Bino interyerlarini loyihalash va modellashtirishni

---

AMALIY MASHG’ULOT 
BINO INTERYERLARINI LOYIHALASH VA MODELLASHTIRISHNI 
O'RGATISH 
 
Ishdan maqsad: Talabalarga bino interyeri va modellashtirish va 
topshiriqlarni bajarish tartibi bilan tanishtirish. 
Kerakli jixozlar: Talabalar tomonidan tayyorlangan modellar namunalari, 
tayyor buyumlar, ko`rgazmali qurollar va xisobotlar. 
Adabiyotlar 
1. O’quvchilarni texnik ijodkorligi Toshkent «O’qituvchi» 1989 yil. 
2. Stolyarov Yu.S. Teznicheskoye tvorchestvo uchahixsya. Moskva Prosvehyeniye 
1989 g. 
3. Alekseyev G.P. Professiya – konstruktor Moskva 1973 g. 
4. Metodcheskiye posobiye dlya shkol’nogo konstruktorskogo krujka. Sverdlovsk 
1985
Ishni bajarish tartibi: O’qituvchi mazkur kurs bo`yicha o’tgan o’quv 
yillari davomida talabalar tomonidan tayyorlangan turli xil variantdagi 
topshiriqlar bilan talabalarni tanishtirishni boshlaydi. Bunda albatta talabalar 
tomonidan ixtiyoriy tanlov asosida yoki bulmasam uzlarining tashabbus bilan 
tanlab olingan va tayyorlangan modellar, buyumlar shuningdek andazalarni 
talabalarga namoyish qilib kursatadi. 
Bundan maqsad talabalarda texnik ijodkorlikka qiziqish uyg’otish va 
ularni tashabbuskorlikka undashdan iborat. Talabalar o’qituvchi tomonidan 
taklif etilgan va kafedra tomonidan tasdiqlangan topshiriqlar ro’yhati bilan 
tanishadilar va shu asosida yoki bo’lmasam o’zida oldindan qiziqish 
uygotgan va tayyorlanishni mo’ljallab yurgan topshiriqni tanlash yuzasidan 
mulohaza qiladi. Bunday vaqtda albatta o’qituvchi talabalarga yo’l- yo’riq 
ko’rsatib uslubiy maslaxatlar berib borishi lozim. 
Ishni bajarish tartibi: 
BINO — kishilaming biror ish faoliyatiga moMjallangan va moslashtirilgan, ichki 
fazoga-bo‘shliqqa ega bo'lgan yer usti inshooti. 
INSHOOT — jamiyatning moddiy hamda ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun 
kishilar tomonidan bunyod etilgan barcha qurilmalar. 
M UHANDISLIK INSHOOTLARI — amaliy ish faoliyatida foydalaniladigan, 
binolarga aloqasi bo'lmagan inshootlar: to'g'onlar, ko'prikiar, televizion minora, 

---

tunellar, metropoliten, turli mahsulotlami saqlaydigan katta hajmdagi idishlar va 
boshq. Binolar quyidagi qismlardan tashkil topishi mumkin: 
1. Hajmiy eiementlar, ya’ni bino hajmining yirik qismlari (alohida xonalar, 
sanitariya kabinalari va h.k.). 
2. Konstruktiv eiementlar, ya’ni bino tuzilishini belgilovchi asosiy qismlar 
(poydevorlar, devorlar, to'sinlar, qavatlararo yopmalar, yopmalar, tomlar va 
boshq.).
3. Qurilish ashyolari, ya’ni konstruktiv elementni tashkil etuvchi, nisbatan kichik 
qismlar (g'isht, beton, oyna, po'lat, armatura va boshq.) 
1.3. BINOLARGA QO‘YILADIGAN ASOSIY TALABLAR 
Binolar quyidagi ko'rsatkichlarga binoan bir-biridan farq qiladilar:
1. Vazifasiga muvofiqligi, ya’ni bino qaysi jarayon (maqsad)ga mo'ljallangan 
bo'lsa, u shu jarayon talabiga to'liq javob berishi kerak (yashash uchun, mehnat 
qilish uchun qulay, dam olishga moslashgan va h.k.). 
Bino va inshootlar ta’rifi
Binolarning tuzilishi 
2. Texnik tomondan muvofiqligi, ya’ni bino kishilarni tashqi ta’sirlar (past yoki 
yuqori harorat, yog'ingarchilik, shamol va h.k.)dan to‘la asrashi, mustahkam va 
ustivor bo'lishi, ekspluatatsiya sifatlarini uzoq vaqtgacha saqlashi lozim. 3. Bino 
ko‘rinishi me’morchilik va badiiylik talablariga mos holda tanlanishi, uning tashqi 
(eksterper) va ichki (interper) ko‘rinishi chiroyli, shinam, atrof-muhit bilan 
uyg'unlashgan bo'lishi kerak. 4. Iqtisodiy jihatdan qulayligi, ya’ni bino va inshoot 
qurilishida mehnat sarfini kamaytirish, qurilish ashyolarini va vaqtni tejash ko'zda 
tutiladi.
1.4. Binolarga ta’sir qiladigan tashqi ta’sirlar 
Yuqorida ta’riflangan bino konstruksiyalariga bir necha xil tashqi va ichki kuchlar 
ta’sir etadi, ularning ta’riflari quyidagilardan iborat: 1. Tashqi kuchlar — bino 
elementlari (qismlari)ning xususiy og'irligi, shamolning ta’sir kuchi (muvaqqat 
yuklar), zilzila, uskunalaming tasodifiy buzilishi natijasidagi ta’sirlar va boshq; 2. 
Atrof-muhit ta’siri — tashqi harorat (konstruksiya chiziqli o'lchamlarining 
o'zgarishiga olib keladi), atmosfera va tuproq namligi ta’siri (qurilish ashyolarining 
xususiyatlarini o'zgarishiga olib keladi), havo oqimi yo'nalishining ta’siri (xona 
ichidagi mikroiqlimning o'zgarishiga olib keladi), quyosh nuri energiyasining 
ta’siri (qurilish ashyosi fizik-texnik xususiyatlarining o'zgarishiga olib keladi), 
havo tarkibidagi agressiv kimyoviy birikmalaming ta’siri (konstruksiyaning 
yemirilishiga va buzilishiga olib keladi), biologik ta’sir (mikroorganizmlar va qurt-

---

qumursqalar konstruksiyani yemiradi), bino ichidagi yoki tashqarisidagi shovqin 
ta’siridan xonadagi normal akustik rejimning buzilishi. Inshoot va binolarga ta’sir 
etadigan yuklar Inshoot va binolarga ta’sir etadigan yuklar kelib chiqish sababiga 
ko'ra asosan ikki guruhga bo'linadi. 1. Tabiiy yuklar. 2. Sun’iy yuklar. Tabiiy 
yuklamalar o'zgaruvchan atrof-muhitga bog'liq bo'Iib, uchga bo'linadi: 1. 
Meteorologik. 2. Gravitatsion. 3. Zilzilaviy. Yuklar ta’siriga qarab quyidagicha 
bo'lishi mumkin: — doimiy va vaqtincha; — doimiy-tabiiy (binoning asosiy 
qismlarining vazni); — Yerning bosimi. Vaqtincha yuklar uzoq muddatli, qisqa 
muddatli va o'ziga xos yuklaiga bo'linadi: — uzoq muddatli yuklar: binoning 
ichidagi texnik jihozlar; — qisqa muddatli yuklamalar: odamlar vazni, 
saqlanadigan yuk, harakatdagi transport, qor va muz bilan qoplanish, shamol 
kuchi; — o'ziga xos yuklar: yer strukturasining buzilishiga bog'liq. Qor yuki. Qor 
yuki ko'p hollarda inshootlami avariya holatiga olib keladi. Qor yuklari gidromet 
xizmati yordamida tog'li rayon, notekis joylarda awaldan aniqlanadi. 
Respublikamizda qor, yomg'ir ma'Ium sharoitlarga bog'liq bo'lib, ulaming 
binolarga ta’siri me’yoriy ko'rsatkichlarda keltirilgan. Ularning ta’sirlari, asosan, 
bino va inshootlar konst ruksiyalarini loyihalash hamda hisoblashda alohida yuk 
sifatida inobatga olinadi. Shamol ta’siri. Dovul shamollari ko'pchilik muhandislik 
qurilmalarining vayron bo'lishiga sabab bo'ladi. Bino va inshootlarning shakli — 
ularning balandligiga qarab aerodinamik samarasi har xil bo'ladi. Bino tomi ikki 
nishabli bo'lsa, shamol keladigan tomoni ko'tarilishi mumkin. Binoning tomi 
yengil material bilan yopilganida esayotgan shamol kuchi uni og'irligidan ko'p 
kuch hosil qilib ko'tarib yuborishi mumkin. Binokor ustalar hamisha buni nazarda 
tutishlari lozim.
BINO VA INSHOOTLARNI LOYIHALASH TEXNOLOGIYASI 
Loyiha — bino, inshoot yoki ular majmuasini qurishda bajariladigan barcha 
ishlami o'zida jamlagan texnik hujjatlar majmuasi. Bino va inshootlar na’munaviy 
(tipovoy), xususiy va eksperimental loyihalar asosida qurilishi mumkin. 
Namunaviy loyiha — ko‘p marta qayta foydalanish uchun m o‘ljallanadi. Uni 
ishlab chiqishda iqtisodiy va ekspluatatsion talablar, qurilish rayonining tabiiy-
iqlim sharoitlari, shu bilan birga yuksak darajadagi hajmiy-rejaviy va konstruktiv 
talablar to‘liq inobatga olingan bo'lishi lozim. Namunaviy loyihalar asosida 
ommaviy qurilishlar quriladi (turar-joylar, maktablar, bolalar bog'chasi, 
kasalxonalar va h.k.). Namunaviy loyihalarni qo‘Hash jarayonida qurilish joyi 
uchun boglovchi (ya’ni, namunaviy loyihaning aniq joyi uchun relyef, gruntlarni 
shaharsozlik vaziyatidan kelib chiqqan holda) loyiha ishlab chiqiladi. Bunday 
bog'lovchi ishchi loyiha tarkibiga poydevor, yerto'la, sokol qismi qayta aniqlangan 
loyihalar, bino muhandislik tarmoqlarining tashqi tarmoqqa ulanish chizmalari 
kiradi. Xususiy loyiha - nodir va murakkab bo'lgan, muhim shaharsozlik 
ahamiyatiga ega binolar va ulaming majmuasini loyihalashtirishda ishlab chiqiladi. 
Eksperimental loyihalar keyinchalik ommaviylashtirish maqsadida yangi turdagi 

---

binolami loyihalash va turli sharoitlarga tekshirish maqsadida joriy etiladi. 
Loyihalar loyihalash tashkilotlarida, loyihalash institutlarida ishlab chiqiladi. 
Loyihalashtirishni boshlash uchun dastlabki hujjat — loyiha uchun topshiriq 
hisoblanadi. Uni buyurtmachi loyihalash tashkiloti bilan biigalikda tuzadi. 
Loyihalash uchun topshiriq loyihalanayotgan bino vazifasi, quwati (kattaligi) 
haqidagi hamda qurilish rayonining tafsilotlari, maydonning geodezik loyihasi, 
obyekt qurilishining boshlanishi va tugallanish muddati, ishlatiladigan qurilish 
konstruksiyalari va materiallari haqida zarur bo'lgan barcha ma’lumotlarni o‘z 
ichiga oladi. Topshiriq va qurilish m e’yorlari va qoidalari asosida xonalar tarkibi, 
ulaming maydoni va ularga hamda butunlay binoga hajmiy-rejaviy, konstruktiv va 
m e’moriy-badiiy yechimlar nuqtayi nazaridan qo'yiladigan asosiy talablami o'zida 
mujassamlashtirgan loyihalash dasturi ishlab chiqiladi. Fuqaro va sanoat binolarini 
loyihalash ikki va bir bosqichli bo'lishi mumkin. Ikki bosqichli loyihalash 
namunaviy loyihalami, murakkab bolgan individual bino va inshootlami 
loyihalashda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda binoning loyihasi tugallangan 
smeta hujjati bilan birgalikda ishlab chiqiladi. U binoning me’moriy-rejaviy va 
konstruktiv yechimlarini, binoning smeta qiymatini, asosiy texnik-iqtisodiy 
ko'rsatkichlarini ko'zdan kechirish va baho berish uchun xizmat qiladi. Bino 
loyihasi tarkibiga quyidagilar kiradi: izohnoma, loyihalashtirilayotgan va mavjud 
binolar aks ettirilgan bosh reja sxemasi, holat (situatsion) reja, binoning asosiy 
chizmalari - yerto'la, tipik va takrorlanmaydigan qavatlar rejalari, fasad, xarakterli 
qirqimlar, qurilishni tashkil etish va texnologiyasi bo'yicha zarur materiallar. 
Ikkinchi bosqichda tasdiqlangan loyiha asosida butun qurilish-montaj ishlarini olib 
borish uchun asos bo'ladigan ishchi hujjatlar smetasi bilan birgalikda ishlab 
chiqiladi. Ishchi hujjatlar tarkibiga binoning kompleks ishchi chizmalari batafsil 
yoritilgan smeta hisob-kitoblari bilan konstruksiya va elementlarning montaj 
sxemalari, tugun va detallaming, sanitar-texnik qurilmalarning, obodonlashtirish va 
hududni muhandislik tayyorlash bo'yicha chizmalar kiradi. Bir bosqichli 
loyihalashdan texnik yechimlari murakkab bo'lmagan binolarni loyihalashda va 
tipik loyihalami qurilish maydoni sharoitiga bog'lash ishlarida qo'llaniladi. Bunda 
loyiha uchun topshiriq asosida ishchi loyiha smeta bilan birgalikda tuziladi. Ikki 
bosqichli loyihalash jarayonidan farqli o'laroq, ishchi loyiha tasdiqlash uchun 
mo'ljallanib, uning asosida barcha qurilish-montaj ishlari olib boriladi. 3.2. 
BINONING KONSTRUKTIV YECHIMLARI 
Binoni ko'tarib turuvchi konstruksiyalar, ya’ni poydevorlar, devorlar, alohida 
tayanchlar, qavatlararo yopmalar fazoda bir-biri bilan bog'lanib, bino negizini 
tashkil etadi.
Mustaxkamlash uchun savollar : 
1. Bino va inshootlar ta’rifi 
2. Binolarning tuzilishi 

---

3. Binolarga ta’sir qiladigan tashqi ta’sirlar 
4. Bino va inshootlarni loyihalash texnologiyasi 
5. Binoning konstruktiv yechimlari