu`rleri ko`p).

1. Aq tut-M. alba, Qitaydan tarqalg`an.

2. Qara tut-M. nigra, Zakavkaz`ede tarqalg`an.

Bizin` jag`dayimizda eki tu`ri de ushirasadi. Ag`ash deneli, japiraqlari pu`tin

plastinkali. Gu`lleri ayirim jinisli. Japiraq shig`armastan burin-aq gu`lleydi. Ataliq gu`lleri

sirg`a top gu`lge qusag`an top gu`lge toplang`an. Gu`l toplaminin` salbirag`an tiykarg`i

bag`anasina kishkene mayda sarg`ish-jasil ren`degi gu`lleri ornalasadi. Gu`l qorg`ani 4,

atalig`i 4 bolip, gu`l qorg`ani japiraqlarina qarama-qarsi jaylasqan. Analiq gu`lleri qisqalaw

gu`l bag`anasina ornalasqan. Jasil ren`de bolip bir-birine tig`iz jaylasadi. Gu`l qorg`an

japirag`i 4. Analig`i u`lken bolip, analiq qarinshasi shar formasinda boladi. Miywesi payda

bolg`anda gu`l qorg`an japiraqlari etli qatlamg`a aylanip birigip haqiyqiy miyweni qaplap

aladi ha`m jalg`an miyweni payda etedi.

Tut tiykarinan alg`anda eki u`yli o`simlik. Geypara jag`daylarda bir shaqada, bir tu`pte

ataliq ha`m analiq gu`l toplamlarin ko`riwge boladi. Aq tutta miywe aqshil, al qara tutta miywe

qara-qizg`ish ren`de boladi. Qara tutti shax tut dep te ataydi. Miywesi ju`da` shireli, mazali.

Awqatliq ushin paydalanadi, varen`e isleydi. Quraminda 10 % qant bar, vitaminge bay. En`

tiykarg`i a`hmiyeti pilleshilikte. Qurtlardi awqatlandiriw ushin japiraqlari paydalanadi.

Injir tuwisi-Ficus puta, ag`ash deneli ua`killeri bar. F.carica- Injir yamasa Vinnaya

yagoda, al F. elastica degen tu`ri xanada o`siriledi ha`m Fikus dep ataydi. Injir vino jemisi

yamasa smokovnitsa dep te ataydi. Zakavkaz`ede, Orta Aziyada ken` tarqalg`an, ag`ash deneli,

kroni ken` bolip keledi. Bul o`simliktin` gu`l toplami sikoniy dep ataladi. Bunin` tiykarg`i

mag`anasi do`n`gelek almurt formasinda bolip, u`stin`gi tamaninda kishkene awizshasi boladi,

buni mayda japiraqshalar jawip turadi. Bul sikoniydin` ishi quwis bolip bunda mayda ataliq

ha`m analiq gu`ller jaylasqan. Ataliq gu`linde gu`l qorg`ani biliner bilinbes bolip 5, ataliq ta 5.

Al analiq gu`lleri eki tipte boladi. Analiq moyinshasi birewlerinde qisqa bolsa, ekinshilerinde

uzin boladi. Nasekomalar ja`rdeminde shan`lanadi.

Maklyura tuwisi-Maclura. Gu`lleri ayirim jinisli. Ataliq gu`lleri sirg`a top gu`lge,

analiq gu`lleri shar ta`rizli domalaq top gu`lge toplang`an. Shaqalari tikenekli boladi.

Japiraqlari a`piwayi, pu`tin, retpe-ret jaylasqan. Miywesi shan`g`alaq, shar formasindag`i

diametri 10 sm ge jetetug`in jalg`an miyweni payda etedi. Dekorativlik maqsette parklerde, u`y

qaptal uchastkalarinda egiledi. Jipek qurtina japiraqlarin beriwge boladi.

Kendirler tuqimlasi- Cannabaceae.

O`zbekshe nashadoshlar dep ataladi. Tiykarinan eki tuwistan turadi. Konoplya

yag`niy kendir-Sannabis ha`m xmel`-Humulus. Eki tuwistin` ua`killeride sho`p deneli, konoplya

bir jilliq. xmel` bolsa ko`p jilliq. Gu`lleri ayirim jinisli, ren`siz, mayda bolip keledi. Ataliq

gu`llerinde gu`l qorg`ani japirag`i 5 ha`m salbirap turg`an 5 ataliqtan turadi. Analiq gu`llerinde

bolsa 5 japirag`i birigip ketken bolip qaplawshi japiraqtin` ishinde boladi. Analiq awzi uzin ha`m ekew boladi. Eki miywe japirag`inan turadi. Kendir tuwisinin` 2 tu`ri ushirasadi. Birinshisi C.sativa -ma`deniy kendir bolip, bul o`simlik tiykarinan bir jilliq, boyi 4 metrge shekem baradi, talshiq may aliw ushin egiledi. Eki u`yli o`simlik. Analiq ekzemplyari jin`ishke talshiq beredi,ataliq ekzemplyari iri talshiq beredi, boyi analiq ekzemplyarg`a qarag`anda keltelew bolip keledi.

Ataliq ekzemplyari poskon`, al analiq ekzemplyarina materka delinedi. Talshiqlarinan arqan,

kanat, brezent ha`m t.b. zatlar tayarlanadi. Miyweleri. tuqimi mayg`a bay boladi. May aliw

ushinda egiledi. japiraqlari barmaqlar ta`rizli bo`lingen. Kendirdin` bir u`yli sortlari da bar.

Tiykarinan Tu`slik-Shig`is Aziyadan (Gimalaydan) kelip shiqqan. C.sativa va indica degen ha`r tu`rliligi boyinsha aytqanda, sortinin` quraminda narkotikaliq zatlar boladi., yag`niy gashish boladi. Bul gashishti shegedi, yag`niy narkotik bolip esaplanadi. Ja`ne usi tuwistin` ekinshi tu`ri

C. ruderalis-jabayi kendir ushirasadi.

Ekinshi tuwis qa`dimgi xmel` ko`p jilliq shirmatilip o`rmelep o`siwshi o`simlik. u`y

uchastkalari janinda dekorativlik maqsette egiledi. Pivo islewde paydalanadi. Pivog`a jaqsi da`m,

iyis beriw ushin analiq gu`l toplamlarinan islengen nastoyka qosiladi.

O`z betinshe qadag`alaw sorawlari.

- Tuqimlastin` du`n`ya ju`zinde, G`MAnin` territoriyasinda, Orayliq Aziyada,

O`zbekstanda, Qaraqalpaqstanda qansha tu`ri bar?

- Evolyutsiyaliq qatardag`i tuqimlastin` orni?

- Tuqimlastin` ua`killerinin` geografiyaliq tarqaliwi?

- Ua`killerinin` ekologiyasi?

- Ua`killerinin` vegetativlik ha`m generativlik organlarinin` du`zilisi?

- En` basli, ko`p tarqalg`an tuwislari, tu`rleri, ma`deniy ua`killeri?

- Ua`killerinin` xojaliq a`xmiyeti, ziyani?