B. T. Jobborov Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy

---

Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligining
2023-yil “ 13 ”yanvardagi
4/11-1/3-151 -sonli xatiga 1-ilova 
 
 
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
 
 
 
 
IQLIM O‘ZGARISHI VA EKOLOGIK 
MOSLASHUV 
maxsus kursining o‘quv dasturi 
Toshkent - 2022 

---

Ushbu maxsus kursining o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 
2022-yil 
2-dekabrdagi 
“2030-yilgacha 
O‘zbekiston 
Respublikasining “Yashil” iqtisodiyotga o‘tishiga qaratilgan islohotlar 
samaradorligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi PQ-436-son 
qarorida keltirilgan “2030-yilgacha O‘zbekiston Respublikasida “yashil” 
iqtisodiyotga o‘tish va “yashil” o‘sishni ta’minlash bo‘yicha” Harakatlar rejasida 
belgilangan topshiriqlar ijrosini ta’minlashga, shuningdek talabalarda iqlim 
o‘zgarishining sabablari va omillari to‘g‘risida bilim va ko‘nikmalarni 
shakllantirishga qaratilgan. 
“Iqlim o‘zgarishi va ekologik moslashuv” maxsus kursi o‘quv dasturi. – T.: 
2022. 
 
 
Tuzuvchilar:
 
B.T.Jobborov 
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy 
universiteti Ekologiya fakulteti Ekologiya kafedrasi 
dotsenti, b.f.b.f.d.
Sh.A.Xalillayev 
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy 
universiteti Ekologiya fakulteti Ekologiya kafedrasi 
dotsent, b.f.b.f.d.
Taqrizchilar: 
S.S.Bo‘riyev 
Atrof-muhit tabiatni muhofaza qilish texnologiyalari 
ilmiy-tadqiqot instituti direktorining ilmiy ishlar va 
innovatsiyalar bo‘yicha o‘rinbosari, b.f.n., dotsent 
T.Raximova 
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy 
universiteti. Ekologiya fakulteti. Ekologiya kafedrasi 
professori, b.f.d. 

---

KIRISh 
Bugungi kunda dunyo boʻyicha tabiatga boʻlgan tabiiy va antropogen 
taʼsirlarning ortib borish tendensiyasi kuzatilmoqda, natijada biosferaning 
ekologik holatining oʻzgarishi va iqlim oʻzgarishi vujudga kelmoqda. Iqlim 
oʻzgarishi, uning barqaror emasligi nafaqat olimlar nigohida, balki butun dunyo 
jamoatchiligi koʻz oʻngida yorqin aks etmoqda. Ob-havoning keskin oʻzgarishi 
natijasida yuz berayotgan toʻfonlar, suv toshqinlari, sunamilar bir tomondan 
qurgʻoqchilik, jazirama issiqlar, muzliklarning jadal erishlari ikkinchi tomondan 
anomal, yaʼni noodatiy koʻrinishga ega boʻlmoqda. 
Shu sohaning mutaxassisi boʻlmagan kishilarga bunday iqlim 
oʻzgarishlarini idrok etish va tushunish oson emas, albatta. Tabiiy ofatlar keskin 
oʻzgarishlar boʻlmagan kishilik jamiyati davrlarida ham ozmi-koʻpmi ularni 
tashvishga solib turgan. Nima uchun aynan keyingi 20-30 yil mobaynida yuz 
berayotgan iqlim isishi odamlarni xavotirga solib qoʻydi. Tabiiy ofatlar, iqlimning 
isib ketishi toʻgʻrisidagi turli mish-mishlar qanday yuzaga kelmoqda. Global 
miqyosda sodir boʻlayotgan iqlim oʻzgarishlar navbatdagi “muz davri” 
boshlanmoqda, yoinki uning aksi sodir boʻlmoqda degan gaplar qanchalik toʻgʻri? 
Savollar koʻp, ammo javoblar inson ongi va tafakkuridan tashqarida joylashgan 
boʻlsa? Agarda Internet saytlari, roʻznomalarda tinimsiz bosilayotgan maqolalar, 
teleekranlarda aytilayotgan gaplar, radioeshittirishlarni tinglasangiz, unda 
butunlay boshqa manzara koʻz oʻngimizda gavdalanadi. Goʻyoki butunlay tinch 
va halovatli davrda yashayotgandek. Planetamizning turli mintaqalarida sodir 
boʻlayotgan halokatlarning bizlarga daxli yoʻqdek koʻrinadi.
Iqlim va uning oʻzgarishiga oid turli koʻrinish va shakldagi maʼlumotlarni 
sodda va ravon tilda, ortiqcha shov-shuvlarsiz, keskin siyosiy va iqtisodiy 
mulohazalarsiz oʻquvchiga tushintirib berish orqali yoshlarning ekologik ong va 
madaniyatini shakllantirish. Iqlim va ob-havo tushunchasi, uning oʻzgarish 
mexanizmi, obyektiv va subyektiv sabablari va oqibatlari hamda global, 
mintaqaviy va milliy hududiy muammolar doirasidagi xalqaro hamkorlik 
toʻgʻrisida soʻz yuritiladi. Bundan tashqari, hozirgi xavotirli damlarda oʻquvchilar 
oʻzlarini qanday tutishlari va qay tarzda harakat qilishlari kerakligi tushuntiriladi.
Asosiysi, har bir inson, u kim boʻlishi va qanday ijtimoiy mavqega ega 
boʻlishidan qatʼiy nazar, iqlim hodisalarini toʻgʻri anglashi, ongli ravishda toʻgʻri 
qaror chiqarishi orqali atrof muhitni asrash, tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanish va buzilgan tabiat majmualarini qayta tiklashga yoʻnaltirilgan 
kundalik faoliyatiga koʻmaklashadi. Keling, bir oʻylab koʻraylik, kundalik 
hayotimiz qanday kechadi? Biz uygʻongach, chiroqni yoqamiz. Soʻngra yuvinish 
uchun suvni, nonushta tayyorlash uchun gazni yoqamiz. Kiyimimizni dazmollash 
uchun dazmoldan, soch quritish uchun fen yoqib turmagimizni toʻgʻrilaymiz, 
televizorni yoqib soʻnggi yangiliklardan boxabar boʻlamiz, shuningdek, bugungi 

---

turmush tarzimizni shu kabi texnik asboblarsiz mutlaqo tasavvur boʻlmaydigan 
yana boshqa koʻplab anjomlardan foydalanamiz. Keyin esa har tong oʻqishga 
shoshamiz, koʻzlagan manzilimizga albatta biror transport vositasida, deylik, 
avtobus, tramvay, trolleybus, metroda borishga toʻgʻri keladi. Bizga oʻxshagan 
minglab yoʻlovchilar transport vositalaridan foydalanishadi.
Oʻqishdan qaytgach esa yana televizor murvatini buraymiz, kompyuterda 
ishlaymiz va yana boshqa koʻplab elektr asboblarini ishga solamiz. Biz to uyquga 
ketguncha elektr bilan ishlaydigan vositalar ishlab turadi. Xullas, hayotimizni 
elektr energiyasisiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Xonadonimizga elektr energiyasi 
turli koʻrinishdagi elektr stansiyalaridan keladi va uni ishlab chiqarish uchun 
koʻmir, neft va gaz yoqiladi. Energiyani tejab ishlatish oʻz vaqtida mazkur 
qazilma boyliklarni ham tejashda qoʻl keladi.
Bundan tashqari, elektr energiyasidan foydalanish samaradorligini oshirish 
- bu elektr tarmoqlari uchun toʻlanadigan toʻlovlarni ham kamaytiradi. Axir, 
bejizga elektr energiyasiga toʻlovlar kundan-kunga oshib bormayapti, chunki 
energiya hosil qilish uchun yoqiladigan yonilgʻilar hajmining ortishi bunga sabab 
boʻladi. Bizning yashab qolishimiz yer sayyorasining bir-birimiz va tabiat bilan 
oʻzaro uzviy aloqa bogʻlashimizga bogʻliq. Bizning zimmamizga tabiatni, 
oʻsimliklar, hayvonot olamini saqlab qolish va kelajak uchun asrashdek 
masʼuliyatli vazifa yuklangan. Biz energiyasiz yashashishimiz mumkin.
Kelajak taraqqiyotimiz atrof-muhitga va iqlim oʻzgarishiga mutlaqo zarar 
yekazmaydigan energiya manbalarini ishlab chiqarishga ham bogʻliqligini 
unutmang. Biz duch kelgan muammo gʻoyat ulkan, ammo unga yechim topish 
uchun biz avvalo, tejamkorlikka, masʼuliyat hissini tuyishga yoʻnaltirilgan 
boʻlishi kerak. Biz eng oddiy narsalarga: masalan, oʻz ixtiyorimizdagi energiyani 
tejab ishlatishga, energiyaning atrof-muhitga bezarar va samarali turlarini 
qoʻllashga harakat qilishimiz kerak.