Aqshning Prinston universiteti olimlari tomonidan ma’lum qilinishicha, Yerning janubiy okeanlaridagi oqimlarning kuchayishi suvdagi uglerod gaziga atmosferaga "qochib chiqishga" va sayyorani isitishga imkon bergan


Download 19.45 Kb.
Sana16.06.2023
Hajmi19.45 Kb.
#1488636
Bog'liq
ер эволюцияси


AQShning Prinston universiteti olimlari tomonidan ma’lum qilinishicha, Yerning janubiy okeanlaridagi oqimlarning kuchayishi suvdagi uglerod gaziga atmosferaga “qochib chiqishga” va sayyorani isitishga imkon bergan. Atmosferaga karbonat angidrid gazining kam miqdori tushgan bo‘lsa ham, bu miqdor sovishni to‘xtatish va sivilizatsiya tug‘ilishi uchun yetarli bo‘lgan.

Geologlarning hisob-kitobiga ko‘ra, Yer tarixidagi so‘nggi muzlik davri taxminan 2,6 million yil avval boshlangan. Uning asosiy o‘ziga xosligi shunda bo‘lganki, muzlik maydoni va Yer yuzasidagi harorat butun davr mobaynida doimiy bo‘lmagan.


Muzliklar har 40—100 ming yilda kelgan va chekingan. Bu hodisalar keskin isish va sovish bilan o‘tgan. So‘nggi isish davri taxminan 13 ming yil avval boshlangan va bugungacha davom etmoqda.


Табиатдаги мавжуд борлик, атроф-мухит тирик (жонли) мавжудотларни хамда тирик булмаган (жонсиз) жинсларни уз ичига камраб олган. Бу 2 хил материя сифат жихатидан хамда хусусиятларига кура бир-биридан кескин фарк килади. Тирик материя жонсиз жинслардан биринчи галда узининг тухтовсиз равишда янгила олиши билан ажраб туради. Бу жараён асосан унинг таркибидаги кисмларни куриниши билан боглик булиб, бунда организм ичидаги «эскирган» жойларини янги кисмлар билан тулдиради. Жонсиз табиатда бу хилдаги жараёнлар бажарилмайди.


Тирикликнинг мазмуни ва сифатини тушунишда ххамда унинг келиб чикишини англашда даст-аввал куйидаги саволларга жавоб топиш даркор. Биринчидан, кайси кучлар ва жараёнлар, кандай тузилишлар хамда нима тирик модданинг тириклигини белгилайди ва тахминлайди? Шу билан биргаликда, тирик табиат жонсиз жисмлардан эволюцияланганда кайси шарт-шароитлар ва кандай таъсирлар жонли моддани пайдо булишига сабабчи булган?


Файласуф олимларнинг тушунтиришларидан маълумки, материя абадий харакатда булиб, унинг «материал»лиги айнан шу хусусияти хисобига сакланади, яъни харакатсиз материя булмайди, вакт (замон) утган сари материя харакати мураккаблашиб боради, окибатда харакатнинг олий шакллари келиб чикади. Биз тириклик деб ифодалаётган холат материя харакатининг олий куриниши ва сифатидир.


Мазкур караш-тирикликнинг фалсафий тушунтиришдан бошка фикр эмас. Шунга карамасдан, бу хилдаги ёндашиш мазкур масаланинг ечимини топишда табиий фанлар нуктаи назаридан ёндашишга йул очади.


Умуман олганда, тириклик – Ердаги абадий давом этувчи эволюцион жараённинг махсули деб каралиши керак. Ер юзида тириклик пайдо булгангача булган эволюцион жараён (Ернинг ички катламларидаги радиация, турли парчаланиш ва синтезланишга олиб келувчи реакциялар ва хоказо), жонсиз жинмларнинг эволюциясини таъминлаган; буни умумийлаштирган холда кимёвий эволюция деб аташ мумкин. (Кимёвий эволюция Ерда тириклик пайдо булгандан кейин хам давом эттирилмокда; эхтимол унинг суръатлари илгариги даврларда булганидек тириклик хосил булмай турган пайтлардагидек юксак фаоллигини йукотгандир).


Нихоят, узок давом этган кимёвий эволюция аста секинлик билан биологик эволюцияни келтириб чикаради. Тирикликнинг пайдо булиши кимёвий эволюцияни биологик эволюция билан алмашиш боскичига тугри келади. Биологик эволюция бошланиши биланок, кимёвий эволюция уз чуккига етганда ривожланган тирик модда «мароми»га етабошлайди, такомиллашади ва окибатда бирламчи тирик мавжудотларни келтириб чикаради.


У-узини хамиша янгилаб турувчи тирик модда хакикатдан хам «оксил таначаларининг яшаш усули»нинг бир куринишими, ёки ундан ташкари унинг таркибида хаётни давом этишини тахминловчи бошка тузилишлар мавжудми? Хозирги замон биология фанининг муваффакиятлари, айникса молекуляр биология, генетика, цитология йуналишларидаги кашфиёт ва янгиликлар, тириклик жараёнлари борувчи тизимларни доимо уз-узини янгиловчи ёпик генетик системалар деб хисоблаш кераклигини кайд килади; маълум булишича улар уз-узини янгилаш механизмини ирсиятни саклаш, наслдан наслга утказа олиш ва энергия алмашинувини таъминлаш хисобига бажаради.


Тирик мавжудотлар ичида содир булувчи янгиланиш жараёнларини тасаввур этиш анча кийин. Мисол учун, биз куп каватли гиштли уйнинг кисмларини (хар бир гишт хужайра сифат нарса деб фараз килинса) иморатнинг бутунлиги сакланиб турган бир холатда уз-узидан янгиланиб туришини тасаввур этаолмаймиз. (Масалан, унинг бутун бир деворини аста-секинлик билан янги гиштли девор билан алмашиши содир булса). Бу хилдаги ходиса бизга гаройиб бир нарса булиб туюлади. Тирик тузилмалар – организмларда эса янгиланиш жараёни яшашнинг асосий гаровидир.


Мободо, биз бирорта хайвон таркибидан гушт парчасини ажратиб олсак, у тезда емирилиб бузила бошлайди. Музлаткич ёрдамида унинг парчаланишини бироз секинлаштириб, 3-4 кун давомида овкатга истехмол килса булади. Нима сабабдан хайвондан ажратилган гуштнинг емирилиши бошланади? Бунинг боиси, янгиланиш (уз-узини кайта куриш) жараёнининг мазкур гушт парчасида тухтаб колганлигидадир.


Агарда, гушт парчаси тирик организм таркибида булганда эди (ундан ажратилмай турганда), у организм тизими таркибида хамиша янгиланиб бориб, емирилишга дучор булмас эди.


Тириклик эволюциясининг механизмини тасаввур этиш учун, кимёвий ва биологик эволюцияларнинг чегарасидаги вокеаларнинг мохиятини англаш зарур. Бу биринчи навбатда, оксил моддаларининг келиб чикиши билан боглик булган жараёнларнинг хусусиятлари ва узига хослиги. Улар каторида, ДНК ва РНК тизимларининг эволюцияланишидаги узига хосликлар, АТФ кислотасининг шаклланиши ва энергия алмашинувидаги ахмиятини у «зиммасига» олиши ва хоказо.


Ер юзида хали энг тубан тирик мавжудот шаклланмай туриб, унинг таркибида асосий курилиш материали хисобланган, уз-узини доимо янгилаб турувчи оксил моддаси тайёрланган булиши даркор эди. У билан бир вактнинг узида ирсий хабарлар ва энергия алмашинувига жавобгар кисмлар хозир булиб туриши керак эди. Агарда курсатиб утилган тузилиш ва тизимларнинг пайдо булишини юкоридагидек тасаввур этиб борилса, унда тириклик эволюциясининг сабаблари ва омиллари хам тулик ойдинлашади.


Ер сайёрасининг тарихида кимёвий эволюцияни биологик эволюцияга айланиши учун етарли шарт-шароитлар булган деб ишонч билан тахмин килиш мумкин. Ернинг ички чукур катламларида, аслида ядро кисмида бошланган радиактив парчаланиш натижасида, колаверса кучли вулканик ва магматик жараёнларнинг фаоллашиши натижасида, Ернинг юзасига окиб чиккан чуг шаклидаги металларни, айникса уларнинг углерод билан хосил килган бирикмаларини сув таркибидаги водород билан бирлашишини таъминлаган. Ъосил булган углеводород, аммиак, соф холдаги водород газларининг аралашмаси сув буглари билан биргаликда чакмокларнинг кучли электр разрядлари таъсирида мураккаб бирикмаларни – аминокислоталарни хосил килган булиши хакикатдан холи эмас.


Ернинг юзаси яхлит сув билан копланган ва куруклик хали шаклланмай турган бир пайтда (атмосфера хосил булишидан анча илгари) оксиллар асосини ташкил килган модда – аминокислоталарни синтезланиши учун шароитлар мавжуд булган деб уйлаш мумкин. Бу тахминни хакикатга якин эканлигини америкалик олим Миллернинг тажрибалари исботлайди. Миллер шишадан ретортасимон асбоб тайёрлаб, унда суъний йул билан бир неча хил аминокислоталарни (валин, аспарагин ва бошка) синтезлашга муваффак булган. У герметик берк шиша асбобда кайнаб турган сув бугларига аммиак, углеводород, водород газларининг аралашмасини юбориб, махсус мослама воситасида улардан электр разрядларини утказган. Сув буглари конденсацияланиб асбоб деворларида томчилар хосил килганда, улар уз таркибида турли аминокислоталарга эга эканлиги маълум булди.


Кайд этилган тажриба Ерда тирикликнинг пайдо булиши тугрисидаги рус олими академик А.И. Опариннинг коацерват гипотезасини маълум даражада тасдиклайди. Мазкур гипотеза бирламчи тирик модда дастлаб коацерват томчилар шаклида булган тахминига асосланган булиб, дастлаб хаётни пайдо булиши назарияси номи билан эълон килинди.


Опариннинг фикрига кура, хаёт Ерда дастлаб бирламчи «шурва» (булгон)даги оксил томчилар (коацерватлар) шаклида булган, бирламчи «шурва» - бу дунё океани, ерни коплаб олган сув.


Коацерватлар шакллана бошлаган пайтда, Ернинг айрим жойларида куруклик пайдо була бошлайди. У балчик, ёки ундан каттикрок структурадаги тузилишда булган. Катта ёки кичик коацерват томчилари бир ёки бир неча хил аминокислоталарни уз ичига камраб олган. Бу томчилар сув бетида таркок, ёки бир нечтаси бирлашган холда жойлашган булган. Уларнинг сув юзасида жойлашишини кайнаб турган шурвадаги ёг томчиларининг таркалиши билан таккослаш мумкин.


Коацерват томчилари аста секинлик билан катталашиб борган. Бу уларни бошка томчилар билан кушилиши хисобига амалга ошган. Маълум катталикка етиб боргач, томчи булина бошлаган; 2 булакка тенг булиниши камдан-кам булиб, купинча бу хилдаги булинишда катталиги тенг булмаган томчилар хосил булар эди. Академик А.Опариннинг курсатишича бирламчи тирик заррача шаклидаги коацерватлар илк тириклик хусусиятларига эга булган; бу биринчи навбатда модда алмашиш (унинг хисобига йириклашиш), купайиш каби хусусиятлар эди.


Коацерватлар – бирламчи оксил томчиларидан биринчи тубан оксил –протобионтгача хали куп вакт утиши даркор эди; шунга карамасдан, бу куриниш (стадия) хаётни Ерда бошлаб берган илк кадам деб кабул килиниши мумкин.


Бундан 3,5 миллиард йил илгари бирламчи тирик модданинг эволюцияланганлигини эътироф этиб, ундан биринчи энг тубан тузилган организмни пайдо булиши учун яна 2 миллиард йил сарфланган деб хисобласак, унда илк амёбасимон шакл (форма) ларни хозирги даврдан 1,5 миллиард йил илгари келиб чиккан деб уйлаш мумкин.


Усимлик ва хайвон хужайраларининг эволюциялари алохида-алохида узига хос йулларни босиб утди. Бири узига узи овкат тайёрлай оладиган организмни шаклланишишига олиб келувчи йулни, иккинчиси тайёр овкат хисобига яшайдиган организмни эволюцияланишига олиб келувчи йулни босиб утиши керак эди. Шунга яраша, усимлик оламининг эволюцияси узига хос белги ва хусусиятларга эга булди, хайвонот дунёсининг эволюцияси бошка йуналишда давом эттирилди. Ъар иккала эволюцияларни умумийлаширувчи белги – бу усимликларни хам, хайвонларни хам сув мухитини тарк этиб курукликни эгаллаши булган (Шу билан бирга, иккала олам вакилларининг барча вакиллари бутунлай курукликка чикиб кетгани йук; хар бирида хаёти сув билан боглик формалар сакланиб колди).


Усимликларнинг сувдан курукликка чикиб кетиши мураккаб морфо-анатомик, физиологик ва генетик узгаришлар (кайта курилишлар) билан боглик булиб, улардан энг мухими гаметофитни спорофит билан алмашиши эди. Окибатда курукликни эгаллаган бирламчи усимликлар (масалан, папоротниксимонлар) споралар оркали купаядиган формаларга айланишди. Улардан эса уругли усимликлар (дастлаб очик уруглилар, кейин эса ёпик уруглилар) эволюцияланди.


Хайвонот оламининг эволюцияланишида энг мухим боскич уларнинг сувни тарк этиб курукликка чикиши булган. Бу вазифани бажарган илк жониворлар япалок чувалчангларнинг вакиллари турбелляриялар булиб, улар сувдан дастлаб балчик, сунг нам тупрокларгача кучиб утишган. Бу хилдаги харакатлар албатта йирик арогенез даражасидаги узгаришлар (ташки ва ички тузилишда, хамда физиологик хусусиятларни реконструкциясида) оркали амалга оширилди. Турбелляриялар хайвонот оламининг узига хос “йусинлари” («мох»лари)деб хисобланиши мумкин.


АДАБИЁТЛАР

1. Яблоков А., Юсуфов А. Эволюционное учение, М.: «Высшая школа», 1989. с. 42-62.


2. Гафуров А.Т. Дарвинизм, Т. : «Укитувчи», 1992. –132-169 бетлар.




3. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. Биология. Т.З., М.: «Мир» 1990, с.253-259.
Download 19.45 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling