5 мавзу Молиявий рискларни пасайтириш

13-МАВЗУ: МОЛИЯВИЙ РИСКЛАРИНИ ПАСАЙТИРИШ УСУЛЛАРИ
РЕЖА:
1. Молиявий рискларини бошқариш - риск даражасини пасайтиришнинг муҳим омили.
2. Инвестиция рискларини пасайтириш йўллари.
3. Банкларда кредит рискини пасайтиришга қаратилган чора-тадбирлар.

1. Молиявий рискларини бошқариш - риск даражасини пасайтиришнинг муҳим омили.

Бозор иқтисодиёти шароитида инвестицияларни лойиҳавий молиялаштириш – молиялаштиришнинг энг тараққий этган замонавий шаклларидандир. Бунда лойиҳа рискларини унинг иштирокчилари ўртасида мос тақсимлаш имконияти мавжуд бўлишини кўзда тутиши зарур. Лойиҳавий молиялаштиришда юқори даражали рискларнинг бўлишини ҳисобга олган ҳолда кредиторлар рискларни самарали бошқаришни таъминлашга ҳаракат қилади. Ҳар қандай инвестиция лойиҳалари турли ноаниқликлар ва рисклар билан боғлиқ. Ҳар бир инвестиция иштирокчиси рисклар, риск турларининг вужудга келиш сабаблари, уларнинг таснифи ҳамда риск эҳтимолларини олдини олиш бўйича тадбирлар ҳақида аниқ маълумотларга эга бўлишлари лозим. Шундагина улар инвестиция лойиҳасини муваффақиятли амалга оширишга ўз ҳиссаларини қўшишлари мумкин.
Айни вақтда бир қатор ривожланаётган мамлакатларда лойиҳавий молиялаштириш механизмининг самарали ишламаслигига бу мамлакатлардаги иқтисодий ва сиёсий омилларининг таъсири яққол сезилади. Инфляция даражасининг юқорилиги, корхоналарнинг тўловга лаёқатлилик даражасининг пастлиги, банкларнинг ресурс базасининг етарлича мустаҳкам эмаслиги лойиҳаларни молиялаштиришга салбий таъсир этувчи умумий сабаблардир.
Мустақил республикамиздаги тижорат банкларининг лойиҳавий молиялаштириш фаолияти давр талабига мос равишда аста-секин ривожланмоқда. Тижорат банкларининг ресурс базасининг етарлича мустаҳкам эмаслиги инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш имкониятини чеклайди. Мамлакатимизда бозор инфратузилмасининг ҳали яхши ривожланмаганлиги ҳам лойиҳа рискларини оширади. Шунингдек, республикимизда ҳорижий сармояларни кенг жалб этиш учун қулай ҳуқуқий шарт-шароит, кафолат ва иқтисодий омилларни янада кучайтириш зарур. Лойиҳаларни молиялаштиришда риск турларини аниқлаш, таҳлил қилиш, уларни лойиҳа иштирокчилари ўртасида тақсимлаш ҳамда рискларни камайтириш бўйича тадбирлар ишлаб чиқиш лойиҳа самарадорлигига ижобий таъсир кўрсатади. Ҳар бир муваффақиятли амалга ошган лойиҳа эса республика иқтисодиётининг тараққиётига ижобий ҳисса қўшади.
Шуни ҳисобга олган ҳолда, инвестиция рискларини бошқаришнинг мазмуни, моҳияти, бошқаришдаги вазифалар, рискларни пасайтириш йўларини ҳамда усулларини билиш ҳар бир лойиҳа қатнашчилари ва инвесторлар учун жуда муҳим ҳисобланади.
Иқтисодий адабиётларда рискларни бошқариш - бу риск ва фойда миқдорини оқилона қўшилмасини аниқлашга қаратилган ҳаракатлардир, деб таъриф берилади. Рискларни бошқаришнинг асосий мақсади эса уларни пасайтириш ҳисобланади.
Лойиҳа рискларини бошқаришнинг у ёки бу турдаги воситаларининг, механизмларининг қўлланилиши амалга оширилаётган инвестиция лойиҳалари рискларининг аниқ турлари ва уларни келтириб чиқарувчи омиллар кўламига, шунингдек, уларнинг лойиҳани амалга ошириш натижаларига таъсирига боғлиқдир. Рисклар барча лойиҳалар учун умумий бўлгани каби ҳар бир инвестиция лойиҳасининг ўзига хос хусусиятларига, муайян таснифларига қараб махсус рисклар ҳам бўлиши мумкин. Бундай шароитларда рискларни таҳлил этиш, уларни бошқариш воситаларини ишлаб чиқишда кучли ва тажрибали мутахассиснинг малакали билимига таянилади. Бунда лойиҳа рискларини бошқариш бир марталик ёки битта жараёндан иборат бўлмасдан, балки у бир қанча босқичларни ўз ичига қамраб олади. Бу жараёнлар инвестиция лойиҳасини амалга оширишдаги рискларни пасайтириш ёки бартараф этишнигина эмас, балки лойиҳанинг ижобий натижаларини таъминлаш ёки оширишга ҳам бўйсундирилган бўлади.
Инвестиция лойиҳаларини ишлаб чиқишда аниқланувчи, ҳисобга олинувчи рискларни таҳлил қилиш ва уларни лойиҳани ишлаб чиқиш ва амалга ошириш жараёнларидаги бошқариш тизимининг босқичлари қуйидагича ифодаланади:
- рискларни бошқаришни режалаштириш;
- рискларни таснифлаш;
- рискларни сифатли баҳолаш;
- рискларни миқдорий баҳолаш;
- рискларни режалаштириш (аниқлаш) ва уларни ҳал этиш услубларини танлаш;
- рискларнинг мониторингини олиб бориш.
Лойиҳа рискларини бошқаришнинг юқоридаги барча босқичлари бир-бири билан ўзаро боғлиқликка эга. Ҳар бир босқич ҳар бир лойиҳада бир марта бажарилади.
Шуни эътиборга олиш лозимки, инвестиция лойиҳалари рискларини бошқаришда уларнинг таҳлил қилиниш натижаларига асосланиб, бошқариш усуллари танланади.
Рискларни аниқлаш ва бошқариш учун уни келтириб чиқарувчи ташқи омилларни (моддий ресурсларга бўлган нархнинг тебраниши, иқтисодий ўсиш ва келгуси маҳсулотга бўлган талабнинг ўсиши, инфляция, банк фоиз ставкасининг ўзгариши, технологиянинг ривожланиши, сиёсий ҳолат, иқтисодий сиёсат, шу жумладан, солиқ сиёсати, экологик қонунчилик, табиий омиллар ва бошқ.) ҳамда ички омиллар (лойиҳалаштирилаётган объектнинг қурилиш графиги, жорий ва эксплуатацион харажатлар, ишлаб чиқариш қувватларининг ўзлаштирилиши ва бошқ.) инобатга олиш лозим бўлади.

2. Инвестиция рискларини пасайтириш йўллари

Инвестиция лойиҳаларини амалга оширишдаги алоҳида рисклар таъсирини йўқотиш ёки юмшатиш учун бир қанча йўллардан фойдаланилади.
1. Рискдан қочиш - риск билан боғлиқ тадбирлардан воз кечишни (демак, бунда фойдадан ҳам воз кечишни) билдиради.
2. Рискни ушлаб қолиш – инвестор зиммасига рискни қолдириш, бунда инвестор ўз капиталини рискли тадбирларга йўналтираётганда, рисклардан кўриладиган зарарларни қоплаш учун маблағи бўлиши керак.
3. Рискни узатиш (суғурталаш) – инвестор риск ҳавфини кимнингдир зиммасига юклайди. Рискни суғурталаш, мантиқан олганда, муайян рискларни суғурта компанияларига беришни англатади. Унинг моҳияти инвесторнинг рискдан қутилиш мақсадида даромаднинг бир қисмидан воз кечиш орқали акс эттирилади. Бунда инвесторнинг риск даражасини “нол”га тушириш учун тўловни амалга оширишга тайёр эканлигини тушуниш мумкин. Кўп ҳолларда, суғурта компаниялари молиявий рискларни суғурталаш билан риск даражасини пасайтиришга тўлиқ эришишига хизмат қиладилар.
4. Рискни пасайтириш - кўзда тутилмаган ҳаражатларни қоплаш учун заҳира маблағларини ташкил этиш йўли билан йўқотишлар ҳажмини қисқартириш ҳисобланади. Кўзда тутилмаган ҳаражатларни қоплаш учун заҳира маблағларини ташкил этишдаги асосий муаммо рискларнинг жиддий оқибатларини баҳолаш ҳисобланади. Бунинг учун лойиҳа қийматини бошланғич баҳолашни ҳисобга олиш лозим. Бу эса заҳира суммасини аниқлашга катта ёрдам беради.
Рискни пасайтиришнинг аниқ воситасини танлашда инвестор қуйидаги тамойилларга асосланса, мақсадга мувофиқ бўлади:
- ортиқча таваккал қилиш керак эмас;
- риск оқибатлари тўғрисида ўйлаш лозим;
- кам нарса учун риск қилиш керак эмас.
Биринчи тамойилга асосан, инвестор ўз капиталидан кўра кўпроқ риск қилиши мумкин эмас, яъни инвестор инвестиция лойихасини амалга ошириш тўғрисида қарор қабул қилишидан аввал қуйидагиларга амал қилиши лозим:
- лойиҳага таъсир этувчи риск бўйича мумкин бўлган зарарнинг максимал ҳажмини аниқлаб олиши;
- уни қўйилаётган капитал ва ўзининг барча молиявий маблағлари билан таққослаши лозим.
- ушбу капиталнинг йўқотилиши инвесторнинг банкрот бўлишига олиб келиш-келмаслигини риск коэффициентини ҳисоблаш асосида аниқлаши лозим. Риск коэффициенти қуйидагича топилади: