3. Atom tuzilishi va tarkibi. Atom

Zomin tumani 25-maktab                                                         Alimqulov Sirojiddin 

 

 

3. Atom tuzilishi va tarkibi. 

Atom yunoncha – atomos bo’linmas degan manoni anglatadi. 

Eramizdan  avvalgi  460-370-yillarda  yashagan  olim  Demokrit  tabiatdagi  barcha 

narsalar juda kichik yani “atom”lardan tashkil topgan va atom bo’linmaydigan deb aytgan 

865-925-yillarda  yashagan Markaziy osiyolik Abu Bakr Muhammad ibn  Zakariyo 

Ar-Roziy  atomlar  bo’linadigan  zarrachalar  bo’lib,ularning  ichi  bo’shliq  va  mayda 

bo’lakchalardan iborat bo’ladi dega fikrni aytgan. 

979-1048-yillarda  yashagan  Abu  Rayhon  Beruniy  atomlarni  bo’linmaydigan 

zarrachalardir  deb  qaraydigan  olimlarga  qarshi  o’z  fikrini  biladiradi  va  atomlarni 

bo’’linadigan (lekin cheksiz emas) mayda zarrachalar ekaninin etirif etadi. 

1911-yilda 

Ingiliz 

olimi 

E.Rezerford 

atomlar 

bo’linmaydigan 

sharsimon 

zarrachalardir  deb  qaraydigan  g’oyalarni  inkor  etadi  va  atom  tuzilishining  planetar 

modelini taklif etadi.   

 Rezerford tajribasi; 

Tabiy  radioaktiv  elementlardan  ajralib  chiqayotgan  alfa  zarrachalarni  metaldan 

yasalgan  juda  yupqa  plastinkadan  o’tkazadi.Metall  plastinkadan  alfa  nurlarning  juda  ko’p 

qismi  o’z  yo’nalishini  o’zgatirmasdan  o’tib  ketadi  ayrimlari  sal  yo’nalishini 

o’’zgartiradi.Faqat juda oz qismi 8 mingtadan bittasi o’z yo’nalishini butunlay o’zgartiradi. 

          

 

 Alfa zarracha                                    

     oltindan yasalgan metall qog’oz 

Rezerford o’z tajribalaridan xulosa qilib atomning planetar modelini taklif etdi. 

1) 

Atom markazida musbat zaryadlangan yadro bo’ladi. 

2) 

Yadro atrofida manfiy zaryadlangan elektronlar harakatlanib turadi. 

3) 

Atom yadrosining zaryadi elementning tartib raqamiga teng 

4) 

Yadrodagi protonlar soni elektronlar soniga teng bo’ladi. 

                                      “+ “ musbat zaryadlangan yadro 

 

ē                           “ē” manfiy zaryadlangan elektronlar 

 

 

 

Atom  –  musbat  zaryadlangan  yadro  va  uning  atrofida  harakatlanib  yuruvchi  manfiy 

zaryadlangan elektronlardan iborat elektroneytral zarracha. 

M;  Al   

 

Tartib raqami – 13  

 

   

 

Protonlari 13 ta 

 

   

 

Yadro zaryadi +13 

 

   

 

Elektronlari -13 ta 

Zamonaviy  tasavvurlarga  ko’ra  barcha  element  atomlarning  yadrolari  proton  va 

neytrolardan iborat. 

D.D.Ivanenko  va  Gapon  yadro  tuzilishining  proton-neytron  nazariyasini 

yaratdi.(1932-yil) 

 

    

+ 

 

+ 

 

 

                    

+ 

Zomin tumani 25-maktab                                                         Alimqulov Sirojiddin 

 

 

Elementning  atom  massasi  proton  va  neytronlar  yig’indisiga  teng  va  bu  zarrachalar 

umumiy nuklonlar deb ataladi. 

 

Ar = N + Z    

bu yerda; 

Ar – atom massa 

 

   

 

 

 

 

N – neytronlar soni  

 

   

 

 

 

 

Z – protonlar soni. 

Neytronlar sonini topish uchun atom massadan protonlar sonini ayiramiz. 

N = Ar – Z  

M; Fe = 56                 56 – 26 = 30 ta neytron bor. 

Izotop – yadro zaryadlari bir xil bo’lgan tomlarning turi. 

IZOTOP 

Bir xil:   

 

 yadro zaryadi 

 

   

  

 

 

protonlar soni 

 

   

  

 elektronlar soni 

Xar xil:  1) atom massasi 

              2) neytronlar soni 

O

8

16

  O

8

17

  O

8

18

,  H

1

1 

H

1

2 

H

1

3

, 

Ca

20

40

  Ca

20

42 

 Ca

20

43

,  F

9

19

(1ta),          

K

19

39

    K

19

40

,      Cu

29

63

  Cu

29

65

,    

Fe  (6 ta),   Hg  (7 ta), Xe (9 ta),   

Sn (10 ta). 

Izobar – atom massasi bir xil yadro zaryadlari turlicha bo’lgan atomlar turi 

IZOBAR 

Bir xil:    atom massasi  

Xar xil:    1) yadro zaryadi 

                2) protonlar soni     

   

         

3)  neytronlar  soni 

 

      4) elektronlar soni 

Ar

18

40

 K

19

40

 Ca

20

40

, 

 

Cu

29

65

 Zn

30

65

, 

 

Cd

48

112

 Sn

50

112

 

Izoton – neytronlar soni bir xil bo’ladi 

IZOTON 

Bir xil:    neytronlar soni  

Xar xil:   

    

1) atom massasi 

 

       

 

2) yadro zaryadi  

                

  

3) protonlar soni 

 

       

 

4) elektronlar soni 

Сr

24

52

 Mn

25

53

 Fe

26

56

      

 

          N = 28 ta, 

 

   Xe

54

136

 Ba

56

138

 La

57

139

   , 

 

              N = 28 ta 

Izoelektron – elektronlar soni bir xil bo’ladi. 

IZOELEKTRON 

Bir xil:    elektronlar soni  

Xar xil:      1) atom massasi 

                  2) yadro zaryadi 

                  3) protonlar soni 

 

        4) neytronlar soni 

O

2

–

  F

—

  Ne  Na

+

  Mg

2+

  Al

3+

 

 

                  ē = 10 ta, 

          CH

4

  NH

3

  H

2

O 

 

                  ē = 10 ta 

 

 

 

 

 

 

 

Zomin tumani 25-maktab                                                         Alimqulov Sirojiddin 

 

 

1. Atomlarda quyidagi keltirilgan kattaliklardan 

qaysilarining soni o’zaro teng bo’ladi?  

1) protonlar; 2) neytronlar; 3) yadro zaryadi;  

4) elektronlar; 5) massa soni; 6) element tartib 

raqami; 

A) 1,2,3,4   B) 3,4,5,6    C) 1,3,4,6      D) 2,4,5,1    

2. Quyidagi zarrachalardan qaysi biri manfiy 

zaryadga ega? 

A) α-zarracha  B) elektron  C) atom    D) proton   

3. Qaysi zarrachalarning massa va zaryad 

kattaliklari bir xil? 

A) α-zarracha  B) proton   

C) pozitron      D) β-zarracha   

4. Atomning massasi deyilganda … tushiniladi. 

A) yadrodagi protonlar va neytronlarning umumiy 

massasi;    

B) yadrodagi neytronlarning umumiy massasi;  

C) yadrodagi elektronlarning umumiy massasi; 

D) A ва B          

5. Elementning massa soni nimadan tashkil topadi? 

A) proton va neytronlar soni yig’indisi;  

B) neytronlar sonidan;  

C) protonlar sonidan;  

D) proton va neytronlar ayirmasidan;  

6. Qaysi qatordagi zarrachalar skandiy atomi 

(Z=21, Ar=45) tarkibiga kiradi? 

A) 21 ta proton, 21 ta neytron, 45 ta elektron; 

B) 24 ta proton, 45 ta neytron, 24 ta elektron; 

C) 21 ta proton, 24 ta neytron, 21 ta elektron; 

D) 24 ta proton, 24 ta neytron, 21 ta elektron; 

7. 

U

235

92

 yadrosidagi neytron va protonlar sonini 

hisoblang. 

A) 143 ва 92    B) 145 ва 90  

C) 143 ва 90   D) 1455 ва 92 

8. Tellur atomi tarkibidagi neytron va protonlar 

sonini hisoblang. (

Те

128

52

) 

A) 52p; 52n      B) 52n; 52e    

C) 76n; 52p      D) 76p; 52n 

9. Kaliyning 

К

40

19

 izotopida nechtadan proton, 

neytron va elektron bo’ladi? 

A) 21,19,19        B) 20,19,19    

C) 19,21,19        D) 19,20,20    

10.  

24

Mg, 

25

Mg va 

26

Mg izotoplarining yadrolarida 

nechtadan neytronlar bor? 

A) 12,13,14   B) 12,12,12    

C) 12,12,13   D) 11,12,13    

11. Quyidagi uran izotoplarida  (

U

238

92

 ва 

U

235

92

) 

nechtadan neytron bor? 

A) 146 ва 143      B) 143 ва 146   

C) 144 ва 143      D) 145 ва 143   

12.  

Sr

88

38

 izotopi atomi yadrosining necha foizi 

neytronlardan iborat? 

A) 46,2      B) 56,8    C) 28,4     D) 71,6   

13. Vismut 

Bi

209

83

 izotopi atomining yadrosining 

tarkibini necha foizini protonlar tashkil etadi?  

A) 30,7    B) 35,2    C) 39,7    D) 45,2   

14. 

137

56

Ва izotopi atomi yadrosining necha foizi 

neytronlardan iborat? 

A) 40,876    B) 50,818   C) 59,12      D) 71,6  

15. 

96

42

Мо izotopi atomi yadrosining necha foizi 

neytronlardan iborat? 

A) 44,87   B) 55,81   C) 56,25   D) 43,75 

16. Tartib raqami 35 bo’lgan element atomining 

nisbiy atom massasi 80 bo’lsa, uning yadrosida 

nechta neytron bor?     

A) 45   B) 40   C) 35   D) 46   

17. Kimyoviy element bromning tartib raqami 35 

va atom massasi 80 m.a.b. ga teng bo’lsa, uning 

proton, neytron va elektronlari yig’indisini toping. 

A) 105   B) 100   C) 110   D) 115   

18. Yadrosida 9 ta proton va 10 ta neytron bo’lgan 

elementni tanlang. 

A) fosfor   B) kalsiy   C) ftor   D) kaliy  

19. 24 ta proton, 28 ta neytron va 24 ta elektronlari 

bo’lgan element qaysi? 

A) Mn      B) Cr      C) S     D) Fe  

20. Quyidagi element atomlaridan qaysilarida 

elektronlar va neytronlar soni o’zaro teng bo’ladi?  

1. ftor; 2. geliy; 3. xrom; 4. natriy; 5. azot;  

6. magniy; 7. uglerod; 8. litiy; 9. kremniy. 

A) 1,2,5,6,9     B) 2,3,5,6,7    

C) 3,4,5,6,8     D) 2,5,6,7,9    

21. Quyidagi ifodaning davomini toping: Barcha 

uglerod atomlarida… 

1) neytronlar soni 6 ta;  2) protonlar soni 6 ta;    

3) neytronlar soni 7 ta; 4) protonlar soni 7 ta;    

5) nisbiy atom massasi 12 ga teng; 

A) 1,4   B) 2   C) 2,3   D) 1,5   

22. Quyidagi ifodalarning qaysi biri izotoplarning 

xususiyatlarini aks ettirida? 

A) turli kimyoviy elementlar atomlari; 

B) bir davrdagi kimyoviy elementlar atomlari; 

C) bir qatordagi kimyoviy elementlar atomlari; 

D) neytronlar soni turlicha bo’lgan bitta kimyoviy 

element atomlari; 

23. Elementlarning izotoplarida quyidagilarning 

qaysilari bir xil  bo’ladi?  

1) yadro zaryadlari; 2) neytronlar; 3) elektronlar;  

4) protonlar; 5) atomlarning massa sonlari;  

A) 1,2,3   B) 3,4,5   C) 1,3,4   D) 1,3,5    

Zomin tumani 25-maktab                                                         Alimqulov Sirojiddin 

 

 

24. Izotoplarning qanday kattaliklari bir xil 

bo’ladi?  

1) protonlar soni; 2) neytronlar soni;  

3) elektronlar soni; 4) yadro zaryadlari;  

5) atomlarning massa soni;       

A) 1,2,3   B) 3,4,5   C) 1,3,4   D) 1,3,5    

25. Vodorod elementining nechta izotopi mavjud?      

A) 3   B) 5   C) 2   D) 4   

26. Kislorodning uchta izotopi mavjud deyilganda 

nima tushuniladi. 

1) tabiatdagi kislorod atomlari uch xil  massaga 

ega ekanligi;  

2) proton va neytronlar yig'indisi bilan farq 

qiladigan uch xil kislorod atomlar bor ekanligi; 3) 

neytronlar soni bilan farq qiladigan uchta kislorod 

atomlar bor ekanligi;  

4) Protonlar soni bilan farq qiladigan uchta 

kislorod atomlar bor ekanligi;  

5) kislorodning har xil agregat xolatda bo`lishi;  

6) proton va neytronlar yig’indisi bilan farq 

qilmaydigan uch xil kisiorod alomlari bor ekanligi. 

A) 1, 2, 3   B) 1, 2, 3, 5  C) 4, 5, 6  D) 2, 3, 4, 6 

27. Kislorodning uchta izotopi bor. Ularning 

yadrosidagi neytronlar sonini (atom massasi ortib 

borish tartibida) aniqlang. 

A) 8, 9, 10   B) 10, 8, 9   C) 9, 8, 10   D)11, 8, 9 

28. Vodorodning uchta izotopi bor. Ularning 

yadrosidagi neytronlar sonini (atom massasi ortib 

borish tartibida) aniqlang. 

A) 0,1,2   B) 1,2,3   C) 1,1,2   D) 1,2,2   

29. Og’ir suv oddiy suvdan nima bilan farq qiladi? 

A) qo’shimchalarning miqdorining ko’pligi;   

B) kislorodning izotop tarkibi;  

C) vodorodning izotop tarkibi;   

D) molekulasida protonlar soning har xil bo’lishi. 

30. Qaysi qatorda faqat izotoplar keltirilgan? 

A) 

16

O, 

32

S, 

12

C;         B) 

41

K, 

41

Ca, 

41

Se;          

C) 

40

Ar, 

40

K, 

40

Ca;    D) 

16

O, 

17

O, 

18

O;         

31. Izotoplar joylashgan qatorni ko’rsating. 

A) 

32

S, 

16

O, 

12

C            B) 

40

K, 

40

Ar, 

40

Ca   

C) 

52

Cr, 

55

Mn, 

56

Fe      D) 

39

K, 

40

K, 

41

K 

32.  

О

О

О

18

8

17

8

16

8

,

,

 larning atomlari o’zaro qanday 

elementar zarrachalarning soni bilan farq qiladi?  

1) elektronlar; 2) protonlar; 3) neytronlar; 

A) 1   B) 2   C) 1 ва 2   D) 3 

33. Izobarlarga tegishli ta’rifni toping. 

A) yadrosidagi protonlar soni bir xil, neytronlar 

soni har xil bo’lgan atomlar; 

B) yadrosidagi neytronlar soni bir xil, protonlar 

soni har xil bo’lgan atomlar; 

C) yadrosidagi protonlar va neytronlar soni bir xil 

bo’lgan atomlar; 

D) yadrosidagi protonlar va neytronlar yig’indisi 

bir xil bo’lgan atomlar. 

34. Izobarlar joylashgan qatorni ko’rsating. 

A) 

12

C, 

35

Cl, 

80

Br       B) 

40

Ar, 

40

K, 

40

Ca  

C) 

11

C, 

12

C, 

13

C         D) 

32

S, 

40

Ar, 

40

K   

35. Yadro zaryadi +19 va +20 bo’lgan ikki 

atomning massasi bir xil, ya’ni  

6,68•10

-26

 kg ga teng chiqdi. Bu atomlar o’zaro 

qanday moddalar deb ataladi? 

A) izotoplar    B) izomerlar   

C) izobarlar   D) gomologlar   

36. Bir – biriga izobar yoki izotop bo’la 

olmaydigan elementlar qatorini aniqlang.    

A) 

H

H

3

1

1

1

,

  B) 

K

K

40

19

39

19

,

 C) 

Ar

K

40

18

40

19

,

 D) 

Zn

Cu

65

30

64

29

,

    

37. Izotonlar keltirilgan qatorni tanlang.  

A) 

136

Xe, 

138

Ba, 

139

La, 

140

Ce    

B) 

137

Xe, 

137

Ba, 

138

La, 

201

Hg    

C) 

40

Ar, 

40

K, 

40

Ca, 

40

Cl 

D) 

34

Cl, 

36

Cl, 

38

Cl, 

39

Cl         

38. Quyidagi atom va ionlar: Ne, Na

+

, F

-

 uchun bir 

xil qiymatga ega bo’lgan kattaliklarni ko’rsating. 

A) elektronlar soni;   B) neytronlar soni   

C) massa soni;          D) protonlar soni     

39. Quyidagi ionlardan qaysilari izoelektronli 

bo’ladi? 

A) 









2

3

2

,

,

,

Ca

Fe

O

Na

  B) 









3

3

,

,

,

Al

F

Cl

Cr

  

C) 









F

O

Mg

Na

,

,

,

2

2

 D) 









3

2

2

,

,

,

Al

Mg

Zn

F

  

40. Izoelektron (teng elektronli) moddalarni 

aniqlang. 

A) N

2

:CO   B) CO

2

:CO   C) N

2

:O

2  

  D) H

2

:Cl

2

         

41. Izoelektronli zarrachalarni toping.  

1) metan 2) ammiak 3) vodorod ftorid  

4) ammoniy ioni 5) ftor atomi; 6) ftor anioni 

A) 1,2,3     B) 1,2,3,4,6   C) 3,4,6     D) 3,4,5,6   

42. Elektronlar soni bir xil bo’lgan zarrachalarni 

aniqlang. 

;

)

10

;

)

9

;

)

8

;

)

7

;

)

6

;

)

5

;

)

4

;

)

3

;

)

2

;

)

1

4

2

2

2

7

2

3

3

6



















Si

Se

Ar

Ca

S

Mn

Fe

Fe

P

Сr

 

A) 1,2,4,8,9      B) 3,4,8,10     

C) 5,6,8,9        D) 1,2,5,6,7,8                    

43. Quyidagi qaysi atom yoki ionlar juftida 

elektronlarga nisbatan protonlarning soni ko’proq? 

A) 





ваCl

Na

   B) 

0

ваCl

K



   

C) 





ваCl

Cu

2

  D) 





2

ваCa

K