3 mavzu: nutq madaniyati va nutq odobi. (2 соат)

---

3 MAVZU: NUTQ MADANIYATI VA NUTQ ODOBI. (2 соат) 

                                    R E J A  

1.  Nutqning to'g'riligi. 

2.  Nutqning sofligi. 

3.  Nutqning aniqligi. 

4.  Nutqning mantiiqiyligi. 

5.  Nutqning ifodaviyligi. 

6.  Nutqning boyligi. 

7.  Nutqning o'rinliligi. 

Nutqning  to'g'riligi  Lining  dabiy  til  normalariga  mosligidir.  Adabiy  til 

normalari  ko'p  tarmoqii  bo'lgan  uclum  nutqning  to'g'riligshi  ham  bir  qancha 

shartiarni  o'zida  qamraydi.  To'g'r,  nutq  o'zida  adabiy  tilning  fonetik,  talaffuz, 

lug'ayviy  so'z  yasalishi,  grammatik  (morfologik,  sintaktik),  uslubiy  normalarini 

mujassamlashtirilgan bo'lishi lozim. Bularning birortasidan biroz chetlashgan nutq 

ham to'g'ri bo'la olmaydi. 

Nutqning  to'g'riligi  uning  eng  muhim  aloqaviy  fazilatlaridir.  Nutq  to'g'ri 

bo'lmasa, boshqa kommunikativ fazilatlari ham  vayron  bo'ladi.  Nutqning  tuzilishi 

b'ag'ri  bo'lmaganda,  uning  mantiiqiyligi,aniqligi,  o'rinliligi  haqida  gapirib 

bo'lmaydi. 

To'g'ri  utq  tuzish  uchun  so'zlovchi  adabiy  til  normalarini  egallab  olgan 

bo'lmoqi lozim. Bu esa juda murakkab, sermashaqqat ishdir. 

2.  Adabiy  til  uchun  begona  unsunlari  bo'lmagan,  ahloq  normalari  tan 

ilmaydigan so'zlardan holi bo'lgan nutq sof nutq deb yuritiladi. 

Ijtimoiy  normalar  adabiy  tilda  axlodan  tashqarii  til  unsunlarini  ishlatishga 

yo'l fcrmaydi.. Ammo hamonki nutq shaxsga xos hodisa ekan, unda ijtimoiy axloq 

prmalirin  buzuvchi  til  birlik.la.ri  ham  ishlatilibyu  qolishi  ehtimoldan  uzoq  emas. 

Aksar holatlarda adabiy t i l  sofligiga qo'yidagilar putur etkazib turadi: 

1.  Mahalliy  dialekt  va  shevalarga  xos  so'z,  ibora,  shuningdek,  grammatik 

shakllar, so'z va so'z birikmalarining talaffuzi, urg'usi. 

2.  O'rinsiz qo'llangan chet so'z va so'z birikmalari. 

---

3.  Jargonlar. 

4.  Vul'garizmlar. 

5.  Nutqda ortiqcha takrorlanadigan parazit so'zlar. 

6.  Kontseiyarizmlar. 

Sanab o'tilgan unsurlardan o'rinsiz foydalanish kundalik nutqni ham, badiiy 

iutqni  ham  xiralashtiradi.  Mar  bir  so'zlovchi  o'z  nutqining  adabiy  normalar 

prajasida  bo'lishi  Lichun  qarakat  qilishi  lozim.  O'z  shevasiga  xos  bo'lgan  til 

Mtalarini  nutqqa  o'rinsiz  olib  kirish  nutqni  bo'zadi.  Biroq  adabiy  tilda  varinati 

w'lmagan, ifodalanayotgan fikrni ravshanlashtirish uchun zarur so'z va grammatik 

positalarni, ularga izoh bergan holda nutqqa olib kirish unga sayqal bag'ishlaydi. 

3.  Aniqlik  nutqning  muhim  fazilatlaridan  biri  sifatida  qadimdan  ma'lum. 

G'arb  lutaffakkurlari  ham  Sharq  olimlari  ham  aniqlikni  nutq  sifatlarining  birinchi 

sharti lisob lagan lar. Aritotel: "Agar nutq noaniq bo'lsa, u maqsadga erishilmaydi", 

-degan fc'lsa, Kaykovus: "Ey farzand, so'zning yuz va orqa tomonini bilgil, ularga 

rioya  qilgil,  so'zlaganda    ma'noli    gapirgil,    bu    notiqlikning  alomatidir.    Agar 

gapirgan  vaqtingda  so'zning  qanday  ma'noga  ega  ekanligini  bilmasang  qushga 

o'xshagaysan"-deydi. 

Aniqlik  nutqning  fazilati  sifatida  yorqin  ifodalash  qobiliyati  bilan,  nutq  

predmetining  ma'nosi  bilan,  nutqda  ishlatilayotgan  so'z  ma'nolarini  bilish  bilan 

bog'liq  bo'ladi.  Agar  notiq  o'zi  fikr  yuritmoqchi  bo'lgan  nutq  predmetini  yaxshi 

bilsa,  unga  mos      so'zlar  tanlasa  va  o'zi  tanlagan  so'zlarning  ma'nolariga  mos 

vazifalar yuklasa, nutqning aniq bo'Iishi muqarrardir. 

Nutqning sifati ma'nosida aniqlikning o'zi nimalardan iborat? Aniqligi "nutq-

borliq",  "nutq-tafakkur"  munosabatlari  asosida  aniqlasa  bo'ladi.  Nutqning  aniqligi  

so'zning narsa va hodisalarda aks etgan borliq belgilari bilan qat'iy mos kelishidir. 

Aniqlikni  so'zning  hammaga  tushunarli  ma'nosi  bilan  nutqda  anglatgan 

ma'nosining  biri-biriga  mos  kelishi  deb  tushunish  ham  mumkin.  Moslik  deganda 

esa 

nutqdagi 

so'z-narsa 

munosabatdoshligi 

anglashiladi. 

So'z-narsa 

munosabatdoshligidan Itashqarii moslik bo'Iishi mumkin emas. Nutq aniq bo'Iishi 

uchun so'z til sistemasi o'ziga berkitgan ma'noga to'la mos ho Ida qo'llanishi zarur. 

---

Demak, aniqlik nutqda so'z qo'llash normalirag amal qilishdan iborat. Bu jihatdan 

aniqlik  to'g'rilikning  Iboshqacha  ko'rinishi  hisoblanadi.  Ba'zan  notiq  o'zi 

ishlatadigan so'zning ma'nosini Ibilishga uncha e'tibor bermaydi. Natijada so'zning 

sistema  bergan  ma'nosi  nutqda  ilko'zda  tutilgan  ma'nosiga  mos  kelmaydi. 

Ko'pincha bunga bir-biriga yaqin narsalarni wanglatuvchi so'zlar sabab bo'ladi. 

 Aniqlik nutqning aloqaviy fazilatlaridan biri bo'lib, u oshyoviy borliq bilan 

nutq  mazmun      rejasining      mosligi      sifatida      yuzaga      chiqadi.        Boshqacha   

aytganda 

 

ifodalangan 

tushunchalar 

tizimida 

so'zlarni 

ularning 

tildagi 

ma'nolariga 

mos 

holda 

qo'llashda ko'rinadi. 

   Aniq  nutq  yaratish  so'zlovchidan  qo'yidagilarni  o'rganish  va  ularga  amal 

qilishni talab etadi: 

    a)  tilning  sinonimiy  imkoniyatlarini  bilish  va  sinonimik  qatorlardan 

kerakli variantni ajratib nutqda qo'llash; 

     b)  nutqda  ishlatiladigan  so'zning  anglatgan  ma'nolarini  har  tomonlama 

bilish; 

nojiddiy, taxminiy qo'llashlardan qochish, chunki betayin so'z qo'llash nutqni 

beburd qiladi. 

   v)  so'zning  ko'p  ma'noligiga  e'tibor  berish,  ko'p  ma'nli  so'z  nutqda 

qo'llanganda  ilg  qaysi  ma'no  qirrasi  ko'zda  tutilayotgannini  aniq  tasavvur  qilish; 

fikrning  yuzasha  chiqishida  bu  so'zning  boshqa  ma'no  qirralari  monelik  qilish-

qilmasligini ko'z oldiga keltirish; 

     g)  omonimlarning  xususiyatlarini  bilish,      chunki  ularni  bilmaslik 

aniqlikning buzilishiga o lib keladi; 

      d) poronimlarni bilish, ulardagi tovush yaqinliklariga e'tibor berish; 

     e)  tor  muhitda  ishlatiladigan,  chetdan  kirgan,  kasb-hunarga  oid  arxaik, 

eskirgan, dialektizm so'zlarning ma'nolarini yaxshi anglagan holda nutqqa kiritish. 

 

4. Nutqda bayon etilgan fikrning qismlari va alohia fikrlarning o'zaro 

Imutanosibligi mantiqiylik deb yuritiladi. 

---

1  Mantiqiy  nutqda  gaplardagi  fikrlar  butun  nutqdan  kelib  chiqadigan 

fikrning H'sm'ar' hisoblanadi, ular orasida ziddiyat bo'lmaydi. Mantiqiylik aniqlika 

suyanadi. 

 Bunda  predmet  aniqligi  ham  tushunchaviy  aniqlik  ham  muhimdir.  Noaniq 

nutq mantiqiy bo'Ia olmaydi. Nutqda mantiqiylikka erishish uchun unda qo'llangan 

so'zlar 

 bilan  ularning  predmetlik  ma'nolari  mos  bo'lishi  lozim.  Boshqacha  aytganda  har 

bir 

  so'z nutqda qo'llananda o'ziga berkitilgan ma'nogina ifodalashi mumkin.Biroq 

so'zlar  qit'iy  aniqlikda  qo'llanganda  hm  mantiqiylik  bo'zilishi  mumkin.Chunki 

aniqlik 

leksik 

sath 

bilan, 

mantiqiylik 

sintaktik 

qurilish 

bilan 

bog'langandir.Mantiqiylikni  predmet  mantiqiyligi  va  tushuncha  mantiiqiyligi  deb 

ikkiga ajratish mumkin. Predmet mantiqiyligi nutqda til birliklarining o'zaro ichki 

munosabatlarining mosligidan iborat. Tushuncha mantiqiyligi mantiqiy fikr tuzilishi 

hamda  bu  tuzilishning  nutqdagi  til  belgilari  ma'no  aloqalaridan  iborat. 

Mantiqiylikning  bu ikki ko'rinishi o'zaro aloqada bo'lib, nutqda  birlikda  namoyon  

bo'ladi. 

Gap ichida mantiqiylikning buziluviga qo'yidagilr sabab bo'lishi mumkin: 

1.  Ma'lumki  so'zlar  o'zaro  ma'no  doiralariga  mos  keluvchi  sz  bilangina 

birikam  loladi.  Istalgan  so'zni  istalgan  so'z  bilan  biriktirish  mumkin  emas.  Bir-

biriga  mos  Ikelmaydigan  tushunchalarni  ifodalovchi  so'zlar  gap  ichida  birikib 

qolsalar, fikrda mantiqsizlik yuz beradi. 

2.  So'z tartibiga e'tibor bermaslik. 

Gap  ichida  so'zlarning  o'zaro  to'g'ri  tartibi  mantiiqiylikning  yuzaga 

chiqishida Imuhim ahamiyat kasb etadi. O'zbek tilida so'z tartibi gapning sintaktik 

tuzilishida lamal qiladi. Sintaktik tuzilish so'z tartibi, svz birikmalari,ega, kesim va 

boshqa gap bo'laklarining joylashuvini belgilaydi. 

3.  Bir  xil  ma'noli  ifodalarni  nutqqa  ortiqcha  kiritish  mantiiqiylikning 

Ibuzilishiga  sabab  bo'ladi.  Bir  xil  ma'noli  birdan  ortiq  ifodalar  pleonazm  deb 

lyuritiladi: Men, o'zim; shu bugun,bugundan boshlab kabi. 

---

Mantiiqiy aloqa va munosabatlarni ifodalashning muxim vositalaridan birim 

kirish  so'z,  kirish  birikmalar,  yordamchi  so'zlar  ,  bog'lovchilar  va  yuklamalar 

hisoblanadi. Gap bo'laklari, shuningdek, gaplar orasidagi mantiiqiy munosabatlarni  

ifodalash  uchun  kirish  so'z  va  kirish  birikmalar  xizmat  qiladi.  Ulardan  to'g'ri 

Ifoydalanish yaxshi nutq aratishning garovi hisoblanadi. 

Gaplar orasida mantiiqiylikning buzilishiga quyidagilarni ko'rsatsa bo'ladi: 

1.  Gaplarni bir-biriga bog'lashda yuz beradigan xatolar. 

2.  Bir fikrdan boshqasiga o'tishda yuz beradigan xatolar 

3.  Matnni abzatslarga bo'lishda xatolarga yo'l qo'yish 

4.  Matnni  mantiqiy  shakllantirish,  sintaktik  qurilmalarni  tanlashda  yuz  I 

beradigan xatolar. 

5.Nutqning muxim fazilatlaridan biri ifodalilikdir. 

Ifodalilikkina  tinglovchi  tomonidan  qabul  qilinishini  ta'minlaydi.  Ifodalari 

sodda,  ammo  katta  mazmunga  ega  bo'lgan  nutq  tinglovchida  qiziqish  uyg'otadi  va 

filming ongiga tez etib boradi. Ifodalilik nuqtai nazaridan qaralganda kishilarning 

ilnutqlari  hilma-hildir.  Hatto  bir  mavzuga  bag'ishlangan  nurii  kishilarning  nutqi 

Burlicha ifodalanishi mumkin. 

     Bunday  nutqlarning  biriga  tinglovchi  qiziqib  qarasa,boshqasiga  nisbatan 

loqayd 

 munosabatda   bo'ladi.   Nutqni   ravon   qilishda   mavzu   va   habarning   

mantiqi, 

 dalil  laming  yangiligi,    muallifning  ta'sir  o'tkazish  vositalari,    nutqning 

struktura 

xususiyatlari   muhimdir.O'z tuzilishi   xususiyatlari,fazilati,xossalari   bilan 

tingiovchining  fikr  va  tuyg'ularini,  diqqatini  yrqinlashtirgan  aytganlarga 

qiziqish  uyg'otgan nutq ifodalidir. 

Nutqning nimaga qaratilganligi, qanday voqealar unda aks etganligiga Iqarab 

ifodalilik hilma-hil ko'rinishlarda bo'ladi. Quvonch ifodasi, qo'rquv ifodasi, lhayajon 

va  chaqiriq  ifodasi,  jimlik  va  ajablanish  ifodasi  bor.Bularning  xar  biri  o'ziga  Ixos 

nutqiy  sharoitlar  uchun  o'rinli  xisoblanadi.Chaqiriq  ifodasini  oshqning  ishq 

---

sarguzashtlari bayonida qo'Ilab bo'lmaganidek, quvonch ifodasini bemor tepasida I 

bayon qilish o'rinsizdir. 

Ifodalilik, birinchidan, nutq vaziyati bilan bog'liq bo'lsa, ikkinchidan, tilning 

tuzilishi bilan bog'liqdir. 

Nutqning  ifodliligi  talaffuz,  urg'u,  leksika,  so'z  yasalishi,  morfologiya, 

sintaksis, bslub bilan mustahkam aloqadordir. 

Demak,    ifodalilik    til      imkoniyatlarining  har-hil    sohalari      ishtirokida 

yuzaga khiqadi. 

Nutqda  ifodalilikka  qanday  erishish  mumkin?  Tilshunos  B.N.  Golovin 

buning mtita shartini ko'rsatadi. 

Birinchidan,  Nutq  mualif  tafakkurning  erkin,  mustaqil  bo'lishi.  Siyqasi 

chiqqan galarga bog'lanib qilgan kishining nutqi yuksak ifodalikka erisha olmaydi. 

Chunki Ibunday   notiq   erkin   tafakkur   qilmaydi,   nutqiga   sharoitga   munosib   

ifodaviy  fcositalarni  kirita  olmaydi,  ular  ustida  o'ylamaydi.  Uylay  olmaydi. 

Ikkinchidjan,        nutq        muallif        nima      haqida        so'zlayotganini,  kimlarga 

so'zlayotga'nini  bilishi,  shunga  qiziqishi,  beparvo  bo'lmasligi  lozim.Uchinchidan, 

tilni, uning ifoda vositalarini, imkoniyatlarini yaxshi bilish (bunga  til fanini yaxshi 

bilish  orqali  erishiladi).  To'rtinchidan,      til      uslublari,      (badiiy,      ilmiy,   

publitsistik,      so'zlashuv      kabi)  xususiyatlari,  xossalarini  bilish.  Beshinchidan 

nutqiy  masala  ustida  muntazam  va  ongli  Mashq  qilish.  Bunda  olingan  bilimni 

malakaga aylantirish muhimdir.   So'zlayotganda kishi uzoq o'yiab mutqni ifodali 

qiladigan  vositalarni  topa  olmaydi.  Buni  vaqt  taqozo  etmaydi.  Bu  borada  bizga 

malakamiz  yordam  beradi. U  tezlik  bilan bizga nutqni  ifodali qiluvchi  vositalarni 

topib  berishi,  keraksiz  vositalarni      uzoqlashtirish  lozim.  Ammo  bunga  qanday 

erishish  mumkin?  O'qigan  badiiy,  ilmiy  va  boshqa  asarlarning  tiliga  ongli 

munosabatda bo'lish, til vositalarini tahlil etish, yodlash, ulardan   foydalanib, nutq 

ko'zlash  Mashqlari  o'tkazish    ifodali  so'zlash  yuzasidan  malaka  hosil  qilishning 

fcirdan-bir  to'g'ri  yo'lidir.        Kishi  doimo  o'z  nutqiy  malakasini  boyitishi,  oshirib 

porishi  zarur. 

---

Oltinchidan,  so'zlovchining  ifodali  so'zlashga  bo'lgan  ongli  ishonchi,  ruhan 

'tayyorgarligi,  Kishi  o'ziga-o'ziga  mening  nutqim  ifodasiz,  nochor  va  qashshoq, 

shunga ko'ra yorqinroq, ifodaliroq so'zlashish uchun kitoblar o'qishi, ulardan tilning 

ifoda  vositalarini,  maqol,  hikmatli  so'zlarni,  iboralarni  o'rganishim  zarur  deb  olishi 

kerak. 

Ettinchidan,  tilda  nutqning  ifodaliligini  ta'minlovchi  vositalarning  bo'lishi. 

Ular bilda borligi uchun ham biz o'z nutqimizda ifodalikka erishamiz. 

Tilning      ifoda      vositalari      deyilganda,      odatda,      troplar      va    tasviriy   

shakllar 

Itushuniladi. Haqiqatda esa ifodalilik vositalarining boshqa ko'rinishlari ham 

bor.  Bu  tushuncha  oddiy  tovushlardan  to  uslubgacha  bo'lgan  ham  ma 

imkoniyatlarni  o'zida  qamraydi.  Hammaga  ma'lumki,  so'zlovchi  biror  tovushni 

noto'g'ri aytsa, nutqni babul qilish ancha qiyinlashadi. 

Ifodali  so'zlashni  ta'minlovchi  asosiy  manba  so'zlar  (leksika)dir.  Tildagi 

so'zlar,  Iug'aviy-ma'naviy  vositalar  tilning  tasviriy  vositalari  deb  yuritiladi. 

O'xshatish  (epitet)  ham,  metofara  ham,  metonimiya  ham  lug'aviy  ma'noga 

asoslanadi. 

Ma'lumki,  ifodalilikni  ta'minlashda  o'xshatish,  metofora,  metonimiya, 

senikdoxa, mubolag'a  kabilar  katta ahamiyatga  ega. nutqda bu vositalardan o'rinli 

foydalanish uning madaniyatini oshiradi. 

6.Nutqning    boyligi    (rang-barangligi)    deyilganda    unda    ishlatilgan    

til 

vositalarining   ko'pligi,   kam   takrorlanganligi,   tinglovchiga   ko'rsatilgan   

ta'siri 

tushuniladi.  Nutqning  boyligini  aniqlash  ancha  mushkul  bo'lib,  ikki  nutqni 

bir-biri 

bilan  solishtirganda,  qiyoslaganda,  ulardagi   til  vositalarining  so'zlovchi  

ko'zda 

jtutgan  axborotni  yuzaga  chiqarishda  bajargan  vazifasi  ustida  mulohaza 

qilganda 

---

mamoyon bo'ladi. 

Olaylik  o'rta  ma'lumotli  birgadirning  nutqidan  ma'lumotli  o'qituvchining 

nutqi, albatta boydir. Bunga biz o'z taassurotlarimiz asosida ishonch hosil qilamiz. 

Til  qo'rilish  xususiyatlari  bilan  bizda  taassurot  uyg'otgan  nutq  boy,  shunday 

taassurot kam bo'lgan nutq qashshoqdir.  

Ko'pgina  kishilarning  og'zaki  nutqida  (ba'zan  yozma  nutqida  ham)  so'zlar 

ko'p  martalab  takrorlanadi,  nutqda  fikrni  yorqinlashtirish  uchun  zarur  bo'lgan  til 

vositalari  ishlatilmaydi.  Bunday  nutqni  eshitish  kishiga  malol  keladi.  Nutq 

so'zlovchi  o'z oldiga qo'ygan  maqsadni  tinglovchiga  to'la  etkaza  olmaydi. Albatta 

bunday  nutq  so'zlovchining  tilni  yaxshi  egallamaganligini,  o'z  nutqi  uchun  qunt 

bilan mehnat jqilmaganligini qo'rsatadi. 

Xullas,  notiqning  nutq  o'rganiladigan  mavzuga  bog'Iiq  holda  boy  va  rang-

barang  bo'lishi  lozim.  Buni  beglilashda  frazeologik  birikmalarning  alohida  o'rn 

bor. 

7.  O'rinlilik  nutqning  fazilatlari  ichida  eng  muhimlaridan  biridir.  Chunki 

butqning  boshqa  fazilatlari  parcha,  uchun  nutq  so'zlanib  turgan  sharoit  uchun 

o'rinli  bo'lsagina,  o'zini  ko'rsata  oladi.  Aks  holda  to'g'rilik  ham,  ifodalilik  ham 

knglashilmaydi. 

O'rinlilik  nutqning  ma'lum  bir  voqea-hodisaga,  aloqaning  maqsadi  va 

sharoitiga 

moslab 

tuzilishidir. 

O'rinli 

nutq 

berilayotgan 

ma'lumotga, 

tinglovchilarning  nutq  so'zlanayotgan  paytdagi  ruhiy  holatiga  mos  bo'ladi. 

Masalan,  nikoh  to'yi  kechasida  lytilgan  nutq  bilan  ish  yuzasidan  o'tkazilgan 

majlisda so'zlangan nutq o'z so'z tarkibi, qo'rilishi, uslubi, ohangi bilan bir-biridan 

keskin ajralib turadi. 

O'rinlilikka  erishishning  asosida  tilning  so'z  boyligini  egallash,  har  bir 

so'zning  pa'no  qirralarini  chuqur  anglash  yotadi.  So'zlovchi  ayrim  so'z,  so'z 

birikmalari  yoki  iboaralarning  leksik  ma'nolarini  yazxshi  anglamasdan  nutqqa 

kiritilganda,  mazkur  til  vositalari  muallif  ko'zlagan  ma'noni  anglatganligi  uchun, 

maqsad yuzaga  chiqmaydi,  mantiqsizlik paydo bo'ladi. 

---

Nutqning  o'rinliligi  asosida  gapni  ma'lum  maqsadga  ko'ra  qurish  g'oyasi 

yotadi.  O'rinlilik  gapda ko'zda tutilgan maqsadning yuzaga chiqishini ta'minlash 

uchun  til  vositalarining  jonlanishidir.  Uni  amalga  oshirish  so'zlovchidan  til 

vositalarini,  til  kurilishini,  til  uslublarini  bilishni  talab  etadi.  Chunki  nutkning 

o'rinliligi  tilning  har  xil  satqlarini  qamraydi  hamda  so'zlar,  so'z  birikmalari, 

grammatik  kategoriyalar  va  shakllar,  sintaktik  qurilmalarning  butun  bir  tizimini 

qo'llash orqali shakllanadi. 

O'rinlilik ko'p tomonli xususiyatdir, ya'ni gap uchun so'z, so'z birikmasining 

o'rinliligi,  matn  uchun  ayrim  gaplarning  o'rinlililigi,  matnning  nutq  so'zlanib  

turgan  vaziyat  uchun  o'rinlililigi,  nutqning  auditoriya  uchun  o'rinliligi, 

(tenglovchilaming  yoshi,  bilimi,  ongi,  ijtimoiy  holatiga  mosligi)  kabi.  Shularga 

Ibog'langan  holda  odatda,  o'rinlilikning  quydagi  jihatlari  farqlanadi:  uslub  

o'rinliligi,  til  birliklarining  parcha  uchun  g'o'rinliligi,  vaziyat  o'rinliligi,  shaxsiy  

ruhiy o'rinlilik. 

Ma'lumki, adabiy til so'zlashuv, rasmiy, ilmiy, publitsistik, bidiiy uslublarga  

egadir.  Ularning  har  birining  o'z  xususiyatlari  bor.  Til  materiallarini  tenglash 

qonun    qoidalari  mavjud.  So'z,  so'z  birikmalari,  sintakt'ik  qurilma  va  butun  nutq 

tuzilishi  sistemasining o'rinlililgini til uslubi belgilaydi hamda boshqaradi. U yoki 

bu so'zning, birikmasining, sintaktik qurilmaning lozim yoki lozim emasligini har 

bir uslubning o'zi hal qiladi. 

Nutqning  o'rinliligi  ijtimoiy  jihatdan  juda  muhim,  chunki  u  bizning  nutqiy  

hulqimizni boshqaradi.