Бердак Гаргабай Улы

Бердак Гаргабай Улы
(1827-1900)
Бердак (Бердимурат) Гаргабай улы 1827-жылы Амударья Арал тенизине куйарлыгында, кубла Арал жагасындагы Аккала деген жерде дунъяга келген. Бердак он жаска шыкканда ата-анасы олип, жетим калады.
Ол даслеп ауыллык мектепте окип, кейин Каракум ийшан медресесинде талим алады. Бирак турмис жагдайларына байланыслы окууды толык тамамлай алмаган. Ол оз бетинше билимин теренлеткен, коп уйренген, Шыгыс адебиятинин классиклери шыгармаларын жаксы билген хам олардын коркемлик, идеялык дастурлерин доретушилик пенен озлестирген. Онын шайырлык талантынын жетилисуынде атаклы каракалпак шайырлары Кунходжа, Аженияздин сондай-ак, халык доретушилигин де улкен тасири болган. Бердактынг ози атаклы шайыр болуу менен бирге талантлы баксы да болган.
Шайыр бабамыздан еки ул, бес кыз тууылады. Олардынг ишинде Хурлиман деген кыз ата жолын кууып, баксышылык онерин ийелеп хам халык ишинде «кыз баксы» атагына ийе болады. Бул онердин ийелеуде Бердактын ози кызына тиккелей устазлык еткен.
Бердак шайыр мудамы мийнеткеш халыктынг жырын жырлап, арын арлады. Онын косыкларында мийнет адамынын арзу-арманлары, адалатсизликка карсы отлы газеби коринеди. Бердак озине шекемги поэзиянын орисин кенгейтип, тематикалык хам жанрлык жактан оны турлендирип, халыктынг, демократиялык мазмунын кушейтип, миллий адебият дарежесине жеткереди. Шайырдын «Халык ушын», «Излер едим», «Болган емес», «Пана бер», «Жаксырак», «Салык», «Заманда» хам т.б. косыклары онын халыкшыл шайыр, хакикий коркем соз ийеси, ойшыл философ екенлигин далиллейди.
Бердак апиуаиы халыктынг ишинде журип, олардын кууанышы менен кайгысын, арманларын, тилеклерин жырлап отти. Ол ози дауириндеги Ерназар алакоз (1855-1856) уакияларын оз кози менен корип, журеги менен сезинеды.
Шайыр озинин «Амангелди», «Айдос баба», «Ерназар бий» шыгармаларында жеке адамнын гана емес ал халык тагдиринин кахарманлык, трагедиялык коринисин соретлеп береды. «Акмак патша» дастаны жазба адебияттагы жана эпикалык шыгарма болип есапланады. Шайырдын «Шежире», «Хорезм» шыгармалары Бердакты каракалпак халкынын биринши тарийхшиси деп атауга тийкар бола алады.
Бердактаныу илиминин даслепки ушкынлары ХХ асирдин бас гезлеринде коринип, сол асирдинг 30-жилларинда каракалпак филологиясинын кураминда илим болип калиплесе баслады. Откен асирдин 60-70 жилларинда Бердакты изертлеу жумислары адебияттаныу шенберинен шыгып, тил билими, тарийх, философия, педагогика илимлеринин изертлеу обектине айлана баслайды. Бул илимнин калиплесыуыне хам рауажланыуына белгили филологлар Н.Даукараев, К.Айымбетов, И.Сагийтов, С.Мавленов, Ш.Ходжаниязов, М.Нурмухаммедов, Н.Жапаков, К.Максетов, Г.Есемуратов, А.Муртазаев, А.Каримов, А.Пахратдинов, К.Байниязов, К.Мамбетов, С.Бахадырова, Х.Хамидов, тарийхши алымлардан С.Камалов, М.Тилеумуратов, философлардан К.Худайбергенов, Ж.Базарбаев, педагог алымлардан О.Алеуов хам т.б. табисли мийнет етип, белгили дарежеде оз улеслерин косты. Бердак мийрасын изертлеу жумислары, асиресе, гаресизлик жилларинда жане епкин хам жана мазмунда алып барылды. Себеби, бул дауирде отмиш мадениятын хам адебиятын миллий гаресизлик руухы менен суугарылган жана методология тийкарында изертлеу имканияты тууылды. Бердак доретыушилиги илимнын хар кыйлы тарауларында, хар кыйлы аспектлеринде изертленди. Бул дауирде академик Х.Хамидов, Ж.Базарбаев, илим докторлары А.Пахратдинов, К. Мамбетов, К.Жаримбетов, К.Курамабаев, А.Муртазаев, А.Пирназаров, Ш.Абдиназимов, К.Алламбергенов, илим кандидатлары Б.Курбанбаев, К.Турдибаев, М.Халмуратова, А.Утамбетова хам т.б. алымлардын мийнетлери жарияланды.
Бердак тек каракалпак халкынын емес, ал туркий халыклары адебиятында да салмаклы орны бар шайырлардын катарыга киреди. Онын поэзиясинда тарийхий дауирлердин коринислери, социаллык айирмашылыклар тийкарында жамийеттин карама-карсы катламларга жиклениуи, халыктын ауыр турмис жагдайлары, адиллик, ийман-инсап, жаксылык-жаманлык, мийрим-шапаат хам зулимлык сийаклы социаллык хам этикалык маселелер котериледи.
Улума, бул маглуматлар Бердак доретиушилигин уйренгенде, ол жасап, доретиушилик еткен заманды, дауирдин жамийетлик-сиясий жагдайын, адебий