Biosfera va fizik maydon. Atrof muhit va insonning fizik maydoni Biosfera (bio va yun sphaira-shar) Yerning tirik organizmlar tarqalgan qobigʻi Biosfera va fizik maydon

Biosfera va fizik maydon. Atrof muhit va insonning fizik maydoni Biosfera (bio va yun sphaira-shar) Yerning tirik organizmlar tarqalgan qobigʻi

Biosfera va fizik maydon. Atrof muhit va insonning fizik maydoni

Biosfera (bio... va yun. sphaira—shar) — Yerning tirik organizmlar tarqalgan qobigʻi. Biosferaning tarkibi va energetikasi undagi tirik organizmlarning faoliyati bilan bogʻliq. Biosfera "hayot qobig'i", toʻgʻrisidagi dastlabki fikrni Lamark bildirgan. "Biosfera" terminini esa fanga avstraliyalik geolog E. Zyuss (1875) kiritgan. Biosfera toʻgʻrisidagi toʻliq maʼlumotni rus olimi V. I. Vernadskiy (1926) ishlab chiqqan.
B. atmosferaning ozon ekranigacha balandlikda boʻlgan qismi (20–25 km), litosferaning sirtqi qismi va gidrosferani toʻliq oʻz ichiga oladi. B.ning quyi chegarasi quruqlikda 2–3 km, okean tubida 1–2 km chuqurlikkacha boradi.
Yerdagi hayot murakkab va xilmaxil organizmlar kompleksidan iborat. Tirik organizmlar va ular yashaydigan muhit oʻzaro chambarchas bogʻlangan bir butun dinamik sistema—biogeotsenozlarni hosil qiladi.
Yerda hayotning rivojlanishi davomida organizmlarning bir guruhi ikkinchisining oʻrnini olib turgan boʻlsada, u yoki bu geokimyoviy funksiyalarni bajarib turadigan organizmlar nisbati oʻzgarmasdan qolgan. Shu tufayli turli geologik davrlarda moddalar bir xil tezlikda Yer qobigʻida toʻplanib borgan. Shunday qilib, tirik organizmlar hayotning muhim sharti boʻlgan anorganik muhitning doimiyligi (gomeostaz holati)ni sakdab turadi.
Inson faoliyati Yer yuzini tubdan oʻzgartirishga qodir boʻlgan hozirgi davrda B.ning rivojlanishi yangi pogʻonaga koʻtarildi. Soʻnggi yillarda insonning B.ga biokimyoviy taʼsiri boshqa barcha tirik organizmlarga nisbatan juda katta kuchga aylandi. Lekin tabiiy resurelardan foydalanishni B.ning rivojlanishi va funksiyasi qonuniyatlarini nazarpisand qilmasdan amalga oshirilishi (mas, oʻrmonlarning kesilishi, yerlarning oʻzlashtirilishi, shaharlar, zavod, fabrikalar, sunʼiy suv havzalari, yoʻllar qurilishi va boshqalar) B.dagi biokimyoviy jarayonlarga katta taʼsir oʻtkazmoqda. Yer osti boyliklarini qazib olib, juda kup miqdorda yoqilgʻi yoqilishi moddalar almashinuvini tezlashtirib, B. tarkibi va uning gomeostaz holatiga taʼsir koʻrsatadi. Shu tufayli B.ni bir butun, muayyan darajada tartibga solingan murakkab dinamik sistema deb qaralishi unda kechadigan jarayonlarni toʻgʻri tushunib olishga yordam beradi. Biosfera toʻgʻrisidagi taʼlimot ekologiya, biotsenologiya va boshqa fanlarning rivojlanishida, tabiat va jamiyatning rivojlanishi bilan bogʻliq boʻlgan juda koʻp oʻta murakkab muammolarni xal etishda katta ahamiyatta ega. == Adabiyotlar ==
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Vernadskiy V. I., Biosfera, M., 1967; Otaboyev Sh. T., Nabiyev Ch. N., Inson va biosfera, T., 1983; Biosfera. Evolyutsiya, prostranstvo, vremya, M., 1988.
Insonning biosferaga salbiy ta’siri. Turli tabiiy ofatlar, ocharchilik insonlar soni kamayishiga sabab bo’lmoqda. Masalan, 1975 yilda Xitoyda bo’lgan yer silkinishidan 600 mingdan ortiq odam o’lgan bo’lsa, 1985 yilgi Mexikodagi yer qimirlash 20 ming, Kolumbiyadagi vulqon 26 ming, Armanistondagi yer qimirlash 25 ming, Tojikistonda esa 100- mingdan ortiq odamlar o’limiga sabab bo’ldi, 2001 yil yanvar oyi oxirida Hindistondagi yer silkinishida 40000 ga yaqin kishi halok bo’lgan.
Fizik maydonlar - materiyaning alohida shakli; cheksiz katta erkinlik darajasiga ega boʻlgan fizikaviy tizimlar. Fizik kattaliklarning fazoda uzluksiz taqsimlanishi bilan tavsiflanadi va cheksiz erkinlik darajalari soniga ega boʻladi. Elektromagnit va gravitatsion maydonlar, yadro kuchlari maydoni, turli zarralarga tegishli toʻlqin (kvant) maydonlar Fizik maydonlar qisoblanadi. Maydon tushunchasini birinchi marta 19-asr 30-yillarida M.Faradey elektr va magnit maydonlarga nisbatan ishlatgan. M.Faradeyning elektromagnit maydon toʻgʻrisidagi gʻoyasini 19-asr 60-yillarida J.K.Maksvell rivojlantirgan. Hozirgi zamonaviy elementar zarralar nazariyasida oʻzaro taʼsirlashuvchi kvant Fizik maydonlar (elektronpozitron, foton, mezon) va boshqa maydonlar oʻrganiladi.
Maydon (fizikada) — fizikaning asosiy tushunchalaridan biri. Fizik hodisalar maʼlum kattaliklar bilan tavsiflanadi. Fazoviy nuqtalarning har birida maʼlum bir qiymatga ega bulgan bu kattaliklar holisalarni miqdoriy tskshirish uchun zarur funksiyalardir. Fazolagi yeki uning ayrim qismilagi biror fizik kattalikning taqsimot sohasi my fizik kattalikning maydoni buladi. Fizik kattalikning tabiati (matematik maʼ-nosi)ga qarab, skalyar M. (tra M.i, bosim M.i, potensial M. va boshqalar), vektor M. (tezlik M.i, kuch M.i, tezlanish M.i va h.k.), tenzor M. (deformatsiya M.i, kuchlanishlar M.i va h.k.) boʻlishi mumkin. Fazodagi taqsimlangan fizik kattaliklar xususiyatlarini tekshiruvchi nazariya M. nazariyasi deyiladi.
M. soʻzining fizik maʼnosi materiya tushunchasi bilan bogʻliq,. Fizika tekshiradigan qolisalarda materiya, umuman, ikki shaklda — modda va M. shakllarila uchraydi. Modla va M. tafovutlarini ifolalashla tinch holatdagi massa, erkinlik darajalari soni tushunchalari muqimlir. Mac, moldatinch xrlatda massaga ega, uning erkinlik darajalari soni chekli; M.niig erkinlik darajalari soni esa cheksiz, u tinch xrlatla massaga ega emas va q.k. Fizik M.lar jumlasidan elektromagnit M.ni koʻrsatish mumkin. Modla massaga, energiyaga, harakat miqdoriga, harakat miqdori momentiga ega boʻlgani singari, elektromagnit M. ham elektromagnit massaga. elektromagnit energiyaga, elektromagnit harakat miqdoriga, elektromagnit harakat miqdori momentiga ega.

Klassik fizikada modda uzluksiz (diskretlik, zarralik) xususiyatiga, M. esa uzluksiz (toʻlqinlik) xususiyatiga ega, ular oʻzaro boglanmagan holda mavjud, deb hisoblanadi. Atom yadrolari, elementar zarralar fizikasining rivojlanishi natijasida modda va M.ning oʻzaro bogʻlanishi, yaʼni ularda ham toʻlqinlik, ham zarralik xususiyatlari borligi, yetarli sharoitlar mavjud bul ganda, moddaning M.ga aylanishi yoki M.ning moddaga aylanishi mumkinligi aniqlandi.[

FIZIK MAYDONLAR — materiyaning alohida shakli; cheksiz katta erkinlik darajasiga ega boʻlgan fizikaviy tizimlar. Fizik kattaliklarning fazoda uzluksiz taqsimlanishi bilan tavsiflanadi va cheksiz erkinlik darajalari soniga ega boʻladi. Elektromagnit va gravitatsion maydonlar, yadro kuchlari maydoni, turli zarralarga tegishli toʻlqin (kvant) maydonlar Fizik maydonlar qisoblanadi. Maydon tushunchasini birinchi marta 19-a. 30-y. larida M. Faradey elektr va magnit maydonlarga nisbatan ishlatgan. M. Faradeyning elektromagnit maydon toʻgʻrisidagi gʻoyasini 19-a. 60-y. larida J. K. Maksvell rivojlantirgan. Hoz. zamonaviy elementar zarralar nazariyasida oʻzaro taʼsirlashuvchi kvant Fizik maydonlar (elektronpozitron, foton, mezon) va b. maydonlar oʻrganiladi.
http://fayllar.org