Aylanma qaydnoma uning tuzilishi va turlari. Sintetik va analitik hisob haqida tushuncha. Reja: Aylanma qaydnoma haqida umumiy tushuncha

Mavzu: Aylanma qaydnoma uning tuzilishi va turlari.
Sintetik va analitik hisob haqida tushuncha.

Reja:
1.Aylanma qaydnoma haqida umumiy tushuncha.
2.Aylanma qaydnomaning tuzilishi va turlari.
3.Sintetik va analitik buxgalteriya hisoblari.


1.Aylanma qaydnoma haqida umumiy tushuncha.
Aylanma qaydnoma (oborot vedemost) bu buxgalteriya hisobi schyotlari yordamida joriy davrda hisobga olingan ma’lumotlarni ma’lum bir vaqtga (asosan bir oyga tuziladi) umumlashtirib ko‘rsatadigan jadvalga aytiladi.
Aylanma vedomostlarida obyektlarning boshlang‘ich qoldig‘i, oy davomidagi xarakati va oy oxiridagi qoldig‘i aks ettiriladi.
Sintetik schyotlarda ma’lumotlar umumlashtirilib, faqat pul ko‘rsatkichida ifodalangani uchun sintetik hisob sintetik schyotlari aylanma vedomostlari quyidagicha shaklda bo‘ladi.
Aktiv schyotlar bo‘yicha oxirgi qoldiqlar boshlang‘ich qoldiqqa debet oborot summasini qo‘shib, kredit oborot summasini ayirish yo‘li bilan aniqlanadi.
Passiv schyotlar bo‘yicha oxirgi qoldiqni topish uchun boshlang‘ich qoldiqqa kredit aylanma summasi qo‘shilib debet aylanma summasi ayriladi.
Aylanma qaydnomadagi ustunlar bir - birovlariga tegishli tartibda teng keladigan debet va kredit jamilariga ega bo‘lishlari kerak. Debet va kredit bo‘yicha boshlang‘ich qoldiqlar jamilarining tengligi balansning har xil bo‘limlarida keltirilgan bir xil mablag‘larning umumiy summalaridan iboratdir. Pul ko‘rinishida bu summalar har doim bir xil bo‘lishi kerak, chunki u aktiv va passivning jamidir. Barcha schyotlar debeti va kreditining yakunlari har xil bo‘lishi mumkin emas, chunki barcha muomalalar schyotlarda ikki yoqlama yozuv bilan aks ettiriladi. Oxirgi qoldiqlarning tengligi boshlang‘ich qoldiqlarning tengligiga o‘xshab shartlanadi.

Yangi balansni tuzish uchun sintetik aylanma vedomostidagi oxirgi qoldiqlar summalaridan foydalaniladi. Gap shundaki, o‘ng tomondagi so‘ngi ustunlarda ko‘rsatilgan oxirgi qoldiqlarning barchasi birgalikda korxonaning yangi balansini anglatadi.
Lekin balansni tuzish aylanma vedomostiga sintetik schyotlar qoldiqlarini balans jadvaliga mexanik o‘tkazishni anglatmaydi. Aylanma vedomosti faqat hisobot davrining oxiriga bo‘lgan korxona mablag‘lari holati to‘g‘risidagi dastlabki ma’lumotlargagina egadir. Unda hisoblab chiqarilgan qoldiqlar, balans tuzishdan oldin tekshiriladi va aniqlanadi. Shuning uchun sintetik schyotlar bo‘yicha aylanma vedomostlar ko‘pincha tekshiruv balansi deb ham nomlanadi.
Analitik hisob schyotlarida esa natura va boshqa o‘lchov birliklari qo‘llanilishi ular aylanma qaydnomasi shaklinining quyidagi ko‘rinishda bo‘lishini taqozo etadi.



Sintetik va analitik subschyotlardagi buxgalteriya yozuvlarining to‘g‘riligini nazorat qilish uchun tegishli analitik subschyotlarning har bir guruhi bo‘yicha aylanma qaydnomalar (M-44-son shakldagi material zaxiralar bo‘yicha aylanma qaydnoma, 285-son shakldagi aylanma qaydnoma va 326-son shakldagi asosiy vositalar bo‘yicha aylanma qaydnoma) (mazkur Yo‘riqnomaning 22, 23 va 24-ilovalari) tuziladi. Aylanmalar jami va aylanma qaydnomalardagi har bir analitik subschyot qoldiqlari 308-son shakl “Bosh-jurnal kitobi”dagi mazkur subschyotlarning qoldiqlari va aylanmalari jami bilan har oy yakuni bo‘yicha taqqoslanadi.
Aylanma qaydnomalar har oyda, asosiy vositalar bo‘yicha esa, har chorakda tuziladi. 326-son shakldagi aylanma qaydnomadagi yozuvlar kerak bo‘lgan hollarda bir necha yillar davomida olib borilishi ham mumkin.
Yangi hisobot yilida sintetik va analitik hisob registrlarida yil boshiga qoldiq summalari o‘tgan yilgi yakunlovchi balansga va tegishli hisob registrlariga to‘la mos ravishda yoziladi.
Agar yillik hisobot moliya organi yoki yuqori tashkilot tomonidan qabul qilinayotganda yakunlovchi balansda tuzatishlar qilingan bo‘lsa, moliya organi yoki yuqori tashkilotning tegishli yozma ko‘rsatmasiga asosan bu tuzatishlar o‘tgan yilgi hisob registrlariga ham, joriy yil registrlariga ham (kirim qoldiqlarini o‘zgartirish yo‘li bilan) kiritib qo‘yiladi.
Har bir hisobot oyi tugagandan keyin barcha memorial orderlar, memorial order — jamlanma qaydnomalar ularga tegishli hujjatlar bilan birga raqamiga qarab tartib bilan taxlanishi va kitob qilinishi kerak. Hujjatlar uncha ko‘p bo‘lmagan taqdirda, ularning uch oyligini bitta qilib kitob qilish mumkin. Muqovasiga tashkilotning nomi, kitobning nomi va tartib raqami, hisobot davri — yil va oy, memorial orderning boshlang‘ich va oxirgi raqami, kitobdagi varaqlar soni yozib qo‘yiladi.
Tashkilotlardan boshlang‘ich hisob hujjatlari, hisob registrlari, moliyaviy hisobotlar faqatgina qonunchilikda belgilangan tartibda tegishli organlar tomonidan olinishi mumkin.
Agar hali to‘liq rasmiylashtirilmagan hujjatlar tomi (tikilmagan, raqamlanmagan va h.k) olinayotgan bo‘lsa, hujjatlarni olayotgan organ vakilining ishtirokida tashkilotning mansabdor shaxslari bu tomlarni rasmiylashtirishlari (ro‘yxat qilishi, varaqlarni raqamlashi, shnurlashi, muhrlashi va o‘z imzolari bilan tasdiqlashlari) lozim yoki olinayotgan hujjatlarning ro‘yxatini tuzib (har bir hujjatdagi varaqlar sonini ko‘rsatgan holda), uni o‘zlari va hujjatlarni olayotgan organning vakili imzolashlari lozim.
Boshlang‘ich hisob hujjatlari yo‘qolib qolgan hollarda tashkilot rahbari buyruq bilan yo‘qolish sabablarini tekshirish uchun komissiya belgilaydi.
Zarur bo‘lgan hollarda komissiya ishida qatnashish uchun boshqa davlat organlarining vakillari taklif qilinadi. Komissiya ishining natijalari dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi. Bu dalolatnoma tashkilot rahbari tomonidan tasdiqlanadi va bir nusxasi yuqori tashkilotga yuboriladi.
Moddiy qimmatliklar, pul mablag‘lari, shuningdek, debitorlar va kreditorlar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar hamda boshqa aktivlar va majburiyatlarni inventarizatsiya qilish, shuningdek inventarizatsiya natijalarini rasmiylashtirish va buxgalteriya hisobida aks ettirish qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Tashkilotlar qonunchilikda belgilangan tartibda va muddatlarda davriy moliyaviy hisobotlarni, shuningdek set, shtat va kontingentlar bo‘yicha rejaning bajarilishi to‘g‘risida choraklik va yillik hisobotlarni tuzadilar va topshiradilar.
Tashkilotlar buxgalteriya hisobini tashkil qilishni hamda yuritishni ushbu Yo‘riqnoma va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining boshqa normativ-huquqiy hujjatlari talablariga qat’iy amal qilgan holda avtomatlashtirilgan holda tashkil qilishlari mumkin.
O‘zbekiston Respublikasida tashkilotlar tomonidan buxgalteriya hisobi milliy valyuta — so‘mda yuritiladi.
Agarda nomoddiy aktiv budjet va budjetdan tashqari mablag‘lar hisobiga sotib olingan bo‘lsa, aybdor shaxsdan undiriladigan summa nomoddiy aktiv qiymatidagi budjet va budjetdan tashqari mablag‘larning ulushiga mos ravishda taqsimlanib, mablag‘ning tegishli qismi budjet daromadiga o‘tkazib beriladi, qolgan qismi tashkilotning budjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha hisobvarag‘iga kirim qilinadi va to‘lig‘icha moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga sarflanadi.
Agarda aniqlangan kamomad o‘rniga moddiy javobgar shaxsning tashkilot ixtiyoriga bergan nomoddiy aktivi kamomad chiqqan nomoddiy aktiv qiymatiga teng yoki kam bo‘lsa, ushbu nomoddiy aktiv belgilangan tartibda bozor qiymatida kirim qilinadi, yetishmaydigan qismi esa, moddiy javobgar shaxs tomonidan pul mablag‘larini kiritish bilan qoplanadi va buxgalteriya hisobida mazkur Yo‘riqnomada belgilangan tartibda aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlar bo‘yicha eskirish hisoblab yozilmaydi. Analitik hisob AV-6-son shakldagi inventar kartochkada hamda 326-son shakldagi asosiy vositalar bo‘yicha aylanma qaydnomada yuritiladi.
Xarid qilingan tovar-moddiy zaxiralarga haq to‘lash bilan bog‘liq xarajatlar (akkreditiv ochish xarajatlari, o‘tkazmalar uchun bank komissiyasi, tovar-moddiy zaxiralarni chet el valyutasiga xarid qilish chog‘ida valyutani konvertatsiyalash bo‘yicha komissiya va boshqa bank xizmatlari), tovar-moddiy zaxiralarni xarid qilish bo‘yicha kontraktlarni tayyorlash, ro‘yxatdan o‘tkazish va yopish bilan bog‘liq xarajatlar hamda aktivlarni xarid qilish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan boshqa xarajatlar tovar-moddiy zaxiralarning tannarxiga kiritilmaydi, balki ular sodir bo‘lgan hisobot davrida haqiqiy xarajatlar sifatida aks ettiriladi.
Tovar-moddiy zaxiralarni xarid qilish bo‘yicha xarajatlar ularning yuzaga kelishini tasdiqlovchi boshlang‘ich hisob hujjatlari asosida belgilanadi.
Transport-tayyorlov xarajatlarining summasi alohida yig‘iladi va tovar-moddiy zaxiralarning tegishli turlari (ushbu transport-tayyorlov xarajatlari tegishli bo‘lgan partiyalari, guruhlari) o‘rtasida taqsimlanadi.
Tashkilot tomonidan beg‘araz olingan hamda asosiy vositalar va boshqa mol-mulkning chiqib ketishi natijasida olingan tovar-moddiy zaxiralarning tannarxi ularning buxgalteriya hisobiga qabul qilinish sanasidagi joriy qiymatidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Ortiqcha (hisobga olinmagan) tovar-moddiy zaxiralarni inventarlash natijasida aniqlangan aktivlar tannarxi ular aniqlangan sanadagi joriy qiymatdan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Bitta umumiy summaga xarid qilingan barcha tovar-moddiy zaxiralardan har birining tannarxi ushbu summani alohida tovar-moddiy zaxiraning joriy qiymatiga mutanosib ravishda taqsimlash yo‘li bilan aniqlanadi.
Tashkilotga tegishli bo‘lmagan, vaqtinchalik tashkilotda foydalanishda bo‘lgan shartnoma asosida mas’ul saqlashga olingan tovar-moddiy zaxiralar buxgalteriya hisobida balansdan tashqari 02 “Mas’ul saqlashga olingan tovar-moddiy qimmatliklar” schyotida shartnomada ko‘rsatilgan qiymat bo‘yicha hisobga olinadi.
Tovar-moddiy zaxiralar chet el valyutasi hisobiga sotib olinishida sotib olinayotgan material zaxiralarning qiymati operatsiya sodir etilgan sanadagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki kursi bo‘yicha chet el valyutasini so‘mga hisoblab o‘tkazish yo‘li bilan aniqlanadi.
Buxgalteriyada budjet mablag‘lari yoki budjetdan tashqari mablag‘lar hisobidan sotib olingan (tayyorlangan) tovar-moddiy zaxiralarning hisobi miqdor va summa ifodasida materiallarning nomi, sotib olinish (tayyorlanish) manbalari va moddiy javobgar shaxslar bo‘yicha 296-son shakldagi material qimmatliklarning miqdor-qiymat hisobi daftari (kartochkasi)da (mazkur Yo‘riqnomaning 34-ilovasi) hamda M-44-son shakldagi material zaxiralar bo‘yicha aylanma qaydnomada yuritiladi.
Oziq-ovqat mahsulotlarining analitik hisobi ularning nomi, navi, miqdori, qiymati va moddiy javobgar shaxslar bo‘yicha M-44-son shakldagi material zaxiralar bo‘yicha aylanma qaydnomada yuritiladi.
Aylanma qaydnomalarga yozuvlar 300 va 399-son shakldagi jamlanma qaydnomalari hamda oziq-ovqat mahsulotlarining kirimi va chiqimiga doir boshqa hujjatlar asosida yoziladi. Har oyda aylanma qaydnomalardagi aylanmalar hisoblab chiqiladi va oy boshiga qoldiq chiqariladi.
Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar” schyoti bo‘yicha analitik hisob budjet va budjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha hisob-kitoblarni alohida ajratgan holda 292-son shakldagi joriy hisoblar va hisob-kitoblar daftari (kartochkasi)da, 285-son shakldagi aylanma qaydnomada va boshqa tegishli hisob registrlarida yuritiladi.
Ovqatlanish uchun olib boriladigan hisob-kitoblarning hisobi 285-son shakldagi aylanma qaydnomada yuritiladi. Bu qaydnomada xodimlarning familiyasi va ismi ko‘rsatiladi.

2.Aylanma qaydnomaning tuzilishi va turlari.
Aylanma vedomostlari ikki xil bo‘ladi:
1. Sintetik hisob sintetik schyotlari bo‘yicha oborot vedomosti.
2. Analitik hisob analitik schyotlari bo‘yicha oborot vedomosti.
Sintetik schotlar bo‘yicha oborot vedomosti. Korxonaning xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida umumlashgan ko‘rsatkichlarga ega bo‘lish va hisob yozuvlarining to‘g‘riligini tekshirib turish uchun joriy hisob ma’lumotlari vaqti-vaqti bilan jamlanib turiladi. Amalda bunday joriy hisob ma’lumotlarini jamlash va tekshirish har oyda oborot vedomostlarini tuzish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Oborot vedomostlari sintetik schotlar bo‘yicha ham, analitik schotlar bo‘yicha ham tuziladi.
Sintetik schotlarning qoldiq va oborotlari asosida iyul oyi uchun oborot vedomosti quyidagicha tuziladi. Bu oborot vedomosti sintetik schotlardan boshlang‘ich qoldiqlar, jamlangan oylik oborotlar va oxirgi qoldiqlarni bevosita ko‘chirib o‘tkazish yo‘llari bilan tuzilad(5.1-jadval).
Sintetik schotlar bo‘yicha oborot vedomostida uchta juft tenglik mavjudligini ko‘rish mumkin:
birinchi juftlik – barcha schotlarning boshlang‘ich debet qoldiqlari va boshlang‘ich kredit qoldiqlar yig‘indisining o‘zaro tengligi.
ikkinchi juftlik – debet oborotlari va kredit oborotlari yig‘indisining o‘zaro tengligi bo‘lib, xo‘jalik muomalalarini schotlarga ikkiyoqlama aks ettirish usulining qo‘llanilishi bilan tushuntiriladi. Bunda har bir xo‘jalik muomalasi bir xil summa bilan tegishli schotlarning debet va kreditiga yoziladi.
uchinchi juftlik – barcha schotlarning oxirgi debet qoldiqlari va kredit qoldiqlari yig‘indisining o‘zaro tengligidir. Bu qoldiqlar oy oxirida yangi balansda aks ettirilishi lozim bo‘lgan mablag‘lar va manbalarning tarkibini tavsiflaydi. Yuqorida ko‘rsatilgan tengliklardan birortasining buzilishi xo‘jalik muomalalarini schotlarga yozishda yoki summalarni jamlashda xatoga yo‘l qo‘yilganligidan dalolat beradi.
Agar korxonada «Xo‘jalik operatsiyalarini ro‘yxatga olish daftari» yuritilsa, u holda sintetik schotlar bo‘yicha to‘g‘ri tuzilgan oborot vedomosti jami nazorat summasini tekshirishga ham imkon beradi. Ya’ni sintetik schotlar bo‘yicha oborot vedomostidagi debet va kredit oborotlarining yig‘indisi ko‘rsatilgan daftardagi oborotlar yig‘indisiga teng bo‘lishi lozim.
Sintetik schotlar bo‘yicha oborot vedomosti avvalo nazorat ahamiyatiga ega. Uning tuzilishi joriy buxgalteriya hisobidagi xatolarni aniqlashga imkon beradi. Agar oborot vedomostidagi juftliklardan birortasida debet va kredit oborotlari o‘zaro teng chiqmasa, buning sababi quyidagicha bo‘lishi mumkin:
1. Qaysidir bitta schotning debeti bo‘yicha summa to‘g‘ri yozilgan, ammo uning bilan korrespondensiyalangan schotning krediti bo‘yicha summa tushirib qoldirilgan yoki noto‘g‘ri ko‘rsatilgan yoki aksincha bo‘lishi mumkin.

2. Buxgalteriya provodkasining summasi bitta schotning debetiga ikki marta yozilib, ammo boshqa schotning kreditida ko‘rsatilmagan yoki aksincha, bitta schotning kreditida ikki marta yozilib, uning bilan korrespondensiyalanadigan schotning debetiga yozilmagan bo‘lishi mumkin.
3. Buxgalteriya provodkasining summasi bitta schotning debetiga ikki marta va boshqa schotning kreditiga ikki marta yozilgan.
4. Bitta schotning qoldig‘i va (yoki) debet oboroti boshqa schotning kredit qoldig‘i va (yoki) debet oboroti sifatida yozilgan bo‘lishi mumkin.
5. Ayrim schotlar bo‘yicha qoldiqlar va oborotlar tushirib qoldirilgan yoki noto‘g‘ri ko‘rsatilgan bo‘lishi mumkin. Xo‘jalik operatsiyalarining soni kam sodir bo‘ladigan va o‘z mulklariga ega bo‘lmagan, noishlab chiqarish sohasidagi kichik korxonalarda joriy buxgalteriya hisobi yozuvlarining to‘liqligi va ishonchliligi «Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish daftari» yordamida nazorat qilinadi.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish Daftari mazmunidan ko‘rinadiki, korxona tomonidan amalga oshirilgan barcha xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha umumiy summa 46000 so‘mni tashkil etgan. Uni tashkil etuvchi yig‘indi debet bo‘yicha ham (10000+30000+3000+3000), kredit bo‘yicha ham (33000+10000+3000) bir xil, ya’ni 46000 so‘mga teng.
Balansida asosiy vosita va boshqa mulklarga ega bo‘lgan, bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish yoki xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanadigan kichik tadbirkorlik subyektlari moliya-xo‘jalik faoliyatining oylik natijalarini umumlashtirish uchun shaxmat vedomostidan foydalanadi. Uni to‘lg‘azishning asosiy tartibi shundan iboratki, u hisobot davrida sodir bo‘lgan xo‘jalik muomalalari bo‘yicha schotlar korrespondensiyalari asosida tuziladi. Shaxmat vedomosti istalgan satrining navbatdagi ustun bilan kesishgan har bir katagi debetlanuvchi va kreditlanuvchi schotning jami summasini bildiradi. Boshqacha aytganda, summa bitta schotning debeti u bilan korrespondensiyalanadigan boshqa schotning krediti bilan kesishadigan katakka bir marta yoziladi.

Shuning uchun, barcha debetlanuvchi schotlar oborotlarining jami barcha kreditlanuvchi schotlar oborotlarining jamiga teng bo‘lishi lozim. Unga asosan sintetik schotlar bo‘yicha oborot vedomosti tuziladi.
Shaxmat vedomosti va oborot vedomostining kombinatsiyalangan varianti, ya’ni shaxmat-oborot vedomosti ham qo‘llanishi mumkin . Uni to‘lg‘azish uchun ham xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftaridagi ma’lumotlardan foydalanamiz.
Ushbu shaxmat-oborot vedomosti matritsa modeliga asoslangan bo‘lib, uning tuzilishi va mazmunidan ko‘rinadiki, u amalga oshirilgan xo‘jalik muomalalarining to‘liqligi va tuzilgan schotlar korrespondensiyalarining to‘g‘riligi ustidan aniq nazorat o‘rnatishni ta’minlaydi. Xo‘jalik mablag‘lari va ular manbalari alohida turlarining harakati yaqqolroq ko‘rinadi.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli qo‘llaniladigan korxonalarda sintetik schotlar bo‘yicha oborot vedomosti tuzilmaydi. Bunda hisobot davrida ro‘yxatga olingan xo‘jalik muomalalari to‘liqligi va to‘g‘riligini nazorat qilish Bosh daftar ma’lumotlari bo‘yicha amalga oshiriladi.
Shunday qilib, sintetik schotlarning oborot vedomosti schotlardagi yozuvlarning to‘g‘riligini nazorat qilish, shuningdek, yangi balans tuzishda ham ishlatilar ekan.
Analitik schotlar bo‘yicha oborot vedomosti. Analitik schotlarning oborot vedomostlari ham shaklan sintetik schotlar oborot vedomosti kabi ko‘rinishga ega. Talabalarga tushunarli bo‘lishi uchun yuqorida ko‘rib chiqilgan misoldagi «Xomashyo va materiallar», «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schotlar», «Boshqa debitor qarzlar» va «Boshqa majburiyatlar» sintetik schotlari bo‘yicha analitik schotlar uchun tuzilgan oborot vedomostlarini keltiramiz (5.4, 5.5, 5.6, 5.7-jadvallar).
Xomashyo va materiallarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan analitik schotlarning oborot vedomosti(5.4-jadval) hisob-kitob schotlarining oborot vedomostlaridan (5.5, 5.6, 5.7-jadvallar), unda materiallarning har bir turi bo‘yicha nomenklatura raqami, nomi, o‘lchov birligi, miqdori va qiymati bo‘yicha harakati ko‘rsatilishi bilan farq qiladi.



Analitik va sintetik schotlarning o‘zaro bog‘liqligiga ko‘ra analitik schotlar bo‘yicha oborot vedomostlaridagi boshlang‘ich qoldiqlar, oborotlar va oxirgi qoldiqlar yig‘indisi sintetik schotlarning oborot vedomostidagi tegishli sintetik schotning boshlang‘ich qoldig‘i, oboroti va oxirgi qoldig‘iga mos ravishda teng bo‘lishi kerak. Bunga yuqorida keltirilgan misolimizdagi «Xomashyo va materiallar» (5.4-jadval), «Boshqa debitor qarzlar» ( 5.5-jadval) va «Boshqa majburiyatlar» (5.6- jadval), «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schotlar» (5.7-jadval) sintetik schotlari bo‘yicha tuzilgan oborot vedomostlaridagi boshlang‘ich qoldiq, oborot va oxirgi qoldiqlarning analitik schotlar bo‘yicha yig‘indisini shu sintetik schotlar oborot vedomostidagi boshlang‘ich qoldiq, oborot, oxirgi qoldiqlari bilan mos ravishda taqqoslash natijasida ishonch hosil qilishimiz mumkin. Analitik schotlar oborot vedomostlarining nazorat ahamiyati mana shundan iboratdir.
Analitik schotlar bo‘yicha saldo vedomosti. So‘nggi vaqtlarda tovar-material qiymatliklar schotlari bo‘yicha oborot vedomosti o‘rniga saldo (qoldiq) vedomosti tuzish keng qo‘llanilmoqda. Saldo vedomostlari tovar-material qiymatliklarning saldo metodida qo‘llaniladi. Saldo vedomostida har oyning birinchi sanasiga butun yil davomida faqat schotlarning qoldiqlari ko‘rsatiladi.
Yuqoridagi misollar asosida tuzilgan saldo vedomostini keltiramiz (5.8-jadval). Ko‘rinib turibdiki, saldo vedomostida tovar-material qiymatliklarni hisobga oladigan schotlar bo‘yicha (sintetik va analitik 116 schotlar asosida) tartib bilan, ya’ni ularning nomenklatura raqami, nomlari, o‘lchov birliklari ko‘rsatilgan holda yoziladi. Demak, saldo vedomosti hisob ishlarini ancha qisqartirib, moddiy boyliklar ustidan nazoratni yaxshilashni ta’minlar ekan.


3.Sintetik va analitik buxgalteriya hisoblari.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar zimmasidagi mablag‘larning holati turli tuman bo‘lib, ularni to‘liqligini nazorat qilish buxgalteriya hisobi zimmasidadir. Mablag‘lami turlari bo‘yicha hisobga olishda buxgalteriya hisobi schyotlaridan foydalaniladi. Har bir schyot bir turli mablag‘lar harakatini hisobga olish uchun belgilangandir.
Masalan: “Kassa” schyotida faqat kassadagi pul mablag‘larining kirim-chiqimi hisob-kitob qilinadi va bu to‘g‘risida to‘liq ma’lumot olish imkonini beradi.
Demak, schyotlar yordamida xo‘jalik yurituvchi subyektlar zimmasidagi mablag‘lar harakati turlari bo‘yicha nazorat qilinadi. Nazorat ishlarida mablagdar harakati o‘lchov birliklari bo‘yicha va pul ifodasida olib boriladi.
Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z mablag‘larini to4liqligini, undan samarali foydalanishni nazorat qilib borish maqsadida sintetik va anaiitik hisob schyotlaridan foydalanadi. Sintetik schyotlar deb, xo‘jalik mablag‘lari harakatini va ular tashkil topish manbalari holati haqidagi ma’lumotlami umumlashtirib, pul o‘lchov biriligida aks ettiriladigan schyotlar tizimiga aytiladi. Sintetik schyotlar orqali yuritiladigan hisob esa, sintetik hisob deb ataladi.
Analitik (tahliliy) hisob schyotlari esa xo‘jalik mablag‘lari va ularning manbalari haqidagi ma’lumotlarni alohida turlari bo‘yicha, aniq ko‘rsatkichlar orqali ifodalaydi. Ya’ni, sintetik schyotlardagi yozuvlami turlari bo‘yicha tarkibiy qismlarga bo‘lib o‘rganuvchi schyotlar anaiitik schyotlar deb aytiladi.
Analitik hisob schyotlari miqdori u qo‘llanayotgan korxona, tashkilot va muassasaning iqtisodiyotning qaysi tarmoglida ekanligi, ularning faoliyati katta yoki kichikligiga bog‘liq bo‘ladi. Quyidagi misoliar orqali sintetik va analitik schyotlami bir-biridan farqi va shu bilan birga ularni o‘zaro bog‘liqligini ko‘rib o‘tamiz.
Misol uchun “Yoqilg‘iIar schyoti”ni olaylik:
Boshlang‘ich qoIdig‘i 5000000 so‘m, oy davomida kirimga qabul qilingan yoqilg‘ilar summasi 1456000 so‘m;
Misolimizdan ko‘rinib turibdiki, kirimga qabul qilingan yoqilg‘ilar summasi pulda ifodalangan, lekin “Yoqilgilar” schyotida uning miqdori, assortimenti, bir birlik mahsulot bahosi ko‘rsatilmadi. Chunki, yuqorida sintetik schyotlarda mablagMar harakati faqat pulda hisobga olinishini ta’kidlagan edik.
1030—“YoqiIg‘ilar” schyoti bo‘yicha
Analitik schyot kodi: 1031
Mahsulot nomi:
Benzin A-80 Bahosi: 4000 so‘m
O‘lchov birligi: litr

Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida mablag‘laming har bir turining harakati alohida o‘rganilishi lozim, chunki ularni harakatini to‘g‘ri tashkil qilish birinchidan, tegishli mablag‘ga bo‘Igan talabni aniqlash bo‘lsa, ikkinchidan ularning turlari bo‘yicha mulkning but saqlanishi ustidan nazorat qilish uchun yetarli ma’lumot olishdir.

Analitik hisob yordamida mol-mulk va ularning manbalari turlari bo‘yicha o‘rganish uchun asos yaratiladi. Analitik hisob mahsulot turlari bo‘yicha alohida-alohida yuritiladi va buning uchun maxsus analitik kartochkalardan foydalaniladi. Analitik kartochkaning tuzilishini yuqoridagi misol shartlaridan foydalanib quyidagicha ko‘rinishdagi jadvalni keltiramiz:
Keltirilgan misoldan ko‘rinib turibdiki, tegishli analitik schyotlaming aylanmai va oxirgi qoldiqlari tegishli sintetik schyot ma’lumotlariga barobardir.
Sintetik va analitik (tahliliy) schyotning boshlang‘ich hamda oxirgi qoldiqlari o‘z tavsifi bo‘yicha analitik schyotlardagi tegishli qoldiqlaming umumiy summalariga teng bo‘lishi kerak.
Bu qoida shundan kelib chiqqanki, analitik schyotlar sintetik schyotlar ma’lumotlarini faqat batafsil ko‘rsatib beradi va unda umumiy ko‘rinishda aks ettirilgan mablagdarning tarkibiy qismlarini ko‘rsatadi. Bu qoidaga ko‘ra, masalan, sintetik schyotdagi debet qoldiq uning rivojiga yuritiladigan analitik schyotlardagi barcha debet qoldiqlaming umumiy summasiga teng boiishi kerak.
Sintetik schyotning debeti va krediti bo‘yicha aylanma summalari tahliliy schyotlari bo‘yicha aylanmalarning tegishli summalariga teng bo`lishi kerak.
Bir sintetik schyotning aylanma summasi bilan shu sintetik schyot bo‘yicha ochilgan tegishli analitik schyotlar aylanmalari summalarining tengligi shu bilan shartlanganki, analitik schyotlarga ham xuddi sintetik schyotlardagi kabi o‘sha muomalalaming o‘zi va o‘sha tomoniga yoziladi. Bunda bir nechta analitik schyotlarga yozilgan muomalalar summalari har doim pirovardida shu muomala bo‘yicha sintetik schyotda aks ettirilgan umumiy summani hosil qiladi. Hisobot davri yakunlarini chiqarish paytida sintetik va analitik schyotlaming ko’rsatkichlari albatta solishtirib tekshirilishi kerak, chunki yo‘l qo‘yilgan nomuvofiqlikni topish va to‘g‘rilash uchun muhimdir.
Xo‘jalik faoliyatiga rahbarlik qilish va buxgalteriya hisobining to‘g‘ri yuritilayotganligini tekshirish uchun har bir mablag`lar turi, ulaming manbalari va jarayonlar bo‘yicha umumlashtirilgan ma’lumotlar zarurdir. Sintetik va analitik hisobning ma’lumotlarini tekshirishda, ma’lumotlar har oyning oxirida schyotlardan olinadi. Lekin, har bir schyotda hisobning bitta obyekti bo‘yicha ma’lumotlar mavjud bo‘ladi. Barcha mablag`lami yoki hammasini birlashtirgan holda, ulaming ay rim guruhlarini tavsiflovchi ma’lumotlar bir oydagi qoldiq va aylanmalar yakunini ko‘rsatuvchi aylanma qaydnoma (aylanma vedomost)larda mujassamlanadi.
Sintetik hisoblar bu tashkilotning iqtisodiy jihatdan bir hil mulk guruhlari va ularning manbalari mavjudligi va harakatini, shuningdek, umumlashtirilgan shakldagi iqtisodiy hayot faktlarini hisobga olish uchun mo'ljallangan buxgalteriya hisoblari. Sintetik hisoblar birinchi tartibli schyotlar deb ham ataladi. Ular faqat pul ko'rinishida yuritiladi va ularning ma'lumotlari buxgalteriya hisobi shakllarini, birinchi navbatda, balans va daromadlar to'g'risidagi hisobotni to'ldirish, shuningdek, tashkilotning moliyaviy-xo'jalik faoliyatini tahlil qilish uchun ishlatiladi. Shu munosabat bilan sintetik buxgalteriya hisobi mablag'lar va ularning manbalari mavjudligi va harakati to'g'risida umumiy tasavvur uchun zarur bo'lgan pul ko'rinishidagi umumlashtirilgan ko'rsatkichlarni taqdim etadi.
Analitik hisoblarning bir nechta guruhiga ega bo'lgan sintetik buxgalteriya hisoblari uchun subschyotlar ochiladi, ular hisobotlarni tayyorlash va ularni tahlil qilishda konsolidatsiyalangan ko'rsatkichlarni olish uchun zarurdir. Subschyot ikkinchi tartibli schyot bo‘lib, unga ochilgan sintetik va analitik schyotlar o‘rtasidagi oraliq bog‘lovchi hisoblanadi. Masalan, 10-sonli “Materiallar” sintetik schyotida to‘qqizta subschyot mavjud bo‘lib, ularning har birida analitik hisoblar asosida har xil turdagi materiallar to‘g‘risidagi ma’lumotlar umumlashtiriladi (5-ilovaga qarang).
Analitik hisoblar sintetik hisoblarda mavjud bo'lgan mulkning mavjudligi, holati va harakati va uning shakllanish manbalari to'g'risidagi ma'lumotlarni batafsil ko'rsatish, aniqlashtirish uchun mo'ljallangan buxgalteriya hisoblari. Ular ma'lum bir sintetik hisobni ishlab chiqishda uning turlari, qismlari, maqolalari kontekstida va kerak bo'lganda ma'lumotlarni natura, mehnat va pul ko'rinishida baholash bilan ochiladi.
Buxgalteriya hisobi ob'ektlari va jarayonlarining analitik schyotlarda batafsil ko'rinishda aks etishi analitik hisob deyiladi. Ko'rsatkichlarning spetsifikatsiyasi korxona tomonidan aniq shartlarga va tezkor boshqaruv uchun ma'lumot olish zarurligiga qarab mustaqil ravishda belgilanadi. Buxgalteriya hisobi jarayonini tashkil qilishda qaysi sintetik hisoblar uchun subschyotlar ochish kerakligi, tahliliy hisobning qancha darajalari va tashkilotni operativ boshqarish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni olish uchun qanday analitik hisobotlar talab qilinishini aniqlash kerak. Analitik hisobni shakllantirish tamoyillarini tanlash quyidagi omillarga bog'liq:
- debitorlik va kreditorlik qarzlarini samarali boshqarish uchun boshqaruv hisobi va tahlili, asosiy jarayonlarning samaradorligini baholash, narx siyosati, faoliyat turlari bo'yicha rentabellik, sotish hajmini tahlil qilish, tannarxni rejalashtirish va normallashtirish, sotish xarajatlarini aniqlash zarurati. ularni minimallashtirish usullari, xodimlarni rag'batlantirish va boshqalar;
- tashkilotning moliyaviy holati va moliyaviy natijalari to'g'risida ishonchli va to'liq ma'lumot berish uchun mo'ljallangan moliyaviy hisobotga qo'yiladigan talablar;
- soliq hisobi talablari;
- statistik hisobotlarni tuzish va taqdim etish zarurati.
Sintetik va analitik schyotlar o‘rtasida chambarchas bog‘liqlik mavjud bo‘lib, u xo‘jalik hayotining bir xil mulki, manbalari va faktlari analitik schyotlarda ham sintetik hisoblardagi kabi, lekin har xil darajada batafsil aks ettirilishidan iborat.
Sintetik va analitik hisoblar o'rtasidagi bog'liqlik sintetik va analitik hisob ma'lumotlarining o'ziga xosligini aks ettiruvchi quyidagi tengliklar bilan ifodalanishi mumkin:
- sintetik schyotning qoldig'i undagi analitik schyotlar qoldiqlari yig'indisiga teng;
- sintetik schyotning debeti bo'yicha aylanmalar ushbu sintetik schyotning analitik schyotlari debeti bo'yicha aylanmalar yig'indisiga teng;
Sintetik schyotning krediti bo'yicha aylanmalar ushbu sintetik schyotning analitik schyotlarining krediti bo'yicha aylanmalar yig'indisiga teng.
Har oyning birinchi kunida sintetik buxgalteriya hisoblarining aylanmalari va qoldiqlariga analitik buxgalteriya ma'lumotlarining bir xilligi printsipini amalga oshirish sintetik va analitik buxgalteriya hisoblari bo'yicha aylanma balanslarini tuzish orqali amalga oshiriladi, bu esa amalda to'g'riligini tekshirish imkonini beradi. va sintetik va analitik buxgalteriya hisobining xronologik va tizimli yozuvlarini o'zaro bog'lash.
Analitik hisob ma'lumotlarini tegishli sintetik hisob doirasida guruhlash subschyotlar bo'yicha amalga oshiriladi. Sub-hisoblar - Bu sintetik hisob va ushbu sintetik hisobni ishlab chiqishda yuritiladigan analitik hisoblar o'rtasidagi oraliq hisoblar. Har bir subschyot bir nechta analitik hisoblarni birlashtiradi; o'z navbatida, subschyotlar sintetik hisob bilan birlashtiriladi, ularni ishlab chiqishda ular yuritiladi. Subschyotlar ma'lumotlardan tashqari umumlashtiruvchi ko'rsatkichlarni olish uchun xo'jalik faoliyatini hisobot va tahlil qilishda qo'llaniladi.