5-ma'ruza. Sun'iy intellektda bilimlarni tasvirlash modellari
Download 394.38 Kb.
|
|
5-ma'ruza. Sun'iy intellektda bilimlarni tasvirlash modellari R eja: 1. Bilimlarni tasvirlash modellari. 2, Bilimlarni tasvirlashning formal modellari. 3, Bilimlarni tasvirlashning noformal (semantik) modellari. Tayanch iboralar: Bjlimlur (knowledge), sub 'ek/ (subvec'l), 0byekJ (an object), ./ikr/ash sohaiuri (discussion urea), exper/j:alar soha/ari (expertise area), matema/}k man/}q (mathematical logic), bi/imlarni fasvwlash tili (knowledge representation language), strukliralashgan modellar (structured models), strukturalashmagan model/ap models), forma/ model/ar (formal models), noformu/ modellur (jnforynul jnodels), modellar (seman/jc models), reiyutsjonli moc/ellar (relational models), mcmiiqjy xulosu/ash (inference), formal tizim (the formal system), sintaksisli qoidalar (syntax rules), mulohazalar hisohi (propositional mantiqiy modellar (logic models), /armoqli mode//ur (nerwork njodels), produk$lycdi (njahsnliy) njoc:/ellar (prodnajon models), freymlj mode//ar frame models), senariy (scenario). 1. Bilimlarni tasvirlash modellari Tasvjrlush —bu qandaydir tushunchani figura, yozuv, til yoki formal shaklda qabul qilinadigan amal hisoblanadi. Bilimlar nazariyasi sub'ekt (o'rganuvchi) va obyekt orasidagi bog/liqlikni &rganadi. Obyektiv ma'noda bilim — bu (frganishdan keyingi Olgan bilimimiz [1-31. Bjljmlurnj lasvirlash bu figuralar, yozuvlar va tillar asosida chin mulohazalarni formallashtirishdir[I-31, Bizni asosan EHM qabul qiluvchi (anglovchi) formallashtirishlar qiziqtimdi, EHM xotirasida bilimlarni tasvillash, ya'ni bilimlarni tasvirlashda tillar va formallashtirishlami yaratish haqida savollar kelib chiqadi. Ular bu tasavvurlarimizni nutq va tasvir orqali, tabiiy til asosida tuzilgan ingli„z yoki nemis tlli, formal til, algebra yoki mantlq, mulohaza va Ilk, lar asosida EHMga kiritish va qayta ishlash imkonini yaratadi. Formallashtilishning natijasi dasturlash tilining qismini tashkil etuvchi k&rsatmalar to•plamidan iborat bo'lishi kerak Bllimlarni tasvirlashga taalluqli passiv aspektga kitob, jadval, ma'lumot bilan to'ldirilgan xotira kiradi, Slda tasvirlashning quyldagi aspektrlari belgilanadi: bilish faol operatsiyalardan biri b&lib, nafaqat bilimlarni saqlash, balki olingan bilimlar asosida likr yuritish imkonini beradi. Shuningdek, bilimlarni tasvirlash manbai - fanda anglashni, uning oxirgi maqsadi esa — informatikaning dasturiy vositalari hisoblanadi, Bilimlarni tasvirlashga taalluqli ko' pgina holatlar juda ham chegaralangan sohalarga qatasllli bo'ladi, masalan: inson holatini tasvirlab berish; 111 o'yindagi holatlarnî tasvirlash (masalan, shaxmatda figuralarning joylashish.i); korxona łshchilarining joylashishini tasvirlash; peyzajni tasvirlasll Qaysidir sohaning xarakteristikasida «Fikrlash sohalari» yoki «Ekspertiza sohalari» haqida gapiriladî, IJmumiy holda bunday tasvirlashnîng sonli shakllantirilishi ham unchalik mahsuliy emas- Aksincha, matematik mantiq tili kabi simvolik tilning ishlatilishi tasvirlashni bir vaqtning Wzida ham oddiy tilga ham dasturlash tiliga yaqinroq ifodalaydi, Xullas, matematik mantiq olingan bilimlarga asoslangan holda fikr yurłtłshga imkon yaratadi, ya'ni mantîqiy xulosalar haqiqatdan ham o' zlashtirilgan bilimlałdan yangi bilimlarni olishning faol operatsiyalari bo'lib hisoblanadi. Bilimlarni tasvirlashning ko'plab formal tizimlari mavjud bo'lib, ular bilimlarni tasvirlash modellari yoki tillari deb yuritiladi (5.1-rasm).
Bllîmlarnî tasvłrlash tillari orasida słrnkłnrcčlashgan va słrukrurcdas/nncłgcčn ma'lumotlar modellarini ąjratish mumkin [1-3] Keltirilgan ikkala model ham formal-tilli belgili tizimlar asosida quriladi. Ushbu modellar bir'biridan quyidagicha rarq qiladi: I „Formallashtiriladigan bilimlarni saqlanishi bilan•, 2,Formallashgan bilimlardan foydalanishligi yoki intellektual tizimning spetsifikasi bilan-ș 3. Formallashtirish texnologiyasi bilan. Słrukłnrulashŕncčgan Ina '/umočiur haqîdagi bilimlarni formallashtirish ikkî etapdan iborat III l, Bilimlarni tabiiy•tilli belgili tizimlar asosida formallashtirish Masalan, turli janrlardan matnlarni hosil qilish; 2. Matnlarni indeksatsiylash, rubrika(salîifa) va lug'at tuzish. '/nmołlur mode//ari sifatida indeksirlashning formal tillari qaraladi. Strukturalashgan ma'lumotlarni (deklarativ bilimlarni) ma'lumotlar bazasida saqlash uchun ko'p hollarda ierarxikli, tarmoqli, relyatsionli, obyektli, obyektli-relyatsionli va ko'p o'lchovli modellardan foydalaniladi. Protsedurali bilimlarni tasvirlash uchun formal-mantiqiy, produksiyali, freymli va semantik tarmoqlar modellaridan foydalniladi. Umumiy holda bilimlarni tasvirlashning ikkita tipli modellari mavjud [1,4- L Formal modellar; 2. Noformal (semantikli, relyatsionli) modellar. Formal modellar qat'iy matematikaga asoslanadi. Formal modellarda mantiqiy xulosalash qat'iy aksiomatik qoidalarga asoslanadi- Noformal modellar qat'iy matematikaga asoslanmaydi va ular aniq bir predmet soha uchun mo'ljallangan bo'ladi. Norormal modellarda xulosalash ko'pincha tadqiqotchi tomonidan aniqlanadi. 2.Bilimlarni tasvirlashning formal modellari Sl tizimlari ma'lum ma'noda insonning intellektual raoliyatini, xususiy holda uning mulohaza mantjqini modellashtiradi, Bu holda bizning mantiqiy mulohazalar tiziminuz qo'pol soddalashtirilgan shaklda quyidagi sxemaga keltiriladi: bir yoki bir nechta jo'natmalardan (to' g' ri deb hisoblangan) «mantiqiy t&g'ri» xulosalar chiqarish keråk. Ma'lumki, buning uchun natmalar ham, xulosalar ham predmet sohaga mos aks ettiradigan tushunarli tilda tasvirlangan bo'lishi kerak. Odatiy hayotimizda bu biz muloqot qiladigan tabiiy til, matematikada ma'lum formulålar tili va 11k, Tilning nutvjudligi birinchidan, alfavit (lug'atning) bcflishini taqozo etadi va ular bazaviy tushunchalarning (elementlarning) barcha to@plamlarini belgili ko'rinishda aks ettiradi. Ikkinchidan, alfavitdan foydalangan holda sintaktik qoidalar to•plami asosida ma'lum ifodalarni qurish mumkin [1,4-6], Mazkur tilda qurilgan mantiqiy ifodalar rost yoki yolg'on boi lishi mumkinHar doim rost boladigan qandaydir ifodalar aksiomalar (yoki postula/lar) deb e'lon qilinadi, I_llardan va ma'lum xulosa qoidalandan foydalangan holda yangi ifodalar ko'rinishidagi rost bo'lgan xulosalarni olish mumkm- Agar sanab o•tilgan shartlar bajarilsa, u holda tizim forma/ nazur;ya talablarini qondiradi deb hisoblanadi. Uni formal fizim (FT) deb ham atashadi. Formal nazariya asosida qurllgan tizim uksi011iO/ik li:jm deb ham ataladi, Shunday qilib formal nazariya quyidagini qanoatlantirishi kerak: qandaydir aksiomatik tizimni aniqlaydigan har qanday formal nazariya quyidagicha xarakterlanadi [l ,4-6]: - alfavitning mavjudligi; - sintaktik qoidalar to' plami; - nazariya asosida yotadigan aksiomalar to' plami , R- xulosa qoidalari t&plami. 112 Mulohazalaľ hisobi va predikatlaľ hisobi aksiomatik tizimlaľning klassik misollarĺ hisoblanadi. Bu FTlaľ yaxshi tadqiq etílgan va yaxshi islllab chiqarłlgan mantiqiy xulosa modellari - ITIardagi asosiy metaprotseduraga ega, FT1ar kamehiliklarga ham ega. Ular bilimlarni tasvirlashning boshqa shakllarini izlashga majbur qiladi. Asosiy kamchiligi Fľlarł'ling yopiqligi, mustahkam emaslłgi, Bu yerda modifikatsiya va kengaytirish butun FTni qayta qurish bilan bog'liq, Bu amaliy tizimlar uchun murakkab va qiyin. Ularda sodir bo•ładigan o' zgarishlarni hisobga olish juda qiyin- Shuning uchun FT1ar bilimlarni tasvirlash modeli siľatida yaxshi cheklanadigan va tashqi fakłorlarga kam bog'liq bo' Igan predmet sohalarda qo'llaniladĺ . Formal —mantiqiy modellarning umumiy strukturasi 52-rasmda keltirilgan,
Manriqiy modellar. SI da bilimlarni turlicha tasvirlashda matematik mantiq asosni tashkil etadi. Mantiqiy tasvirlash SI da ishlatiladigan boshqa tasvirlashlar («tamłoqli» va «obyektivli» kabilar) uchun tayanch hisoblanadi. Bu turdagi modellar asosida formal tizim yotadi. Bil tizim turlar to' filigi bilan beriladi [1, 4-61: T to'plam turli xil tabiatdagi bazaviy elementlar to' plami hisoblanadi, masalan, qandaydir chéklangan lug'atdagi sc.ŕz, qandaydir to•plamga kiradigan bolalar konstruktori detallari va h.k. T tcŕplam uchun ixľiyoriy elementning bu to' plamga tegishliligini yoki tegishli emasligini aniqlashning qandaydir usuli mavjudlígi muliím hisoblanadi, P to'plam sintaktik qoidalar to'plami hisoblanadĹ Ular yordamida T to'plam élementlaridan sintaktik to' g' ri majmualar shakllantiriladi. Masalan cheklangan lug*atdagi zlardan sintaktik to'g@ri iboralar quriladi, bolalar konstruktori detallaľldagĺ bolt va gaykalar yordamida yangi konstruktsĺyalar qurĺladi. Chekli sondagi qadamlardan so'ng «X majmua sintaktik to' grimi» degan savolga javob olish mumkin bo'lgan fl(P) protseduraning mavjudligi e'lon qilinadi, Sintaktik ri majmualar to" plamida qandaydir A qism töplam ajratiladi. Ä to'plam elementlari deyiladi. B to'plam .xn/osa qojdaiuri to' plamłdir. Ularni A to'plam elementlariga qo'llab yangi to' gri sintaktik mtýmualami olish mumkin va ularga yana B dagi qoidalarni qo'llash mumkin. Shunday qilib mazkur formal tizimda olinadigan majmualar 10'plami shakllantiriladi. Bu narsa aynan xulosa qoidalari formal tizimning eng murakkab tashkil etuvchisi ekanligini ko'rsatadi. 3, Noformal modellar Semantik tarmoqlar. Bu turdagi model asosida ilgari semantik toi r deb nomlangan konstruktsiya yotadi. To'rli modellarni formal tarzda quyidagi ko'rimshda berish mumkin [1, 4-6]] Download 394.38 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|