Arab ergashish, izidan borish sheʼriy misralarning muayyan oʻrnida

---

Qofiya
She‘r
Qofiya (arab. — ergashish, izidan borish)
— sheʼriy misralarning muayyan oʻrnida
ohangdosh soʻz yoki soʻz birikmalarining
izchil takrorlanib kelishi. Q. sheʼrning
mazmuni, janri, shakli va
kompozitsiyasida muhim oʻrin egallaydi.
Q. hosil qiluvchi soʻzlarning
ohangdoshligi oʻzak bilan oʻzak yoki
qoʻshimcha bilan qoʻshimcha oʻrtasidagi
uygʻunlik tufayli yuzaga keladi.

---

Q. sheʼr ritmi va musiqiyligini taʼminlaydi.
U ritmiklik va ohangdoshlikdan tashqari,
yana bir nechta vazifani bajaradi. Ana
shu vazifalardan biri Q.ning sheʼr gʻoyaviy
mazmuni bilan bogʻliqligidir. Shu bois u
sheʼr mazmunini goʻzal va taʼsirchan
ifodalashga xizmat qiladi. Q.da odatda
sheʼr gʻoyasini tashuvchi soʻzlarni
misraning sheʼrxon diqqatini oʻziga
tortadigan oʻrniga (koʻpincha oxiriga)
joylashtirish taqozo etiladi. Shu bilan
birga Q. badiiy takt vazifasini ham
bajaradi. Badiiy takt esa sheʼr gʻoyasining
taʼsirchan va jozibali ifodalanishiga
koʻmak beradi. Q.ning yana bir vazifasi
sheʼr qurilishida kompo-zitsion
uyushtiruvchilikdan iborat, chunki u

---

misralarni uygʻunlik, ohang-dorlik bilan
birbiriga ulaydi, bogʻlaydi, bayt yoki band
kabi sheʼriy birliklarni tashkil etadi. Q.ning
vazifalaridan yana biri shundaki, u sheʼr
intonatsiyasini (ohangdorligini) yuzaga
keltiradi. Sheʼrning poetik mazmuni,
undagi soʻzlar ohang-dorligi, ritmi, vazni,
band tuzilishi bilan uzviy bogʻliqlikda
oʻzining intonatsion vazifasini bajaradi.
Q. ritmik vazifa ham bajaradi. Bunday
Q.lar sheʼrda radif boʻlmagan hollarda
misralar soʻngi (chegarasi)ni taʼkidlab,
izchil ritmik qatorlarni tashkil etishda
yetakchi vazifani ado etadi.
Turkiy xalqlar ogʻzaki ijodida Q.ning oddiy
soʻz takroridan tortib mukammal

---

mustaqil turlarigacha boʻlgan shakllari
uchraydi. Umuman, oʻzbek ogʻzaki va
yozma adabiyotida Q.ning vujudga
kelishida sajʼ muhim oʻrin tutadi. Bunga
turkiy xalqlarning koʻplab ogʻzaki ijod
turlarida, urxun-yenisey yodnomalarida,
11-asrda Mahmud Koshgʻariy tomonidan
yaratilgan „Devonu lugʻotit turk“ asarida
uchrovchi sheʼriy parchalardagi Q.lar
misol boʻla oladi.
Arablar istilosidan keyin turkiy xalqlar
sheʼriyatiga ham aruz sheʼriy tizimi kirib
keladi. 9—10-asrlarda esa arab, fors va
boshqa xalqlar sheʼriyatida mumtoz Q.
nazariyasi yaratiladi. Bu nazariya
monorim (fransuzcha topopte — yagona

---

qofiya) q. yoki tovushlar uygʻunligiga
asoslanadi. Ushbu nazariyaga koʻra, Q.
yagona tovush (harf) takroriga
asoslanadi va bu harf raviy (arab. —
qofiyadagi undosh tovush) deb ataladi.
Raviy soʻz oʻzagi, yasama soʻzlarda negiz
oxiridagi undosh, choʻziq unli, baʼzan esa
qisqa unlilarning aynan takrorlanishi
tufayli yuzaga keladi. Mas, „gul-bul-bul“
soʻzlaridagi „l“, „tortar-ortar“ soʻzlaridagi
oxirgi „r“, „vafo-jafo“ soʻzlaridagi „o“,
„bahona-zamona“ soʻzlaridagi oxirgi „a“
tovush-harflari raviy hisoblanadi. Mazkur
nazariya talablariga koʻra, raviysiz Q.
vujudga kelmaydi.

---

Mumtoz q. nazariyasida Q.lanuvchi
soʻzlar tarkibiga qarab raviydan oldin va
raviydan keyin 4 tadan Q. unsuri ishtirok
etishi mumkin. Raviydan oddin keluvchi
unsurlar: qayd — raviydan oldin kelgan
harakatsiz undosh tovush („balandqand“
soʻzlaridagi „n“ tovushi); ridf — undosh
raviydan oldin kelgan choʻziq unli („sha-
har-sahar“ soʻzlarida „r“ raviydan oldingi
„a“ unlisi); taʼsis — raviydan oldin kelgan
bir harakatli undoshdan ilgari keluvchi
choʻziq unli („homil-qotil“ soʻzlaridagi „o“
tovushi); daxil — raviy bilan taʼsis orasida
keluvchi harakatli undosh („zoyil-qoyil“
soʻzlaridagi „y“ undoshi). Raviydan keyin
keluvchi Q. unsurlari ham 4 ta: vasl —
raviyga vositali yoki vositasiz tirkalgan

---

tovushlar („ulfatim-suhbatim“ soʻzlaridagi
„m“ undoshi va „bulogʻi-qulogʻi“
soʻzlaridagi „i“ unlisi); xuruj — vasldan
soʻng takrorlanuvchi harakatsiz undosh
yoki choʻziq unli; mazid — xurujdan keyin
keluvchi undosh yoki choʻziq unli; noira —
maziddan soʻng kelgan undosh va
choʻziq unlilar.
20-asr boshlaridan oʻzbek sheʼriyatida
barmoq tizimi yetakchilik qila boshladi.
Natijada Q. tarkibini nozik hamda asosli
tahlil qilishga imkon beruvchi mumtoz Q.
nazariyasiga muro-jaat etish asta-sekin
kamaydi. Bu holat Q. haqida yangi —
polirifma nazariyasini keltirib chiqardi.
Ushbu nazariyaga koʻra, q. tirgak

---

tovushga asoslanadi. Tirgak tovush esa
raviy singari injiq emas. Q.lanuvchi
soʻzlar tarkibidagi talaffuz usuli va oʻrni
jihatdan bir-biriga yaqin barcha tovushlar
tirgak tovush boʻla oladi. polirifma
nazariyasiga koʻra, Q.ning toʻliq (toʻq),
notoʻliq (och), sodda, murakkab, ochiq,
yopiq, taxminiy kabi shakllari mavjud.
Q.lanuvchi soʻzlarning uygʻunligi, miqdori,
mazmuni, oʻrni va fonetik tarkibiga qarab,
Q.ning zulqofiyatayn (qoʻsh Q.lilik),
tarseʼli (baytning har 2 misrasidagi
barcha soʻzlarning oʻzaro ohangdosh,
vazndosh boʻlib kelishi), tasviriy,
kinoyaviy, kontrast, meta-forik, tajnisln
kabi turlari farqlanadi va ularning har biri

---

oʻzbek sheʼriyatida ham muhim evfonik,
semantik vazifa bajaradi. Sheʼriy
misraning boshlanishi yoki oʻrtasida, oxi-
rida kelishiga qarab esa Q.ning anaforik,
ichki va epiforik turlari farqlanadi.
Umuman, Q. odatda sheʼriy mis-ralar
oxirida kelib, ularni ohangdoshlik,
uygʻunlik va mazmuniy yax-litlik asosida
birlashtiradi. bugungi kunda oʻzbek
sheʼriyatida sar-bast tizimining ham
koʻproq mavqe egallab borayotganligi bu
xildagi poetik asarlarda Q.ning tutgan
oʻrni, tabiati va gʻoyaviy-badiiy vazifalarini
alohida oʻrganishni taqozo etmoqda.

---

As..Izzat Sulton, Adabiyot nazariyasi, T.,
1939 (soʻnggi nashri — 2005); samoylov
D.S., Kniga o russkoy rifme, M., 1973;
Adabiyot nazariyasi [2 j.li], 2-j., T., 1979.
Bahodir Sarimsoqov.