4-tema Qubla Aral aymaǵı IX-XIII ásir baslarında Jobası
Download 250.99 Kb. Pdf ko'rish
|
4-tema Qubla Aral aymaǵı IX-XIII ásir baslarında.
|
4-tema Qubla Aral aymaǵı IX-XIII ásir baslarında Jobası: 1. Qubla Aral boyları arablar basqınshılıǵınan keyingi dáwirde. 2. IX-XIII ásirlerdegi Aral átirapı cahra qáwimleri (oguzlar, pechenegler, qara bórikliler hám basqalar). 3. Qubla Aral átirapı xalıqları oyanıw dáwirinde. Ata-babalarımızdıń dúnya civilizaciyasına qosqan úlesi. Ádebiyatlar: 1.Каримов И.А. «Ўрта асрлар шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва аҳамияти» мавзусидаги халқаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутқ//Ўзбекистон эришган ютуқ ва марралар – биз танлаган ислоҳотлар йўлининг тасдиғидир. 22-жилд, Т. 2014 2.Байниязов Қ. Ҳәким ата-Сулайман Бақырғаний-бизиң уллы жерлесимиз. Н.1997 3.Есбергенов Х., Есбергенова Т.Х., Сейтмуратова Г. Наўрыз-халқымыздың миллий байрамы. Н.1998. 4.Камалов Қ., Юсупов О. Қарақалпақ халқының руўхый ағартыўшылығы тарийхында ал-Кердери мийрасының тутқан орны. Қарақалпақстан муғаллими. 1999, №1-2. 5.Қудияров А., Матжанов А. Қубла Арал бойлары ояныў дәўиринде. Н. 2016 6.Мамбетуллаев М., Туребеков М. Қубла Арал бойы халықлары тарийхынан. т.II.1997 7.Мамбетуллаев М., Туребеков М., Юсупов О. Қарақалпақстан тарийхы Н. 2010. 8.«Сулайман Бақырғаний ҳәм оның дәўири» республикалық илимий- теориялық конференция материаллары Н., 2002. 9.Ўтамиш Ҳожи ибн Муҳаммад Дўстий. Ўтамиш Ҳожи тарихи. Т. 2009 10.Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан халықлары тарийхы бойыншаь дереклер. Н., 1994 11.Хожаниязов Ғ., Юсупов О. Қарақалпақстандағы мухаддес орынлар. Н.,1994. VIII ásir Qubla Aral boyları ushın awır sınaqlar dáwiri boldı. Arablardıń basqınshılıǵına qarsı kóterilisler bolıp turdı. Ásirese Aral boyı xalıqları 712, 728- jılları túrk qáwimleri menen birigip arablarǵa qarsı úlken kóterilislerge qatnastı. Bunday kóterilisler jeńiliwine qaramastan, arab xalifatlıǵınıń hálsirewine alıp keldi. Nátiyjede IX-ásirden baslap Orta Aziyada jergilikli ústem toparlar eldi basqarıwdı óz qolına ala basladı. 821-jılı iri jer iyesi Xorasan hákimi Taxir ibn Xuseyn Xorasanda Taxiriyler dinastiyasına negiz saladı. Usı waqıtları Taxiriyler mámleketiniń quramına Mavrennaxar hám Xorezm de qaraǵan. 873-jılı Xorasanda jańa dinastiya, Yakub ibn Lays basshılıǵında Saffariyler ústemligi ornaydı. Taxiriyler menen Xorezmli áskerlerdiń Saffariylerge qarsı gúresi jeńilis penen tamamlanadı. IX-ásirde Saffariyler Mawerannaxrdı Xorasanǵa qosıp alıw ushın háreket etedi. Biraq bul jerde jergilikli jer iyesi Saman Xudad basshılıǵındaǵı Samaniyler dinastiyası Mawerannahrda óz ústemligin saqlap qaladı. Samaniylerdiń qúdiretli mámleketi 874-999 jılları ústemlik súredi. Samaniyler basqarǵan jılları oraylıq húkimetten bólinip jasawǵa háreket etken feodallıq walayatlarǵa qarsı gúres alıp baradı. Xorezm Samaniyler mámleketinen yarım ǵárezli jaǵdayda bolǵan. Hátteki, Xorezm hákimi xalıqtan jıynalǵan salıqtı Samaniylerdiń qaznasına tapsırmaǵan. IX-X ásirde, Samaniyler tusında Xorezm eki walayatqa bólingen. Orayı Qıyat qalası bolǵan Ámiwdáryanıń tómengi oń jaǵalıǵındaǵı jerlerde Afrigidler dinastiyasınıń áwladları Xorezm shaxlar basqarǵan. Al Ámiwdáryanıń shep jaǵalıǵı, paytaxtı Gurganj bolǵan arqa Xorezmdi Samaniyler qoyǵan ámirler basqarǵan. Usı dáwirde Aral átirapınıń Shıǵıs bóleginde, Ámiwdáryanıń quyarlıǵında Kerder wálayatı jaylasqan. Onıń paytaxtı Kerder dep atalıp, ol házirgi Haywanqala bolıp esaplanadı. Ámiwdárya deltasınıń tómengi jaǵındaǵı jerler, teńiz átirapları Xalijan dep atalǵan. Bul haqqında IX-X ásirlerdegi geograflar Ibn Rusta, Al Istaxriy, sonday-aq V.V.Bartold, Ya.G.Ǵulomovlar óz pikirlerin aytqan. Xalıqtıń tiykarǵı bólimi diyxanshılıq hám mal sharwashılıǵı menen shuǵıllanǵan. IX ásirlerde Qubla Aral boylarında diyxanshılıqtı shıǵırlar menen jer suwǵarıw keń taraladı. Qıyat, Ullı Gúldirsin, Mizdakxan hám basqa da qalalardıń átirapındaǵı jerlerde baǵshılıq, júzimgershilik hám basqa da egin túrleri keń taralǵan. IX-XI ásirlerde Qubla Aral boyındaǵı Shoraxan, Kerder, Mizdakxan, Qıyat h.t.b. ónermentshilik hám sawda jaqsı rawajlanǵan qalalar qatarına kiredi. Sol dáwirdegi rawajlanǵan qalalardıń qatarına Mizdakxan kiredi. Mizdakxan átirapında 1200 mıń qorǵan feodal qáwimleri bolıp, diyxanshılıq rawajlanǵan. Usı dáwirdegi paytaxt qala Qıyat bolıp, X ásirdiń aqırında qalanıń bir bólimin degish alıp ketedi. Qalada kóplegen sawda bazarları, medreseler, minar, meshitler bolǵan. Qıyat qalasınıń arqa shıǵısında Gawxara kanalınıń tarmaqları boylap IX-XI ásirlerge jatatuǵın kóplegen háwliler hám awıllıq elatlar bolǵan. Olarǵa Gúldirsin, Qabatqala, Narinjan hám basqa estelikler jatadı. Usı dáwirlerde kerderler hám onıń qalaları, usı aymaqtıń ekonomikalıq turmısında úlken orın iyelegen. Qubla Aral boyları Oraylıq Aziyadan hám Shıǵıs Evropa ellerine baratuǵın sawda jollarınıń kesispesinde jaylasıp, onnan hár tárepleme paydalanǵan. Qubla Aral wálayatınan Edil boylarına baratuǵın sawda jolları sońǵı XII-XIV ásirlerde keń paydalanılǵan. Joldıń boylarında qudıqlar, kárwan saraylar, pochta baylanısları islep turǵan. Xorezmnen arqa-shıǵıstaǵı Sırdáryanıń tómengi alabındaǵı elatlarǵa hám oguzlardıń paytaxtı Yangikentke baratuǵın jollardıń áhmiyeti úlken bolǵan. Gurganjden ótetuǵın jol Mizdakxan, Darsan hám Kerder arqalı Araldıń Shıǵısı menen Sırdárya alabınan Shıǵıs ellerine baratuǵın «Ullı jipek jolı»na qosılǵan. Túrk qaǵanatı ıdıraǵannan keyin Túrkstannıń keń sahralarında kóshpeli hám yarım kóshpeli qáwimleriniń siyasiy birlespeleri qáliplese baslaydı. Sırdáryanıń orta hám tómengi alabında IX-XI ásirlerde oguzlardıń kúsheyip, rawajlanǵan waqtında, onıń quramına Aral-Kaspiy aralıǵındaǵı jergilikli túrk qáwimleri, Jetisuw, Sibir aymaqlarındaǵı kóshpeli kóplegen qáwimler qosıladı. Oguzlar diyxanshılıq, mal sharwashılıq, balıqshılıq, ónermentshilik hám ańshılıq penen shuǵıllanǵan. IX-XI ásirlerde Qubla Aral boyındaǵı Ústirttiń Shıǵıs jaǵasındaǵı Qıyajol, Qarawımbet, Puljay, Ketenqala, Janpıqqala, Qulanlı hám basqa da jańa mákan jaylar kóshpeli oguz qáwimleri menen sawda jasaw oraylarına aylanadı. Bul qalalarda hám elatlarda kóshpeli túrk qáwimleri qonıs basıp, Xorezm elatı menen aralasadı. Oguz qáwimleri qaraqalpaq, qazaq, bashqurt, túrkmen hám ózbek xalıqlarınıń qáliplesiwine qatnasadı. Oguzlardı ruslar «torklar» dep ataǵan. Pecheneg qáwimleriniń awqamı Oguz qáwimleri awqamı menen bir waqıtta qońsılıq jaǵdayda qáliplesken. Pechenegler túrklesken sak-massaget hám sarmat- alan qáwimleriniń áwladları bolǵan. X ásirde pecheneglerdiń ataqlı ruwları kangar dep atalǵan. Pechenegler diyxanshılıq hám mal sharwashılıǵı menen shuǵıllanǵan. Pecheneglerdiń qalaları da bolıp, olar «qata» dep atalǵan. Bul termin áyyemgi Xorezmniń «qat»-qala degen atamasına sáykes keledi. Xorezmniń áyyemgi paytaxtı Qıyat qalasınıń atı usı «qat» sózinen kelip shıqqan. IX-X ásirlerde pechenegler urıslar sebepli ekige bólinip ketedi. Bir bólimi batısqa qaray ketedi. Al Aral átirapında qalǵan shıǵıs toparı burınǵı aymaqlarında jasap qalǵan. Al bir bólimi oguzler menen aralasadı. Aral átirapında oguzler menen tıǵız baylanısta bolǵan pechenegler qaraqalpaqlardıń qáliplesiwinde tiykarǵı orındı iyeleydi. XI ásirde Qimaq qaǵanatı qulaǵannan soń Sırdárya alabında siyasiy-áskeriy biylik qıpshaqlarǵa ótedi. Olar Aral-Kaspiy aralıǵındaǵı oguzlerdi ısırıp, Aral boylarına hákimlik etedi. XI ásirdiń ortasında Irtishtan Dnestrge shekemgi úlken keńislikte tariyxıy-geografiyalıq Deshti Qıpshaq awqamı dúziledi. Olar XI ásirdiń II yarımında Rus, Vizantiya hám Vengriya shegaralarına shekem barıp qonıslasadı. Qıpshaqlardı rus jılnamalarında Polovecler, al Batıs Evropalıq dereklerde Komanlar dep ataǵan. Qıpshaqlardıń xojalıǵında baslı tarawdı sharwashılıq iyelegen. Sonday-aq diyxanshılıq, balıqshılıq hám ańshılıq penen de shuǵıllanǵan. Qıpshaqlar Xorezm, Sogd elleri menen mádeniy hám sawda baylanısında bolǵan. Aral-Kaspiy aralıǵında, Ámiwdárya hám Sırdárya alabında jasaǵan qıpshaqlar hám olardıń etnosiyasiy birligine kirgen túrk tilles qáwimler qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qáliplesiwine qatnasadı. «Qara bórikliler», yaǵnıy qaraqalpaqlar X ásirde ózleriniń watanı bolǵan Ámiwdárya boylarında oguz, pecheneg qáwimleriniń qosılıwınıń nátiyjesinde payda bolǵan xalıq. «Qara bórikliler»diń kópshilik bólimi Kiev Rusına kóship ketip, rus jılnamalarında XII ásirden baslap «Qara-bórikliler» yaǵnıy «Chernıe klobuki» dep atalǵan. P.P.Ivanovtıń jazǵanına qaraǵanda XI-XII ásirlerdegi «qaraqalpaq» ataması, Kiev Rusınıń shegeralarına qaray kóship ketpey qalǵan, qıpshaqlar kelgennen keyin Volga menen Ámiwdárya aralıǵında jasap qalǵan hám qıpshaq qáwimleri awqamına kirgen shıǵıc pecheneg qáwimlerine qollanılǵan. XIV ásirdegi tariyxshı En-Nuveyridiń shıǵarmasında qıpshaqlardıń 11 qáwimniń atı keltirilgen. Sonıń ishinde «qara bórikliler» de bar. Túrkler atamasındaǵı qara bórikliler IX ásirdiń aqırında Kiev knyazlıǵınıń Qara teńiz boyındaǵı Porose dalalarına kóship baradı. Birinshi mártebe «Qara shapka» «Chernıe klobuki» degen atama Ipatev jılnamasında 1146 jılı XII ásirde, keyin ala 1193 jılı atap kórsetiledi. Ruslar jılnamasınıń kórsetiwi boyınsha qara bórikliler quramına túrkler, pechenegler, berendiler hám kovurlar kirgen. Pechenegler Kiev Rusı menen jaqsı qatnasta, awqamlas bolıp jasaǵan. Qara bórikliler Kiev knyazınıń áskeriy islerinde bekkem qatnasvwshı, sheshiwshi kúsh bolıp sanalǵan. Kiev knyazlıǵınıń tiykarǵı kúshi chernıe klobukilerden hám knyazdıń drujinasınan quralǵan. Ataqlı Kiev knyazı Svyatoslav 972 jılı pechenegler qolınan qaza tabadı. Bul jaǵday Kiev knyazlıǵı menen pecheneglerdiń ortasında suwıqlıq payda etedi. Soǵan qaramastan pechenegler Kiev knyazlıǵı qaptalında jáne bir-eki ásir jasaydı. Kiev knyazlıǵı kóp jıllar dawamında pecheneglerge topılıs jasap turadı. Sonlıqtan pechenegler (qara bórikliler) Noǵay Ordasınıń aymaǵına (quramına) ketiwge májbúr boladı. XI ásirde Kimaq kaganatı qulaǵannan soń Sırdárya alabında siyasiy-áskeriy biylik qıpshaqlarǵa ótedi. Olar Aral-Kaspiy aralıgındaǵı oguzlardı ısırıp, Aral boylarına hákimlik etedi. XI ásirdiń ortasında Irtıshtan Dnestrge shekemgi úlken keńislikte tariyxıy geografiyalıq Deshti Qıpshaq awqamı dúziledi. Olar XI ásirdiń ekinshi yarımında Rus, Vizantiya hám Vengriya shegaralarına shekem barıp qonıslasadı. 996 jılı Gurganjdıń ámiri Mamun ibn Muxammed qubla hám arqa Xorezmdi birlestirip ózine shax degen ataq alıp Mamuniyler dinastiyasına tiykar saladı. Bul dinastiyanıń hákimleri ózleriniń iyeliklerin kúshli hám ǵárezsiz mámleketke aylandırıwǵa háreket etedi. Olar ele de úlken saray, meshit, medrese hám basqa da úlken qurılıslar salıp, abadanlastırıw jumısın alıp baradı. Qala ilimiy, mádeniy, sawda orayına aylanadı. 1141-jılı Jetisuw aymaǵında payda bolǵan Qaraqıtay mámleketi seljukiylerge soqqı beredi hám olar Xorezmdi iyelewge urınadı. 1156-jılı Sultan Sanjar ólgennen soń seljukiyler mámleketi óziniń burınǵı dárejesin joǵaltadı hám ıdıray baslaydı. Shama menen, usı waqıtlardan baslap Qaraxaniyler mámleketi de siyasiy jaqtan ıdıray basladı. Bul qolaylı jaǵdaylar Xorezm mámleketiniń siyasiy jaqtan kúsheyiwine, jerleriniń keńeyiwine múmkinshilik tuwdıradı. IX-X ásirlerde Xorezmde qáliplesken jer iyelewshilik qatnaslar XIII ásirdiń baslarında gúllenip rawajlanadı. Úlken oraylasqan mámlekettiń qáliplesiwi ekonomikanıń, diyxanshılıqtıń, ónermentshiliktiń hám xalıq-aralıq qatnaslardıń tez rawajlanıwına alıp keledi. Jer iyelewshilik dúzimniń qáliplesiw dáwirinde burınǵı afrigiyler waqtındaǵı qorǵanlardan ózgeshe, jańa túrdegi qurılıslarǵa iye awıllıq elatlar payda boladı. Usı dáwirdegi qurılıslardıń biri Ámiwdáryanıń oń tárepindegi Qabatqala bolıp, tarmaqları kóp hám xalıq tıǵız jasaǵan mádeniy diyxanshılıq orayı bolǵan. XI-XIII ásirlerdiń basında qalalardıń sanı hám olarda jasaytuǵın xalıqtıń sanı ósedi. Orta ásir qalalarına tán nárse, oraylıq kóshelerdiń kesisken jerlerinde meshit yamasa jámiyetlik úlken jaylar jaylasadı. Qalalardıń ósiwiniń tiykarǵı sebebi óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıwı, awıl xojalıǵınıń rawajlanıwı menen onnan ónermentshiliktiń bólinip shıǵıwı hám xalıq-aralıq sawdanıń ósiwi bolıp esaplanadı. IX-XIII ásirde Qubla Aral boylarında ilim, mádeniyat rawajlanadı. Bul jerden dúnya mádeniyatına, ilimine, ádebiyatına, ruwxıy miyraslardı bayıtıwda ayrıqsha ornı bar tulǵalar ósip shıqtı. Olardıń qatarına algebra iliminiń tiykarın salıwshı Al- Xorezimiy (790-847), dúnya iliminiń ullı wákili Ábiw Rayxan Beruniy (973-1048), XII ásirde jasaǵan. Bunnan tısqarı ruwxıy mádeniyattıń iri wákilleri Hákim ata Sulayman Baqırǵaniy (XII), Najimaddin Qubra (XII-XIII) h.t.b. belgili. Mamun ibn Mamun tusında Úrgenishte «Mamun Akademiyası» dúzilip, onda Qıyat qalasında tuwılǵan, belgili ilimpaz Ábiw Rayxan Beruniydiń átirapına Xorezmshax tárepinen hár qıylı ellerden shaqırılǵan ilimpazlar jámlesedi. Beruniy kóplegen tillerdi bilgen óz zamanınıń ozıq oylı adamı bolǵan. Ol 150 den aslam ilimiy kitaplar jazǵan. Beruniy «Ótken áwladlardıń estelikleri» degen miynetinde xalqımızdıń tariyxına, mádeniyatına, úrp-ádetine, xojalıq isleri, astronomiya, matematika, geografiya, filosofiya, til hám ádebiyat, fizika, medicinaǵa baylanıslı máselelerdi bir-biri menen tıǵız baylanısta izertlegen, oǵada bahalı bay miyras qaldırǵan. Danıshpan babamız áyyemgi Egipet, túrk, Sogdianlar, Xorezmiyler, arab hám evreylerdiń jıl esabın salıstırıp izertlew arqalı da waqıt kalendarınıń kelip shıǵıwı dereklerin anıqlaǵan. Solay etip, Beruniy hár bir xalıqtıń jer sharayatın, kelip shıǵıw tariyxın salıstıra otırıp 85 xalıqtıń, 290 otırıqshı jer atamasın, 1400 ataqlı adamlardıń atların tilge aladı. Orta ásirlerde jasaǵan Yaqut Merv qalasınıń meshitleriniń birindegi hújjetlerdiń ishinde Beruniydiń 60 bettegi ilimiy miynetleriniń dizimin kórgenligin jazadı. XIX ásirdiń ortalarında Irakta dúzilgen hújjetlerde onıń 27 ilimiy miynetiniń dizimi saqlanǵan. Mamun akademiyasınıń zárúrligin Xorezmshax Mamun túsinip, Beruniy menen sóyleskeninde «Ilim bul eń húrmetli taraw, oǵan hámme talaban, ilim hámmesinen joqarı hám onnan joqarı hesh nárse joq» dep aytqan. Ábiw Mafoxir Al-Kerderi, XIII ásirde jasaǵan al Imadi Al Kerderi bolıp, olar Kerder wálayatınan shıǵıp jaslarǵa ustazlıq etiwde, musılman ádep tanıwı máselesinde danıshpan ustazlar bolǵan. Jáne bir maǵlıwmatlarda Al-Márwazi, Al-Kerderi XI-XII ásirdiń basında jasaǵan, Kerder wálayatınan shıqqan, bul alım Baǵdad, Damask qalalarına barıp, oqıp bilim alǵan, sawatlı alım bolǵan. Sonday-aq Kerderden tabılǵan hár túrli formadaǵı shiysheden ólshew suyıqlıqlardı saqlaw ushın islengen ıdıslar, qalada ximiyalıq tájiriybe ótkergenin, shıpakerlik isleriniń jaqsı jolǵa qoyılǵanınan derek beredi. Demek Kerder qalası usı dáwirdegi belgili mádeniy oraylardıń biri bolǵan. Sonday-aq XII ásirde jasaǵan Ebd al-Gafur bin Lukman bin Muxamed Ábiw Mafoxir Al-Kerderi, XIII ásirde jasaǵan Muxammed bin Muxammed bin Ábdi-as Sattar-al Imadi Al Kerderi, XIV ásirde jasaǵan Muxammed Mubarak Shax ibn Muxammed Shayx Al Kerderi hám Maxmud bin Áliy Shayıx As Saray, Munsha ua Al Bulgariy, Molla ua Al Kerderi, XVásirde jasaǵan Muxammed Xafiz addin Muxammed bin Shahab Al Kerderi. Bul atı atalǵan bes danıshpannıń miyneti, atı, ullı danıshpan ekenligi endi ǵana belgili bolmaqta. Túrkiya mámleketi Stambul meshiti kitapxanasında Maxmud bin Áliy Al Kerderidiń qol jazbası saqlanadı. Bul altın miyrastı izertlegen tyurklog Z.U.Togannıń pikirinshe Al Kerderi miyneti Xorezm elatınan alıp kelingen dep boljaǵan. Qazanlı yurist B.A.Yafarov «Naxsh-al Faradis» miynettiń musılmanlar huqıq tanıwında ornı ayrıqsha ekenin jazadı. Ol Al Kerderi Watanı-Qubla Aral boyı, Xorezmdegi Kerder qalası bolǵan dep moyınlaydı. Maxmud bin Áliy Al Kerderi miyrası Aral boyı hám Edil boyı xalıqlarınıń ruwxıy miyraslarınıń jıynaǵı, bunda bir neshe rawayatlar, gúrriń hám hádisler toplanǵan, olardı oqıǵanda qaraqalpaq folklorınıń eski jazba nusqası bar ekenine, ullı alım Al-Kerderi jazıp qaldırǵanına maqtanısh seziminde bolamız. Al Kerderi óziniń dóretpesi menen musılman ádep-ikramlılıǵı, jaqsılıq hám jamanlıq haqqında túsiniklerde ruwxıy aǵartıwshılıq sufizm úgiti jolında óz úlesin qostı. Jazba dereklerge qaraǵanda Qubla Aral boyları hámme waqıtta ilim menen shuǵıllanıwshı adamlardıń hám danıshpanlardıń jıynalatuǵın hám xalıq-aralıq kárwanlar toqtaytuǵın Oraylıq Aziyada eń iri walayat bolǵan. Qubla Aral boylarında bilim alǵan kóplegen ilimpazlar Shıǵıs musılman ellerinde oqıtıwshılıq, ustazlıq etip, shákirtler tayarlaǵan. Download 250.99 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|