Abdulla Qahhor hayoti va ijodi haqida

1. 
   Abdulla Qahhor hayoti va ijodi haqida.
   

Abdulla Qahhor (1907—1968) — Talantli oʻzbek yozuvchisi. 1907 yil 17 sentyabrda Ashtda tugʻildi. Oldin eski maktabda, «Istiqbol» maktab-internatida, soʻngra Qoʻqon pedtexnikumida oʻqidi. 1925 yilda Toshkentga kelib, turli tahririyatlarda mehnat qildi. 1926—1930 yillarda Oʻrta Osiyo davlat universitetining pedagogika fakultetida tahsil oldi. Umri mobaynida turli ijodiy muassasalarda ishladi

Te-mirchi oilasida tug‘ilgan. Bolaligi Qo‘qon va uning atrofidagi qishloqlarda o‘tdi. Oqqo‘rg‘on qishlog‘idagi Mama-jon qorining usuli savtiya maktabida tahsil ko‘rdi. Oilasi Qo‘qonga ko‘chib kelgach "Istiqlol" nomli sho‘ro makta-biga o‘qishga kiradi, undan internat, "Kommuna", "Namuna" maktablarida, so‘ng bilim yurtida tahsil ko‘radi. Bi-lim yurtining "Adib" qo‘lyozma jur.da dastlabki mashqlari bilan qatnashadi. Toshkentdagi "Qizil O‘zbekiston" gaz.si tahririyatining "Ishchi-batrak mak-tublari" varaqasiga muharrirlik qildi (1925). U gaz.da ishlash jarayonida O‘rta Osiyo davlat universitetining ishchilar fakultetini tamomlaydi (1928). A. Q. yana Qo‘qonga borib, dastlab o‘qituvchilarni qayta tay-yorlash kursida muallimlik qiladi; ko‘p o‘tmay "Yangi Farg‘ona" viloyat gaz.siga kotib va "Chig‘iriq" hajviy bo‘limiga mudir etib tayinlanadi (1929). A.Q.ning "Oy kuyganda" ilk hajviy she’ri "Mush-tum" jur.da Norin shilpiq taxallusi ostida bosildi (1924). So‘ng uning bir qancha hajviy she’r va hikoyalari "Mush-tum", "Yangi yo‘l" jur.lari va "Qizil O‘zbekiston" gaz.sida Mavlon kufur, Gulyor, Nish, Erkaboy, E-voy kabi ta-xalluslar ostida e’lon qilindi.. Toshkentdagi Chig‘atoy qabristonida dafn etiladi.A. Q. ijodi she’riyat bilan boshlangan esada, uning adabiy merosi negizini nasriy asarlar tashkil etadi. "Bosh-siz odam" (1929) hikoyasi chop etilgan vaqtdan boshlab umrining oxiriga-cha hikoya, ocherk, publitsistika, qissa va roman janrlarida samarali ijod qildi. A.Q. ning dastlabki ijodidagi "Qishloq hukm ostida" qissasi (1932) sho‘ro mafkurasi asosida yozilgan. Uning "Boshsiz odam" hikoyasi bilan boshlangan hikoyanavislik faoliyatida esa tarixiy o‘tmish aks ettirilgan. "Ko‘shchinor chi-roklari" (1951) romanida (dastlabki varianti "Qo‘shchinor", 1946) jamoalash-tirish davrining voqealari badiiy tas-virlangan.A.Q.ning 30-yillar ijodida uning birinchi romani — "Sarob" muhim o‘rinni egallaydi. Yozuvchining ushbu romani bosh qahramon Saidiyning fa-oliyatini ko‘rsatishga qaratilgan, yana unda 20-yillarning 2-yarmidagi o‘zbek xalqi hayotining maishiy, etnog-rafik, iqtisodiy va ma’naviy manzaralari yaqqol aks etib turadi. "Sarob" keng mavzuli roman bo‘lgani uchun yozuvchi o‘zining badiiy niyatini yalang‘och holda ko‘rsatmay, uni shu davr hayotining boshqa manzaralari ko‘rinishida reallashti-rishga uringan. Voqealar tasvirida yozuvchi hayot haqiqatini saqlab qolgan.A. Q. ijodiy hayoti davomida 40 dan ziyod asar e’lon qilgan. Bu kitoblar orasida 30 ga yaqin hikoyalar ham bo‘lib, ular o‘zbek adabiyotida hikoya janrining badiiy ufqlarini kengaytirgani bilan ahamiyatlidir.A. Q.ning nasriy asarlari orasida "Qo‘shchinor chiroqlari" romani hamda "Sinchalak" (1958), "O‘tmishdan er-taklar" (1965) va "Muhabbat" (1968) qissalari muhim o‘rin tutadi.A. Q.ning iste’dodi uchun komediya janri ham yaqin edi. Buni sezgan yozuvchi 50-yillar arafasida dramaturgiya sohasida ham qalam tebratib, shu davrning muhim mavzularidan biri — qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish mavzuida "Shohi so‘zana" ("Yangi yer", 1949 — 53) komediyasini 7yaratdi. Shuni aytish lozimki, bu kome-diyada qo‘riq yerlarning — Mirzacho‘lning o‘zlashtirilishidan ko‘ra ba’zi kishilar ongidagi sho‘rning bartaraf etilishi mavzui birinchi o‘ringa olib chiqilgan. Urushdan keyingi o‘zbek adabiyotidagi asosiy konflikt — yangilik bilan eskilik o‘rtasidagi ziddiyat bu komediyada o‘zining teran badiiy tasvirini topgan. Bu asar-da A. Q. ustalik bilan kulgili holatlar yaratgan va hajviy bo‘yoqlardan mo-hirona foydalangan holda konfliktni o‘ziga xos ravishda hal qilgan. Ushbu komediya xorijiy mamlakatlar sahnasida ham o‘ynalib, o‘zbek teatr san’atining kamol topib borayotganini namoyish etdi. Bun-dan ilhomlangan yozuvchi "Og‘riq tishlar" (1954), "Tobutdan tovush" (1962) hamda "Ayajonlarim" (1967) komediyalarini yaratdi. Bu asarlarda, xususan "Tobutdan tovush"da o‘sha davr uchun xos bo‘lgan il-latlar hajv o‘ti ostiga olindi. Ayniqsa so‘nggi asarda A. Q. o‘ziga xos noziq tuyg‘u bilan jamiyatdan poraxo‘rlikdek dahshatli illatni tag-tomiri bilan yo‘qotish istagi-da uning ayrim ko‘rinishlarini sahnaga olib chiqdi, u "So‘nggi nusxalar" nomi bilan ham sahna yuzini ko‘rdi.A. Q. yozuvchi sifatida o‘zbek tilini noziq his etuvchi va uning boy imkoni-yatlaridan mahorat bilan foydalanuvchi qalamkash edi.

2. 
   Adabiyotda uslub masalasi.
   

Barcha tadqiqotchilar badiiy uslubning rus tilidagi uslublar tizimidagi alohida pozitsiyasi haqida gapirishadi. Ammo uni ushbu umumiy tizimda tanlash mumkin, chunki u boshqa uslublar bilan bir xil asosda yuzaga keladi.

Badiiy uslubning sohasi - bu san'at.

Badiiy adabiyotning "materiali" bu umumxalq tilidir.

U so'zlar bilan fikrlarni, his-tuyg'ularni, tushunchalarni, tabiatni, odamlarni va ularning aloqasini tasvirlaydi. Badiiy matndagi har bir so'z nafaqat tilshunoslik qoidalariga bo'ysunadi, og'zaki san'at qonunlariga binoan, badiiy tasvirlarni yaratish qoidalari va texnikalari tizimida yashaydi.

Nutq shakli - ovoz chiqarib o'qilishi mo'ljallangan matnlar uchun yozma ravishda oldindan yozish talab qilinadi.

Badiiy adabiyot barcha turdagi nutqdan foydalanadi monolog, dialog, pologog.

Aloqa turi - ommaviy.

Badiiy janrlar ma'lum bo'lganlarroman, roman, sonnet, qisqa hikoya, afsona, she'r, komediya, fojia, drama va boshqalar.

asarning badiiy tizimining barcha elementlari estetik muammolarni echishga qaratilgan. Badiiy matndagi so'z asarni yaratish, asarning badiiy ma'nosini etkazish vositasidir.

Ushbu matnlar tilda mavjud bo'lgan barcha lisoniy vositalardan foydalanadi (biz ular haqida allaqachon gaplashdik): badiiy ekspressivlik vositalari, bundan tashqari, ular adabiy tilning vositasi sifatida ishlatilishi mumkin, shuningdek, adabiy tildan tashqaridagi hodisalar - dialektlar, jargon, boshqa uslublar va boshqa vositalar. va boshqalar Shu bilan birga, lingvistik vositalarni tanlash muallifning badiiy niyatiga bo'ysunadi.

Masalan, qahramonning nomi tasvirni yaratish vositasi bo'lishi mumkin. Ushbu uslub XVIII asr yozuvchilari tomonidan keng qo'llanilgan va matnga "nutq familiyalarini" kiritgan (Skotininlar, Prostakova, Milon va boshqalar). Tasvirni yaratish uchun muallif bitta matn ichida so'z polizemiyasi, homonimlar, sinonimlar va boshqa lingvistik hodisalar imkoniyatlaridan foydalanishi mumkin.

(Ehtirosdan qutulgan odam faqat shilimshiqni cho'ktirdi - M. Tsvetaeva).

Matnning ilmiy va rasmiy ish uslubida aniqligini ta'kidlaydigan so'zning takrorlanishi, jurnalistikada ta'sirni kuchaytirish vositasi bo'lib xizmat qiladi, badiiy nutqda matnning asosini yaratishi, muallifning badiiy olamini yaratishi mumkin.

(b. S. Eseninning "Sen mening Shaganimsan, Shagane" she'ri).

Adabiyotning badiiy vositalari turli xil badiiy matnlarni va uning turli xil baholarini izohlash imkoniyatini beradigan "ma'noni oshirish" (masalan, ma'lumot bilan) qobiliyati bilan tavsiflanadi.

Masalan, tanqidchilar va o'quvchilar ko'plab san'at asarlarini boshqacha baholadilar:

• 
  drama A.N. Ostrovskiy "Momaqaldiroq" ni "qorong'u qirollikning yorug'lik nuri" deb atadi, uning asosiy qahramoni - rus hayotining tiklanishining ramzi;
  
• 
  uning zamondoshi Momaqaldiroqda "oilaviy tovuq panasida dramani" ko'rgan,
  
• 
  zamonaviy tadqiqotchilar A. Genis va P. Vayl Katerina obrazini Emma Bovari Flaubertning qiyofasi bilan taqqoslab, ko'p narsani ko'rishdi va "Momaqaldiroq" ni "filist hayotining fojiasi" deb atashdi.
  

Bunday misollar juda ko'p: Dostoevskiy qahramonlari Gamlet Shekspir, Turgenevskiy obrazlarini sharhlash.

Badiiy matni bor muallifning o'ziga xosligi - muallifning uslubi. Bular bitta muallifning asarlari tilining o'ziga xos xususiyatlari, qahramonlarni tanlashda, matnning kompozitsion xususiyatlarida, qahramonlarning tilida, muallif matnining nutqiy xususiyatlarida.

3. 
   Abdulla Qahhor uslubi. “Bemor” hikoyasida fojeiy ruh.
   

Biz, Abdulla Qahhorni ko’proq hikoya janri ustasi sifatida yaxshi bilamiz. Uning hikoyalari hayotiy asoslarga  egaligi uchun ham hozirgi kungacha o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Adibning o’tmish mavzusiga ba²ishlangan «Anor», «O’²ri», «Bemor», «Tomoshabo²», «Millatchilar», «Dahshat» hikoyalari, «O’tmishdan ertaklar» qissasida oddiy xalqning o’tmishi , turmush tarzi,  ichki ruhiy holati va kechinmalari  o’z  ifodasini topgan.

         Shu o’rinda yirik tadqiqotchi, prfessor Umarali Normatovning Abdulla Qahhor hikoyalari haqidagi quyidagi fikrlarini kiritib o’tish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz:

«Qahhor tabiati, iste’dodi yo’nalishi jihatidan hayotdagi, odamlar qismatidagi fojeiylikni teran his etadigan adibdir. Uning eng etuk hikoyalari ayni fojeiy holat, qismatlar ifodalangan asarlardir. Hikoyalaridagi personajlar hayotidan olingan epizodlar, lavhalar garchi muayyan intiho, badiiy echim bilan yakunlansa-da, bunday yakun galdagi fojialar, ko’rguliklarning debochasi vazifasini o’taydi. «Bemor» dagi Sotiboldi xotinining o’limi uyqu aralash ayasining dardiga davo tilagan qizaloq va xotini dardiga davo qidirib bor budidan judo bo’lgan erning yangidan-yangi sarson-sargardonliklari ibtidosidir. «Anor»dagi Turobjonning oxirida jinoyatga qo’l urishi bu oila boshiga tushajak galdagi chigal savdolarning boshlanishidir. «O’²ri»dagi jabrdiyda cholning najot izlab mansab-martabaning turli zinapoyalarida turgan yul²ichlarga duch kelib, shilinib, oxirida «najot» topishi-Egamberdi paxtafurushning himmatiga sazovor bo’lishi, bu himmat esa kelgusida yuz berajak avvalgilardan-da o²irroq talonchilikning o’zginasidir. «Dahshat» hikoyasida Unsinning «tiriklar go’ristoni» bo’lgan Olimbek dodxo xonadonidan qutulish yo’lidagi mislsiz jasorati qahramonning halokati bilan tugaydi, biroq qahramon o’limi dodxo xonadonini izdan chiqaradi, talotumlarga griftor etadi. «Asrorbobo»dagi chol bilan kampirning jangda halok bo’lgan o’²li haqidagi sovuq xabarni bir-birlarini ayab sir tutishlari, cheksiz dard –alam, qalb iztiroblarini ichga yutishlari-bir umr davom etadigan fojianing alomat ko’rinishi-badiiy ixtirosidir. .  .

Xullas, odamlar turmushidan olingan epizodlarda, lavhalarda ular hayotiga, qismatiga daxldor fojeiy mohiyatni ko’rish, teran his etish, personajlar xarakteri va qismatini ularning ruhiyati ifodasi orqali yorqin badiiy detallar vositasida gavdalantirish Qahhor hikoyanavislik san’atining eng muhim jihatlaridir».   
,,Bem or“dagi Sotiboldining boshiga tushgan kulfat — og‘ir kasal yotgan xotini dardiga davo izlab yelib-yugirishlari, bu soddadil odam ning om onat dalda, maslahatlarga um id bog‘lab yanada xarob, n o chor holga tushishi; „ 0 ‘g‘ri“dagi jabrdiyda cholning najot kutib m ansabdorlar huzurida dovdirab, dildirab turishlari, him m at o ‘miga tahqirlanishi, kam sitish-u xo‘rlashlarga befarqligi; , , 0 ‘tm ishdan ertaklar“dagi B abarning ro ‘y bergan falokatlardan gangib, o ‘zini y o ‘qotar holga tushishi, o ‘g‘irlikda gum on qilinib, otqorovul yur desa yurib, tu r desa turib, o ‘q uzganda kiprik qoqm ay jovdirash i, siyosat uchun d o ‘konga qam ab q o ‘yganida, ochiq turgan eshikdan chiqib ketm ay, qish sovug‘ida tarashadek qotishi — m ana shunday jabrdiyda, m ute, nochor, xo‘rlangan o d am lar qism ati bilan tanishganda, bir to m o n d an , ular holiga behad achinasiz, ikkinchi to m o n d an , beixtiyor C h o ‘lponning „N a faryoding, na doding bor, N ech u n sen b u n ch a sustlashding? H aqorat dilni og‘ritm as, T ubanlik m angu ketm asm i? 13 A d a b iy o t, 11- s in f — 193 Tiriksan, oMmagansan. S en-da odam , sen-da insonsan“ degan satrlari yodga tushadi. Shaxs erki, huquqi, m utelik, qullik psixologiyasi ifodasi, talqini bobida XX asr adabiyotida C h o ‘lpon a n ’analarini eng izchil davom ettirgan adib ayni shu Q ahhom ing o ‘zidir. Q ahhom ing yuqorida tilga olin g an asarlari, personajlari xuddi C h o ‘lpondagi kabi mustabid tuzum sharoitida inson haq-huquqining poym ol etilishiga qarshi o ‘ziga xos isyondir.