5-6 Ámeliy Azıqlardıń ulıwmalıq toyımlılıǵın energiya beriwine qarap bahalaw. Energiya azıq birligi

5-6 Ámeliy Azıqlardıń ulıwmalıq toyımlılıǵın energiya beriwine qarap bahalaw. Energiya azıq birligi
Sabaqtıń maqseti: Azıqlardıń toyımlılıǵın almasıw energiya hám energetikalıq azıq birliginde esaplawdı úyreniw.
Metodikalıq kórsetpeler. Azıqalardıń toyımlılıǵın energetikalıq tárepten bahalaw ushın 1963 jılda almasıw energiyasınan paydalanıw usınıs etilgen. Almasıw energiya azıq quramındaǵı jalpı energiyanıń bir bólegi bolıp ol haywan organizminde ıssılıq hám ónim energiyasın payda etiw ushın sarplanatuǵın energiya bolıp tabıladı. Haywan organizminde energiyanıń almasıwı sızılmada kórsetilgen.


Energiya almasıw sızılması

JALPI ENERGIYA


Sińirilgen zatlar energiyası

Tezek energiyası







Almasıw yaki fiziologiyalıq paydalı energiya

Ishek gázleri energiyası

Sidik energiyası




Ónim energiyası


Íssılıq almasıw energiyası

Azıq quramındaǵı jalpı energiyanı anıqlaw ushın kalorimetr ásbapınan paydalanadı. Bul ásbapda atmosferadaǵı sap kislorod qatnasıwında elementler kuydiriledi hám payda bolǵan ıssılıq energiya muǵdarı belgilenedi. Usı nátiyjeler tiykarında 1 g yamasa 1 kg azıqtıń energetikalıq bahasına megajoul (mDj) yamasa kilokaloriya (kkal) ólshew birliklerinde baha beriledi.

Tómendegi maǵlıwmatlar tiykarında to'yimli elementlerdıń janıw nátiyjesinde payda bolǵan ıssılıq energiyası haqqında juwmaq etiledi: 1g sińirilgen may - 39,7 kDj yamasa 9,5 kkal; 1g sińirilgen protein - 23,3 kDj yamasa 5,3 kkal; 1g sińirilgen uglevodlar - 17,5 kDj yamasa 4,2 kkal almasıw energiyasın payda etedi.
9867-61 sanlı Mámleketlik ulgisine tiykarınan:
1 kal = 4,1868 Dj;
1 Dj = 0,2388 kal;
1 Dj = 1000 kDj;
1 kDj = 1000 MDj.
Azıq quramındaǵı almasıw energiyasın anıqlaw ushın jalpı energiyadan organizmnen ajralıp chıqqan energiyalardi ajıratıw kerek. Sonıń ushın azıq quramındaǵı almasıw energiyasın anıqlaw ushın tolıq bahalı azıqlantırıw islengen sharayatta elementler balansı tájiriybelerin ótkeriw jolı menen anıqlanadı. Bul tájiriybeler hár túrlı haywanlar ushın tómendegi kóriniste boladı:
Gúys qaytarıwshı haywanlar hám atlar ushın :
AlEn=jalpıEn-(tezekEn+sidikEn+gazEn);
SHoshqalar ushın :
AlEn=jalpıEn-(tezekEn+sidikEn);
Quslar ushın:
AlEn=jalpıEn – shıǵındıEn.
Bunda : Al ­ almasıw; En ­ energiya.
Gúys qaytarıwshı haywanlar hám atlar ushın almasıw energiyasın anıqlaw ushın gaz penen ajıralǵan energiyanı ayrıqsha anıqlaw kerek, onıń ushın respiratsion kameralardan paydalanıladı. Shoshqa hám quslarda ishek gázleri menen ajralatuǵın energiya júdá kem muǵdarda bolǵanlıǵı ushın esapqa alınbaydı.
Gúys qaytarıwshı haywanlar hám atlar ushın ishek gázlerı menen ajralatuǵın energiyanı esap-kitap jolı menende anıqlaw múmkin, mısalı konsentrat hám tamır miyweli azıqlar esabına gáz penen ajralatuǵın energiya jalpı energiyaǵa salıstırǵanda 5% ti quraydı, kók hám siloslangan azıqalarda - 10% hám tamırlı azıqalarda - 15% ti quraydı. Ulıwma alǵanda ápiwayı ratsionlarda gáz penen ajralatuǵın energiya guys qaytarıwshılarda ortasha 5-7% ten 12% ge shekem quraydı.
Azıqlardıń almasıw energetikalıq bahasın energiya azıq birliginde (EAB) ańlatılıwı usınıs etilgen, 1 EAB ortasha 2500 kkal yamasa 10467 kDj (ortasha 10 MDj) ǵa teń etip qabıl etilgen. 1 EAB ortasha 10 MDj ga teń bolǵanlıǵı ushın hár túrlı haywanlar ushın azıqlardıń almasıw energiyası tómendegi formula járdeminde EAB esaplab shiǵarıladı:

Azıqlardi energetikalıq toyımlılıǵın esap-kitap jolları menen almasıw energiyasında ańlatıwdıń bir neshe usılları bar.

Birinshi usıl. Azıqlardıń ximiyalıq quramı hám sińiriliw koefficiyentleri járdeminde sińirilgen toyımlı elementler muǵdarı anıqlanadı. Almasıw enargiyasın esaplaw ushın hár bir sińirilgen toyımlı element óziniń energetikalıq koefficiyentine kóbeytiriledi, onıń ushın haywanlardıń túrleri boyınsha tómendegi regressiya teńlemelerinen paydalanıladı:
1) qaramallar ushın: 17,46 s.pr. +31,23 s.may+13,65 s. kl+14,78 s.AEM;
2) qoylar ushın: 17,71 s.pr. +37,89 s.may +13,44 s. kl +14,78 s. AEM;
3) atlar ushın: 19,46 s.pr.+35,43 s.may +15,95 s.kl +15,95 s.AEM;
4) shoshqalar ushın: 20,85 s.pr. +36,63 s. may +14,27 s. kl +16, 95 s.AEM;
5) quslar ushın: 17,84 s.pr. +39,78 s. may +17, 71 s. kl +17, 71 s. AEM.
Bunda : s.pr.- sińiriliwshi protein; s. may - sińiriliwshi may; s. kl - sińiriliwshi kletchatka; s. AEM - sińiriliwshi AEM.
Joqarıda keltirilgen mısalımızda masaqlı-soblıqlı azıqtıń ximiyalıq quramı tómendegishe bolǵan: protein - 2,4%, may - 0,6%, kletchatka - 6,0% hám AEM - 12,5%.
Balans tájiriybelerinde anıqlanǵan toyımlı elementlerdıń sińiriliw koefficiyentleri tómendegishe bolǵan : protein - 60%, may - 52%, kletchatka - 68% hám AEM - 78%.
Ximiyalıq quramı hám toıyımlı elementlerdıń sińiriliw koefficiyentleri tiykarında 1 kg azıqtıń quramında: 14,4 g (24×60÷100) sińiriliwshi protein; 3,1 g (6×52÷100) sińiriliwshi may; 40, 8 g (60×68÷100) sińiriliwshi kletchatka hám 97, 5 (125×78÷100) sińiriliwshi AEM bar ekenligi anıqlandi.
Joqarıda keltirilgen qaramallar ushın regressiya teńlemesi járdeminde 1 kg masaqlı-soblıqlı azıq quramında saqlanatuǵın almasıw energiyasın esaplap shıǵamız:
AlEn=17,46×14,4+31,23×3,1+13, 65×40,8+14,78×97,5=2346,2 kDj yamasa 2,34 MDj
Ekinshi usıl. Bul usılda almasıw energiya sińirilgen energiya arqalı anıqlanadı, 1 g sińirilgen toyımlı element jıyındısı 18,43 kDj (4,41 kkal) sińirilgen elementler energiyasına teń, hám bul energiya almasıw energiyaǵa salıstırǵanda qaramallarda – 82%, qoylarda – 87%, atlarda – 92%, shoshqalarda – 94% ti quraydı. Onıń ushın azıq yamasa ratsion quramında toyımlı elementler jıyındısı anıqlanadı jáne onıń muǵdarı joqarıda keltirilgen koefficiyentke kóbeytiriledi. Bul kórsetkish sińirilgen elementler energiyasına teń bolıp onı almasıw energiyasına ótkeriw ushın, hár qıylı haywanlar ushın koefficiyentlerinen paydalanıladı.
Mısalı, joqarıda keltirilgen mısalımızda 1 kg masaqlı-soblıqlı azıqtıń quramında sińirilgen toyimlı elementler muǵdarın esaplap shıǵamız :

HTMY=14,4+ (3,1×2, 25) +40,8+97,5=159,7 g.

Sińirilgen toyımlı elementlerdıń energiyasın esaplap shıǵamız :
159,7×18,43=2942,7 kDj sińirilgen energiya.
Keyingi náwbette sińirilgen energiyanı almasıw energiyasına ótkeriw ushın qaramallar ushın qayta esaplaw koefficiyentinen paydalanamız, yaǵnıy bul 82% ke teń:
2942,7×82÷100=2413 kDj yamasa 2,41 MDj almasıw energiya
Kórinip turıptı, olda, ekinshi usıl járdeminde 1 kg masaqlı-soblıqlı azıqtıń quramında anıqlanǵan almasıw energiyası birinshi usılǵa salıstırǵanda 0,07 MDj ǵa joqarı boldı, yamasa bul parq 2,9% ni quradı.
Úshinshi usıl. Azıq yamasa ratsionnıń toyımlılıǵın almasıw energiyasın anıqlaw ushın J.Akselson koefficientlerinen paydalanıladı, J.Akselson koefficiyentine tiykarınan qaramallar ushın 1 g sińirilgen element jıyındısı 15,45 kDj (3,69 kkal) almasıw energiyasına teń. Biziń mısalımızda 1 kg masaqlı-soblıqlı azıq quramında 159,7 g HTMY bar ekenligi esaplap shıǵarıldı, bul azıq quramında qaramallar ushın almasıw energiyanı esaplaw ushın J. Akselson usınıs etken koefficiyentke kóbeytiw kerek:
159, 7×15, 45=2467 kDj yamasa 2,46 MDj almasıw energiya
Kórinip turıptı, olda, úshinshi usılda anıqlanǵan nátiyje ekinshi usıldan derlik parq etpeydi.
Shoshqalar ushın beriletuǵın azıqlar toyımlılıǵın almasıw energiyasında ańlatıw ushın tómendegi ekvivalentlerden paydalanıladı :
1 g sińirilgen may - 38, 9 kDj yamasa 9,3 kkal almasıw energiyaǵa teń;
1 g sińirilgen protein - 18,8 kDj yamasa 4,5 kkal almasıw energiyaǵa teń;
1 g sińirilgen uglevodlar - 17,6 kDj yamasa 4,2 kkal almasıw energiyaǵa teń.
Shoshqalar racionına kiritilgen azıqlardıń toyımlılıǵın almasıw energiyasında esaplaw ushın sińirilgen toyımlı elementler bul ekvivalentler kórsetkishlerine kóbeytiriledi hám barlıq almasıw energiya nátiyjeleri jıynaladı.
Quslar ushın almasıw enegriyasın esaplaw usılı. Quslar ushın mólsherlengen azıqlardıń toyımlılıǵın almasıw energiyasında esaplaw ushın regressiya teńlemesinen (birinshi usıl) tısqarı X.U.Titus tárepinen usınıs etilgen energetikalıq ekvivalentlerınen paydalanıladı. Onıń ushın azıq yamasa racion quramındaǵı sińirilgen toyımlı elementler uyqas kelgen eneregetik ekvivalentlerine kóbeytiriledi hám barlıq kórsetkishler jıynaladı, sińirilmegen kletchatka esabına shegara etiledi hám almasıw energiyasınıń ulıwma muǵdarı anıqlanadı.