Bolalar folklori. Bolalar adabiyoti va bolalar folklorining mumtoz adabiyot namunalari bilan bog‘liqligi reja

BOLALAR FOLKLORI. BOLALAR ADABIYOTI VA BOLALAR FOLKLORINING MUMTOZ ADABIYOT NAMUNALARI BILAN BOG‘LIQLIGI

REJA:

1. M. Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asaridagi xalq og‘zaki ijodiga taаlluqli namunalarning tarixiy asosida hozirgi ko‘rinishga kelib qolgan folklor asariga o‘xshash jihatlari yuzasidan fikr bayon etish.

2. Adabiy tur va janrlar bilan folklor janrlari tarkibidagi namunalarining farqli jihatlari haqida ma’umot. O‘zbek folklori namunalarining yozma manbalarda ifodalanishi.

3. Qo‘shiq va uning turlari, badiiyati. Qo‘shiq janri haqida.

4. Bolalar folkloriga xos janr namunalari: “Alla”, “Yo, ramazon”, “Boychechak”, “Laylak keldi” qo‘shiqlarining adabiy tahlili.

5. Bolalar o‘yinlari, ovutmachoqlar, ularning jozibadorligi, poetik xususiyatlari. Bolalar o‘yinlarining tarbiyaviy ahamiyati.

Xalq og`zaki badiiy ijodiyoti xilma-xil adabiy tur va janrlarda namoyon bo`lgan hodisa sifatida kishilik jamiyati tarixida ko`p vazifali ijtimoiy-estetik mohiyatga ega so`z san`ati hisoblanadi. U hamma zamonlarda ham o`z ijodkori bo`lgan xalqning orzu-armonlarini ifodalab keldi, qolaversa, xalqning o`z-o`zinigina emas, balki bolalarning ham ma`naviy-axloqiy jihatdan shakllanishlarida muhim tarbiyaviy vosita vazifasini bajarmoqda. Bolalar xalq ijodiyotidan otabobolarining hayot tajribasini, mehnat va kurash ilmini o`rganib kelayotirlar. Ular xalq qo`shiqlaridan, dostonu ertaklaridan, afsonayu rivoyatlaridan sevish-sevilish, samimiyat, insoniylik, sabru qanoat, mehnatda fidoiylik, eng muhimi, otalari yashab obod etgan Vatan tuyg`ularini idrok etish asnosida yurt erki va ozodligi uchun kurashgan buyuk ajdodlari To`maris, Shiroq, Spitamen, Muqanna, Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, Mahmud Torobiy va Amir Temurlarning jasoratlaridan saboq olmoqdalar, yashash va yaratish romantikasidan surur tuymoqdalar. Binobarin, xalq ijodiyoti qadim zamonlardan hozirgacha bolalar uchun ham ezgulikni qadrlash va yovuzlikdan nafratlanish sabog`i bo`lib, avloddan avlodga o`tgani sayin 14 muttasil to`lishib, mukammalashib, og`izdan-og`izga ko`chgani sayin tobora sayqallanib, xalq milliy ruhini teranroq aks ettirgan holda asrlar davomida avlodlar ma`naviy-axloqiy vorisligini ta`minlab keldi, jamoa ijodi namunasi sifatida xalq zakovatini, iste`dodini va til boyligini namoyish etdi, xalq uchun o`zligini anglash, o`z tarixini sevish vositasiga aylanib qoldi, eng muhimi, yozma adabiyotning bunyodga kelishida genetik asos vazifasini bajardi. Bu silsilada bolalarning o`z folklori ham muayyan rol o`ynadi.

Binobarin, bolalar folklori - kichkintoylar olami bilan kattalar dunyosining o`zaro uyg`unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan o`yinlar, qo`shiqlar va musiqiy poetik janrlarning yaxlit bir tizimiga aylangan xalq og`zaki ijodiyotining o`ziga xos tarmog`idir.

Shunga qaramay, o`zbek bolalar folklori namunalarini to`plash, nashr etish va ilmiyestetik qimmatini o`rganishga uzoq zamonlar e`tibor berilmay kelindi. XX asrning dastlabki choragi oxirlarida bu ishga kirishilgan esa-da, u uzluksiz jarayonga aylanmadi. Elbek to`plab, tartib berib 1937-yilda chop ettirgan «Bolalar qo`shig`i» to`plamidan O. Safarov tartib bergan «O`zbek xalq ijodi» seriyasida 1984-yilda bosilib chiqqan «Boychechak» to`plamigacha kechgan salkam yarim asrlik uzilish ana shu fikr dalili bo`la oladi. O`zbek bolalar folklorini o`rganish 60-yillardan e`tiboran izchillasha bordi. Z.Husainovaning «O`zbek topishmoqlari» (1966), G`.Jahongirovning «O`zbek bolalar folklori» (1975), shuningdek, O.Safarovning «Bolalarni erkalovchi o`zbek xalq qo`shiqlari» (1983), «O`zbek bolalar poetik folklori» (1985), «Alla-yo alla» (1999), «Chittigul» (2004), Sh.Galievning «O`zbek bolalar o`yin folklori» (1998) singari tadqiqotlar tufayli bu izlanishlarning samaralari ko`zga tashlanadigan bo`ldi. Shuni ham aytish kerakki, folklorshunoslar orasida mavsum va marosim qo`shiqlariga munosabatda ularning ijodkori har qachon kattalar bo`lganini e`tirof etish bilan bolalarning bu sohadagi qo`shiqchiligini yo cheklash, yo tamoman inkor etish hollari ham mavjud. To`g`ri, marosimlarni kattalar uyushtirganlar. Ularning o`tkazilish tartiblarini ham, rasm-rusumlari va qo`shiqlarini ham kattalar ijod etganlari rost. Lekin unutmaslik lozimki, shu marosimlarning birortasi ham bolalar ishtirokisiz o`tmagan; hech bo`lmaganda, bolalar tomoshabin sifatida unga qatnashganlar va kattalar bajargan ishlarni ko`rgach, o`sha marosimni keyinroq o`yinda muqallid qilib o`zlari bajarganlar, shu muqallidlariga yarasha qo`shiqlarni to`qiganlari ham ayni haqiqat.

Binobarin, bolalarning ham o`z marosim va mavsum qo`shiqlari yuzaga kela boshlagan. Bu jarayon davr o`tishi, turmush sharoitining o`zgarishi, yangicha ijtimoiy munosabatlarning tug`ila borishi tufayli u yoki bu marosimning tamoman yo`qolishi, yo shunchaki kattalar o`rtasida nufuzini yo`qotishi natijasida o`sha marosim bolalar o`yini yoki ijrochiligida yashash shakliga o`tishi bilan yanada chuqurlasha borgan. Bunday holatni «Boychechak», «Chittigul», «Binafsha», «Oppoqijon» kabi mavsum qo`shiqlari misolida yaqqolroq ko`rish mumkin. O`zbek bolalar folklori namunalari tabiatidan kelib chiqib, genetik asoslariga ko`ra uni uch qismdan tarkib topgan hodisa sifatida kuzatish mumkin:

1. M. Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asaridagi xalq og‘zaki ijodiga taаlluqli namunalarning tarixiy asosida hozirgi ko‘rinishga kelib qolgan folklor asariga o‘xshash jihatlari yuzasidan fikr bayon etish.

Qoshg‘ariyning tug‘ilgan yili aniq emas. U «Devonu lug‘atit-turk» asarini 1068 yili yozib tugatgan. Qoshg‘ariy bu asari ustida uzoq yillar ishladi. Avval yurtma-yurt kezib material to‘pladi.YUqori CHindan tortib butun Movarounnahr, Xorazm, Farg‘ona va Buxoroga qadar cho‘zilgan keng hududni kezib chiqdi. Bu hududda yashagan urug‘lar, qabilalarning turmush tarzini, kasb korini, turar joylarini aniqladi, tillarini sinchiklab o‘rgandi. Mahmud Qoshg‘ariy bu asarini o‘rganish bilan ilk bor turkiyshunoslikka asos soldi.

«Devonu lug‘atit-turk» - qomusiy asar. Bu asardan faqat tilga yoki adabiyotga oid materiallar va dalillarnigina emas, balki Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan qabilalar tarixi to‘g‘risidagi manba hamdir. Har bir qabilaning o‘sha davrdagi mavqei, tarixi to‘g‘risida ham etarli ma’lumotlar beradi. Jumladan, o‘g‘uzlar, qarluqlar kabi yirik qabilalar to‘g‘risida o‘rni-o‘rni bilan aytilgan ma’lumotlar bunga dalildir.

«Devonu lug‘atit-turk» adabiy manba sifatida ham qimmatli yodgorlikdir. Asardagi she’riy parchalar X1 asrgacha bo‘lgan adabiy hayot to‘g‘risida to‘laqonli so‘z yuritishga imkon beradi. Bu she’riy parchalar ma’lum bir so‘zning izohi uchun keltirilgan bo‘lsa-da, bu parchalar qadimgi turkiy adabiyotda, xususan, lirik va epik janrning rivoj topganidan dalolat beradi. Qoshg‘ariy keltirgan mazkur she’riy parchalar turli mavzuda – mehnat, yorning ta’rif-tavsifi, turk bahodirlarining qahramonliklari, ezgulikka da’vat, vatanparvarlik va h. SHe’riy parchalarni Mahmud Qoshg‘ariy xalq og‘zidan yozib olgan. Ayni paytda «Devonu lug‘atit-turk»dagi ba’zi she’riy parchalar majlum bir ijodkor qalamiga mansub ekanligini Koshg‘ariyning ishorasidan bilish mumkin. Qoshg‘ariy ko‘p o‘rinlarda «shoir aytadi» iborasini ishlatadi va bir to‘rtlik keltiradi. Ular xalq orasida mashhur bo‘lganlari uchun ham Qoshg‘ariy ularning ismini aytib o‘tirmagan. Ba’zi shoirlarning (masalan, CHo‘chu) aytib o‘tadi.

O.Pritsakning aytishicha, o‘z Qoraxoniylar sulolasiga mansub odam bo‘lgan. U siyosiy ta’qiblardan qochib, o‘n yilcha turkiy qavmlar yashaydigan o‘lkalarda u erdan-bu erga ko‘chib yurgan. Ana shu davrda u turkiylar haqida ko‘p material to‘plagan.Oxiri Bag‘dodda to‘xtagan. Bu davrda Bag‘dodni Saljuqiylar egallagan edi. Saljuqiylar ham turkiyzabon bo‘lgani uchun, Mahmud Qoshg‘ariy o‘zi to‘plagan materiallar saljuqiylarda qiziqish uyg‘otishini bilib, «Devonu lug‘atit-turk» asarini yozgan.

«Devon»dagi she’riy parchalar ko‘p turkologlar o‘rtasida munozaraga sabab bo‘lib kelgan. Ko‘pchilik evropalik turkologlar «Devon»da keltirilgan to‘rtliklarni dastlab turkiy xalqlarning qadimgi folkloriga mansub deb qaragan edilar. Jumladan, K. Brokkelman shunday fikrni aytgan edi. Ammo u «Devon»dagi ikkilik va to‘rtliklar unutilib ketgan ma’lum bir shoirlar ijodiga mansubligini ham e’tibordan chetda qoldirmaydi. Uningcha, asardagi asar yozilgan davrdan ilgari mavjud bo‘lgan va islomga hech qanday aloqasi yo‘q. Brokkelman ham «Devon»dagi she’riy parchalar misralari teng bo‘g‘inli (etti bo‘g‘indan o‘n to‘rt bo‘g‘inga) qofiyalangan she’rlardir.

V.V.Bartold esa «Devonu lug‘atit-»dagi she’riy parchalarga nisbatan tamomila boshqacha fikrda. Uningcha, «Devonu lug‘atit-turk»dagi she’rlar orasida xuddi «Qutadg‘u bilig» dagi singari, saroy adabiyotiga xos xususiyatlar bor. Buning isboti sifatida V.V.Bartold quyidagi to‘rtlikni keltiradi:

Turkan qatun qutinga,

Tegur mendin qo‘shug‘,

Ayg‘il sizing tabug‘chi

O‘tnur yangi tabug‘ (1, 357)

Malika (shoh) xotinga mendan maqtov, qasida (qo‘shiq) etkazgin, xodimingiz yangi xizmat bilan yo‘llanadi, deb ayt.

Mazkur to‘rtlik, garchi shaklan xalq og‘zaki ijodiga xos to‘rtlikni gavdalantirsa ham, aniq obraz (Turkon malika) mavjudligi, didaktik mazmun ifodalangani bilan individual she’riyatga mansub deb qaralsa maqsadga muvofiq bo‘ladi va V.V.Bartoldning qarashlari o‘rinli aytilgan bo‘ladi.

Ayni paytda «Devonu lug‘atit-turk»da shakl jihatidangina emas, balki mazmun tomondan «Qutadg‘u bilig»ga monand didaktik xarakterdagi parchalar ham borki, barqaror adabiy muhit, ma’lum izga tushgan ijtimoiy hayotning aks sadosini ko‘rishimiz mumkin. Namuna sifatida «Devonu lug‘atit-turk»ning 1-jildidagi to‘rtliklarni keltiramiz:

Ulug‘luq bo‘lsa sen ezgu qilin,

Bo‘lg‘il kishig beglar qatin yaxshi ulan (1,95).

Daraja yoki martaba topsang, xulqingni chiroyli qil, amirlar oldida yaxshilik etkazuvchi, xalqning ishlarini yaxshi qabul qiluvchi bo‘l.

Kelsa qali yarlig‘ bo‘lub yunchig‘ uma,

Keldur anuq bo‘lmish ashig‘ tutma uma (1, 118).

Bechora, ojiz g‘arib mehmon kelsa, hozir bo‘lgan (o‘zingda bo‘lgan) narsani mehmonga tezlik bilan taqdim qil, kechiktirib, beparvolik qilib, mehmonga malol keltirma.

Kelsa kishi etma angar o‘rtar kula,

Baqqil angar ezgulugung ag‘sin qula (1, 149).

Senga kular yuzli bir kishi kelsa, sen uning yuziga issiq kul sochma, yaxshilik qil, yoqimli qiliq bilan hurmatla.

«Devonu lug‘atit-turk»dagi she’riy parchalar yuzasidan evropalik olimlar olib bildirgan mulohazalar anchayin diqqatga sazovor. Asardagi to‘rtliklar turkiy she’riyatning qadimgi namunalaridir degan K.Brokkelmanning fikrlari P.Peloning qarashlarini shubha ostiga qo‘ydi. P.Pelo moniylik she’rlari yuzasidan olib borgan tadqiqotlarida, qadimgi turkiy she’riyat qofiyali emas, balki alliteratsiyali she’r bo‘lgan degan xulosaga kelgan edi. Alliteratsiya, uningcha, misralar boshida keladi va she’rni bir tizimga soladi. Pelo «Devonu lug‘atit-turk»dagi to‘rtliklarning qofiyalanishini fors she’riyati ta’siri deb qaraydi. «Qutadg‘u bilig»ning she’r tuzilishiga fors she’riyatidagi qofiya o‘z izini qoldirgan va bu haqda etarli fikrlar aytilgan. Moniylik oqimidagi she’rlarga e’tibor berilsa, haqiqatan, alliteratsiyaning misralar boshida qo‘llanganini kuzatish mumkin. Masalan, «Tong tangrisi» nomli madhiya alliteratsiya izchil qo‘llangan she’rning yaqqol namunasidir. SHe’rni to‘liq keltiramiz.

Tang tangri keldi,

Tang tangri o‘zi keldi,

Tang tangri keldi,

Tang tangri o‘zi keldi.

Turunglar qamug‘ baglar, qadashlar,

Tang tangrig ogalim.

Korugma kun tangri,

Siz bizni kuzating,

Korunugma ay tangri,

Siz bizni qurtgaring.

Tang tangri,

Yidlig‘, yiparlig‘,

Yarug‘lug‘, yashuqlug‘

Tang tangri

Tang tangri.

Tang tangri,

Yidlig‘, yiparlig‘,

Yarug‘lug‘, yashuqlug‘

Tang tangri

Tang tangri.

Misralar boshidagi t, y, k, s undoshlarining takrori alliteratsiyali she’ri yuzaga chiqargan. Bu she’rda “Devonu lug‘atit-turk”dagi singari qofiya qo‘llanmagani uchun hijolar tengligi yo‘q. Alliteratsiyali she’rda hijolar tengligi bo‘lishi shart emas. Ritm va ohang alliteratsiya bilan birga takror orqali ham yuzaga kelaveradi.

Moniylik she’rlarini kuzatsak, alliteratsiya usuli she’riyatning muhim xususiyati bo‘lganini ko‘ramiz. “Bizing Tangrimiz adgusi radni tiyur”, Aprinchur tiginning boshlanishi o‘chib ketgan she’ri, “O‘lim tasviri”, “Moniyga atalgan madhiya” alliteratsiyali she’r qadimgi turkiy she’riyatning tuzilishida asosiy omil ekanini ko‘rsatadi.

“Devon”dagi she’rlar haqida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit-turk” asaridagi she’rlar ham xalq og‘zaki ijodiga, ham individual she’riyatga mansub. 2. Matnlar islomdan oldingi davrga mansub, ammo musulmonlikning ta’siri ham seziladi.

Bunday talqindan so‘ng yana quyidagicha savol kelib chiqadi: agar “Devon”dagi she’rlar ham xalq og‘zaki ijodiga, ham individual she’riyatga mansub bo‘lsa, qaysi tamoyillarga ko‘ra ularni farqlash mumkin? “Devon”dagi hamma she’rlar sillabik she’r deb qabul qilingan, ya’ni folklor va adabiy parchalar metrikasi bir xil. Hamma she’rlar qofiyalangan. Demak, she’rning tovush tuzilishi folklor va individual she’riyatni farqlash uchun zaruriy edement bo‘lib xizmat qilmaydi. Nihoyat, matnlar mazmunida ham (Turkon malikaga bag‘ishlangan to‘rtlikdan tashqari) folklorga oid she’rlar bilan individual she’riyatni farqlashga yordam beradigan hech narsa yo‘q.

Agar “Devon” dagi she’rlar islomgacha bo‘lgan davrga mansub bo‘lsa va bora-bora musulmonlik ta’sirida qolgan bo‘lsa, bu she’riy parchalarning tuzilishidagi qaysi elementlar islomgacha bo‘lgan davr elementlariyu qaysi elementlar islom ta’sirida deb qaraladi? Musulmonlik ta’siri nimada o‘z ifodasini topgan? Bombachining fikricha, islomgacha bo‘lgan she’r turi izosillabizm (teng hijolilik) tamoyili buzilgan o‘rinlardagi baytlarda o‘z aksini topgan. Bombachi, qadimgi turkiy she’riyat uchun misralardagi bo‘g‘inlar miqdori turlichaligi xarakterlidir, deb asoslashga harakat qiladi. Masnaviy shaklidagi qofiyalanishga ega bo‘lgan ikkiliklar arab-fors poetikasning ta’siri sinab ko‘rilgan usuldir deb qarash mumkin, deydi.

Bombachining bu fikrini haqiqatdan uzoq deb bo‘lmaydi. Zotan, Qoshg‘ariy o‘z asarida (1 jild, 151-betda Ash’a degan shoirning arabcha bir baytini keltiradi) arabcha baytlarni ham keltiradiki, bundan Mahmud Qoshg‘ariy arab-fors she’riyati poetikasidan foydalangani haqiqatga yaqin, deb aytish mumkin. Quyida arab-fors adabiyotiga oid masnaviy shaklidagi baytlardan keltiramiz.

Alg‘il o‘gut mendin, o‘g‘ul erdam tila,

Bo‘yda ulug‘ bilga bo‘lub, bilging ula (1, 85).

O‘g‘il, mendan o‘git sotib ol, fazilat tila,

El-yurt orasida ulug‘ olim bo‘l, ilmingni tarqat.

Qishqa etin kelsa, qali qutlug‘ yay,

Tun, kun kecha alqinur o‘zlak bila ay (1, 111)

Barakali yoz kelsa, qishga tayyorlan, chunki kecha va kunduzning o‘tishi bilan oy va zamon kechadi (yoz o‘tib qio‘ keladi).
Bardi eran qo‘nuq, ko‘rub qutqa saqar,

Qali yavuz uyuq, ko‘rub evni yiqar (1, 112)

Mehmonni davlat va barakatdan sanaydiganlar o‘tib ketdi, sahrolarda ko‘ringan qoralarni va manzillarni belgilash uchun qo‘yilgan toshlarni ko‘rib, odam deb o‘ylab, u kelib qolmasin deb, chodirni buzguvchilar qoldi.
O‘truk o‘tun ag‘rilayu yuzga baqar,

Elkin tashub bermish ashig‘ bashqa qaqar (1, 127)

Erlarning hiylakori, pastkashi, baxili qoldi. Mehmon uning oldida o‘g‘ridek ko‘rinadi, musofir mehmonga eydigan narsasini minnat qilib, bergan narsasi bilan mehmonning boshiga uradi.

SHuni ta’kidlash kerakki, Qoshg‘ariy «shoir aytadi» iborasi ostida keltirgan to‘rtliklar shaklan xalq og‘zaki ijodiga tegishli. Ammo adabiy jarayonning qadimgi va ilk klassik davrdagi holati folklor va yozma adabiyot tamoyillarining bir-biriga uyg‘unligi bilan belgilanadi. Ayniqsa, urxun yodnomalari bilan «Devonu lug‘atit - turk» qiyoslanganda, badiiy fikrlashning eng umumiy tamoyillari urxun yodnomalarida ham, «Devon»da bir ekanligi ayonlashadi.

«Devonu lug‘atit-turk» va enisey yodnomalaridagi jang lavhalari bir biriga motiv va syujet jihatidan uyg‘un keladiki, «Devon»dagi to‘rtliklar «islomdan oldingi O‘rta Osiyo xalqlarining eposi»ga aloqador. Fitratning ko‘rsatishicha, «Devon»dagi to‘rtliklar milodiy VII-VII asrlarga oid adabiy manbalardir. Qadimgi turkiy adabi yot - urxun-enisey yodnomalaridagi an’ana Qoraxoniylar davri adabiyotiga uzluksiz o‘tgani haqidagi fikrlar shunday parchalarda o‘z tasdig‘ini topadi. Jumladan, A.Bombachi qadimgi turkiy adabiyot bilan «Qutadg‘u bilig» o‘rtasidagi aloqani tarixiy sharoit bilan bog‘laydi: «Turkiylar uchun islomgacha bo‘lgan davrdan islomga o‘tish birdaniga bo‘lmagan edi. An’ananing uzluksizligi Qoraxoniylar adabiyotida yaqqol kuzatiladi. Til ilgari qanday bo‘lsa, shundayligicha qoldi».

Bombachining bu fikri uchta manba – urxun- enisey yodnomalari, «Devonu lug‘atit-turk» va «Qutadg‘u bilig»ga tegishli. Rus va Evropa turkologiyasida «qadimgi turkiy adabiyot» va «qadimgi turkiy til» nomi ostida X11 asrgacha bo‘lgan turkiy tildagi yodgorliklar nazarda tutiladi va bu o‘zini oqlaydi.

Gap «Devonu lug‘atit-turk» va urxun- enisey yodnomalarining tili umumiyligi va bu manbalardagi tasvirning uyg‘unligi haqida ketar ekan, yana Fitratga murojaat etamiz. U yuqoridagi asarida «Devon»dagi bir necha epik asarlarni tiklaydi, ular tasvir xarakteri, ruhi, poetik jihatlari, voqealar mazmuni jihatidan xalq eposlariga taalluqli ekanligi sezilib turadi. Fitrat «Devon»dagi to‘rtliklarni mazmuniga ko‘ra, o‘n besh bo‘limga guruhlaydi. Biz bu o‘rinda VII (Tangut begining urushi, 53-58- betlar), VIII (Uyg‘urlar bilan urush, 58-60-betlar), XII (Bir urush, 74-78-betlar), XIII (Uch urush, 72-74-betlar) bo‘limlaridagi to‘rtliklarning yodnomalardagi parchalarga nafaqat g‘oya va mazmun tomondan, balki tarixiylik nuqtai nazaridan ham ta’kidlamoqchimiz. Misol uchun «Tangut begining urushi» deb nomlangan bo‘lim to‘rtliklarida (8 to‘rtlik) jang manzarasi tasvirlangan.

Qatun sini jig‘iladi,

Tangut begin yag‘iladi,

Qani ag‘ib jag‘iladi,

O‘yin suvin qizil sag‘di.
Qatun sini qabilasi qichqirishib, g‘ulg‘ula solib, tangut begiga dushman bo‘ldi, urush ochdi, (oqibatda) bo‘ynidan zil suv sog‘ilgan kabi bo‘lib, qoni vijillab oqdi.

Bu to‘rtliklardagi tarixiy voqealar turk xoqonligi davrida yuz bergan. Qiyos uchun Bilga xoqon yodnomasidagi tangutlar bilan bo‘lgan jang lavhasiga to‘xtalaylik.

Yati yigirmi yashima tangut tapa suladim. Tangut bodunin buzdim, og‘lun, yutuzin, yilqisin, barimin anta altim (Bx, 24) – O‘n etti yoshimda tangutga lashkar tortdim. Tangut xalqini engdim, o‘g‘lini, xonumonini, yilqisini, molini o‘shanda oldim.

Bu voqea VIII asrning boshlarida – taxminan 702 yiliga to‘g‘ri keladi. Ammo tarixiy voqealarning aynanligini «Devon»dan qidirish maqsadga muvofiq emas. «Devon»dagi to‘rtliklar xalqning ijodi sifatida paydo bo‘lgan, ya’ni xalq qo‘shiqlaridir. Quyidagi parchada ham Bilga xoqon yodnomasidan keltirilgan parchadagi singari jang tasviri va tangutlarning mag‘lubiyati tasvirlangan:

Tangut susin ushuqladi,

Kishi ishin elikladi,

Aran atin balqiladi,

Bulun bolup bashni tig‘di.

Tangut qo‘shinini sovuqda bosdi. Bu ish bilan erkaklar ishini masxara qildi. Bosqinda barcha er hakm otlarni har kimga bo‘lakladi (ya’ni hadya qildi). Oxirida o‘zi asir bo‘lgach, boshi kesildi.
Tangut xani yubildi,

O‘lum birla tubuldi,

Qazashlari tabladi,

O‘lum ko‘rub yuzi ag‘di.

Tangut xoni uni boshdan aldadi-da, so‘ngra ulim bilan tepaladi, engdi, qarindoshlari uni bu mag‘lubiyatidan orlandilar. CHunki o‘limni ko‘rgach, uning yuzi oqargan edi.

Mazkur to‘rtliklarda jang tasviri, qahramonlarning xatti-harakatlari, holati batafsil tasvir etilgan. CHunki epik bayon bilan birga, naturalistik tasvir tamoyil folklor uchun, ayniqsa, doston uchun xarakterli xususiyatdir.

YOki quyidagi to‘rtlik ham motiv va syujet jihatidan To‘nyuquq, Kul tigin yodnomalaridagi aksariyat jang lavhalarini gavdalantiradi.

Eran alpi o‘qushtilar,

Qing‘ir ko‘zun baqishtilar,

Qamug‘ tutup to‘qushtilar,

Qilich qing‘a kuchin siqti.
Erlar, botirlar bir-birlarini kurashga undadilar. Bir-birlariga yov ko‘zi bilan yomon qaradilar. Butun yaroqlari bilan urushga kirishdilar. Qilichlarning qinga kirishi qiyinlashdi.

«Devon»dagi to‘rtliklar qadimgi turk davrida shakllangan va ularga qadimgi turk davridagi tarixiy voqealar zamin bo‘lgan ekan, bizningcha, yuqoridagi parchalarni tarixiy qo‘shiq janriga mansub deb qarash kerak.

Mahmud Qoshg‘ariy nozik didli adabiyotshunos sifatida maqol va she’rni yaxshi farqlaydi va har bir baytni berishda aniqlik kiritadi. Qaysi o‘rinda maqol, qaysi o‘rinda she’r kelayotganini o‘quvchiga uqtirish uchun “maqolda shunday kelgan”, “she’rda shunday kelgan” iboralarini keltiradi.

“Devon”da she’rlardan tashqari, Mahmud Qoshg‘ariy ikki afsonani ham keltirgan. SHu afsonalardan biri - “Oltin qon” afsonasi, ikkinchisi - yil hisobi to‘g‘risidagi afsonadir. Afsona turkcha o‘n ikki muchal yillarining paydo bo‘lish tarixiga oiddir (1, 331-332). Qoshg‘ariy afsonani hikoya qilib bo‘lgach, qadimgi turkiylarda yil hisobi quyidagi tartib bilan yuritilishini ko‘rsatadi: sichqon yili, sigir yili, bars yili, quyon yili, timsoh yili, ilon yili, ot yili, qo‘y yili, maymun yili, tovuq yili, it yili, to‘ng‘iz yili.

Bu afsonaning yana bir diqqatga sazovor tomoni shundaki, qadimgi Xitoy afsonalari tarkibida ham mazkur afsona bor. Xitoylarda bu afsona Budda bilan bog‘liq.

Xitoylarda rivoyat qilinishicha, Budda er yuzini tark etishdan oldin huzuriga hamma hayvonlarni chaqiribdi. U bilan xayrlashgani o‘n ikki hayvon kelibdi, xolos. Kelgan hayvonlarni mukofotlash uchun Budda, men chaqirganimda navbat bilan kelganingiz bo‘yicha yillarga nom beraman, debdi. Hayvonlar birinchi bo‘lib kim kelgani to‘g‘risida bahslasha boshlabdilar. Oxiri, bir to‘xtamga kelish uchun musobaqa uyushtirishga qaror qilibdilar: daryoning narigi qirg‘og‘iga birinchi bo‘lib o‘tgan hayvonning nomi bilan birinchi yil ataladigan bo‘libdi. Keyingi yillar daryoni birin-ketin kechib o‘tgan hayvonlar nomi bilan ataladigan bo‘libdi. Nihoyat, o‘n ikki jonzot qirg‘oqqa tizilishibdi va baravar suvga o‘zlarini tashlabdilar. Kalamush darrov ho‘kizning ustiga minib olibdi, ho‘kiz esa hech narsani sezmabdi. Ho‘kiz boshqa hamma hayvonlardan oldinga ketib, daryoning narigi qirg‘og‘iga chiqishga tayyorlanibdi. SHu lahzada kalamush uning ustidan sakrabdi-da, qirg‘oqqa bir necha soniyaga ho‘kizdan oldin chiqibdi. SHunday qilib, kalamush birinchi bo‘lib chiqqan hisoblanibdi. Qolgan hayvonlar shu tartibda suzib o‘tibdilar: yo‘lbars, quyon, ajdar, ilon, ot, qo‘y, maymun, xo‘roz, it. To‘ng‘iz nihoyatda sustkash va dangasa ekan, shuning uchun eng oxirida qirg‘oqqa etib kelibdi.

Ikkala afsonadagi yil hisobining nomlari va tartibida katta farq yo‘q. Ehtimol, Xitoyga buddaviylik kelgandan keyin, qadimgi turklar afsonasini o‘zlashtirgan bo‘lishlari mumkin.

SHuningdek, “Devonu lug‘atit-turk”da munozara (YOz va Qish munozarasi) janri, Alp Er To‘ngaga va yana bir noma’lum qahramonga bag‘ishlangan marsiya ham bor.

2. Adabiy tur va janrlar bilan folklor janrlari tarkibidagi namunalarining farqli jihatlari haqida ma’umot. O‘zbek folklori namunalarining yozma manbalarda ifodalanishi.

Janrlar tasnifi, qo’shiqlar va ularning turlari, mehnat, mavsum, marosim qo’shiqlari. O’zbek xalq og’zaki ijodi janrlari va xalq qo’shiqlari haqida talabalarga ma`lumot berish. Ko’rgazmali o’quv qurollari, qadimiy afsona va rivoyatlarga ishlangan rasmlar (SHiroq, To’maris, Rustam). An`anaviy ma`ruza, suhbat, qisqa test savollari. Badiiy adabiyotda bo’lganidek, fol’klor asarlari ham tuzilishi va g’oyaviy-badiiy xususiyatlarga ko’ra, o’zaro o’xshash hamda farqli tomonlarga ega bo’lib, muayyan gruppalarni tashkil etadilar. Bunday farqli va o’xshash tomonlarni ko’rsatish uchun fanda adabiy turlar va janrlar terminlari qo’llaniladi. Adabiy tur va janrlar hayotni badiiy tasvirlash shakli sifatida tarixan shakllangan bo’lib, ularning paydo bo’lishi, taraqqiyoti, o’rin almashishi va inqirozi adabiyot va fol’klor tarixida etakchi jarayon hisoblanadi.

Adabiyotda tur (rod) nihoyatda keng tushuncha bo’lib, o’z ichiga turli janrlarni qamrab oladi. Qadimgi grek filosofi Aristotel’ (384-322), nemis olimi Gegel’ (1770-1831) va ulug’ rus revolyutsion demokrati V.G.Belinskiy (1811-1848) lar adabiyotni uch turga bo’lib ko’rsatadilar. Bular: epos, lirika va drama. epos voqelikni syujetli, hikoyaviy formada aks ettirsa, lirika insonning voqelikdan olgan taassurotlarini, ichki his-hayajonlarini tasvirlaydi. Drama esa personajlar nutqi va harakati orqali hayot kartinalarini chizadi.

Bunday bo’linishni muayyan istisnolar bilan fol’klorda ham qo’llash mumkin. Gap shundaki, fol’klor janrlarining ayrimlari turli urf-odat va marosimlar bilan bog’liq bo’lsa, ba`zilari kuylash uchun mo’ljallangan bo’ladi. Binobarin, uning ayrim namunalarini yuqoridagi uch turning bittasiga ham kiritish mumkin emas. Mana shu holatlarni hisobga olib, o’zbek fol’klori janrlarini quyidagicha tahlil qilish mumkin. O’zbek fol’klori asarlari, avvalo ikki katta gruppaga bo’linadi:

1. Urf-odat va mavsum-marosimlar bilan bog’liq asarlar.

2. Turli urf-odat va marosimlar bilan bog’liq bo’lmagan fol’klor janrlari. Birinchi gruppaga:

a) mehnat qo’shiqlari (ho’p-mayda, turey-turey, churey-churey, ho’sh-ho’sh va boshqalar);

b) mavsum qo’shiqlari;

v) marosim qo’shiqlari (tug’ilish, to’y, aza va boshqalar);

g) olqish, afsun va qarg’ishlar;

d) aytimlar kiradi.

Ikkinchi gruppa epik (doston, ertak, afsona, rivoyat, lof, latifa), lirik (qo’shiq, ashula, terma), dramatik (aksiya, og’zaki drama) va kichik (maqol, topishmoq) janrlarni o’z ichiga oladi. Har bir janr o’z navbatida yana ichki turlarga bo’linadi. Masalan, ertaklarni hayvonlar haqidagi, sehrli, fantastik, hayotiy-maishiy va hajviy turlarga bo’lish mumkin.

Asosan mustaqil to’rtliklardan tashkil topgan, tugal fikrni badiiy ifodalovchi, el orasida keng tarqalgan va kuylangan xalq she`ri namunalariga qo’shiq deyiladi. Qo’shiq termini keng ma`noda bo’lib, xalq she`riyati, lirik qo’shiqlar, xalq lirikasi, ashulalar degan umumiy nomlar ostida yuritilib kelinadi. SHu bilan birga, uning konkret namunalarining o’z nomlari bor. Masalan, «YOr-yor», «O’lan», «Lapar», «Lirik terma», «Alla», «Bayt-g’azal», «Kelin salom», «Xush kelibsiz», «Yig’i» va boshqalar. Qo’shiqlarni ijro etuvchilar qo’shiqchi, go’yanda, ashulakash (ashulachi), laparchi, o’lanchi deb nomlanadi. Qo’shiqlarda ham kollektivlik, og’zakilik, variantlilik, anonimlik kabi xususiyatlarni ko’ramiz. Ular, asosan, barmoq vaznida yaratilgan bo’lib, ba`zan aruzda to’qilganlari ham uchraydi. Xalq qo’shiqlari uchun musiqiylik, ravonlik, kuylashga (ijrochilikda ko’pchilik yoki yakka) moslik xosdir.

Qo’shiq termini birinchi marta XI asrda yozilgan, ilmiy adabiyotlarning bizgacha etib kelgan eng qadimiysi hisoblangan Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida qoshug’ shaklida berilgan bo’lib, bu so’zning izohi she`r, qasida deb ko’rsatilgan. SHuningdek, «qo’shiq» so’zini YUsuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarida, XII asrda yozilgan Mahmud Zamaxshariyning «Muqaddimatul-adab» lug’atida ham xudi shu ma`nolarda uchratamiz. Xususan, Alisher Navoiyning «Mezonul-avzon» va Zahiriddin Bobirning «Risolai aruz» asarlarida qo’shiq so’zi surud, ayolg’u, lahn, turki tarona, ashula, o’lan, chipga (chinka) nomi bilan ham tarqalgan, ular qo’shiqning turli janrlarini atash uchun qo’llanilgani bayon qilinadi.

O‘zbek folklori, o‘zbek folklori tarixi, qadimgi davr folklori, xalq og'zaki badiiy ijodi, mif, afsona, rivotlar, xalqimiz og'zaki ijodining tarixiy ildizlari, mifologik dunyoqarash,totem, fetish, anim, Ahriman (Angra Manyu), Mitra, Qayumars (Gavomard), Yima (Jamshid), og'zakilik va badihago'ylik, jamoaviylik va ommaviylik, an'anaviylik, ko'p nusxalilik va tarmoqlilik, anonimlik.

O'zbek xalq og'zaki badiiy ijodi o'zbek xalqining asrlar davomida ijodkor farzandlari tomonidan yaratilgan madaniy merosidir. Bu meros maqollar, matallar, latifalar, qo'shiqlar, ertaklar, dostonlar va boshqa janrlardagi asarlardan iborat. Xalqimiz og zaki ijodining tarixiy ildizlari Markaziy Osiyoda yashab o'tgan turkiy xalqlarning mifik dunyoqarashiga borib taqaladi. Mazkur mifik qarashlar O'rxun - Enasoy tosh bitiklari, «O'g'uznoma», Qoshg'ariy tuzgan «Devonu lug'atit-turk», Ahmad Yugnakiyning «Hibatul-haqoyiq», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig» kabi adabiy asarlarida ham o'z ifodasini topgan.

O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so ng xalq og zaki ijodiga milliy qadriyatlarning ajralmas tarkibiy qismi sifatida munosabatda bola boshlandi. Mustaqillik zudlik bilan milliy mafkura asoslarini yaratish vazifasini kun tartibiga qo'ydi. «Folklor» atamasi inglizcha so'zdan olingan bo'lib, «xalq donoligi», «xalq donishmandligi» ma'nolarini anglatadi. Bu atama birinchi marotaba 1846 yilda Vil’yam Toms tomonidan qo'llangan va bugungi kunda jahon ilmu fanida xalq ijodi tushunchasini bildiradi. Masalan, biz «folklor» so'zini qo'llaganda xalq og'zaki ijodini nazarda tutamiz. Shu bilan birga «folklor» so'zi xalq amaliy san'ati, xalq me'morchiligi va boshqa sohalarni ifodalaydigan atamadir. Faqat har bir soha mutaxassisi folklor deganda o'z sohasini, masalan, biz xalq og'zaki ijodini, xoreograf xalq raqsini, musiqashunos esa xalq kuylarini nazarda tutadi.

Folklor asarlarida xalq hayoti badiiy aks etadi. Shuning uchun xalq og'zaki ijodi so'z san'atining - badiiy adabiyotning og'zaki shakli sifatida o'rganiladi. Xalq og'zaki ijodining maqol, topishmoq, ertak, doston, tez aytish, sanamachoq, qo'shiq, askiya kabi janrlari bor. Xalqimiz tomonidan ming yillar davomida yaratilgan og'zaki ijod namunalari o'zbek xalqining tarixiy va qimmatli madaniy merosidir. Ayni kunlarda o'rganish va asrab avaylash qayta-qayta ta'kidlanayotgan xalq qadriyatlari tarkibida xalq og'zaki ijodi ham mavjuddir. Xususan, «To'maris», «Shiroq» kabi afsonalar, «Alpomish», «Go'ro'g'lining tug'ilishi», «Ravshan», «Oshiq G'arib va Shohsanam» kabi dostonlar, «Bulbuligo'yo», «Malikai Husnobod», «Uch og'a-ini botirlar» kabi ertaklar, lirik qo'shiqlar, marosim va mehnat qo'shiqlari hamda boshqa og'zaki ijod namunalari xalqimiz qadriyatlarining ajralmas qismi hisoblanadi.

Qadimgi davr folklori deganda qadim zamonlardan to X asrga qadar yaratilgan va ijro etilgan folklor asarlarini nazarda tutamiz. Tabiiyki, bu davrda yaratilgan folklor asarlarini qaysi manba orqali o'rganamiz yoki boshqalardan qanday ajratamiz degan savol tug'iladi. Qadimgi davr folklori haqidagi ma'lumotlarni bizga qadar yetib kelgan ayrim yozma manbalardan, arxeologik topilmalardan o'rganamiz.

Qadim zamonlarda bugungi kunda qozoq, qirg'iz, turkman, tatar, boshqird, ozarbayjon, o'zbek, turk va h.k. deb atalayotgan turkiy xalqlar bir qavm hisoblanganlar. Shuning uchun XVII asrgacha «turkiy» deb nomlangan atama ilmiy adabiyotlarda ko'p uchraydi. «Avesto», «O'g'uznoma» kabi asarlar qadimgi turkiy xalqlar og'zaki ijodining yodgorliklaridir. To'g'ri, «Avesto»da forsiy xalqlar hayoti ham o'z ifodasini topgan. Ammo bu kitobda qadimga ajdodlarimiz ijodi ham aks etgan. «Avesto»ning muallifi esa Xorazmlik yurtdoshimiz Zardusht bo'lganligi diqqatga sazovordir. «Avesto» yubileyining YUNESKO miqyosida nishonlanishi munosabati bilan bu haqdagi bilimlarimizga yanada aniqlik kiritildi va uning o'zbekchaga o'girilishi katta yutuq bo'ladi.

XI asrdan boshlab «Qutadg'u bilig», «Hibat - ul haqoyiq», «Devonu lug'atit-turk» kabi yozma yodgorliklar ham vujudga kela boshladi. Bu asarlarga o'sha davr folklori ta'siri juda kuchli bo'lganligi yaqqol bilinib turadi. Ayniqsa, Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'atit-turk» asari, qadimgi davr turkiy xalqlar folklorini o'rganishda katta ahamiyatga ega.

3. Qo‘shiq va uning turlari, badiiyati. Qo‘shiq janri haqida.

QO’SHIQ – kuyga solib aytiladigan kichik lirik sher.Qoshiqlarning quyidagi turlari mavjud:

  1.Lirik qo’shiqlar. Bunday qo’shiqlarda insonlarning ruhiy olami, ishqiy kechinmalari aks etadi, to’rt misralik bandlardan tashkil topadi, ular kasb,payt,o’rin tanlamaydi: ularni istalgan vaqtda istalgan kishi xohishiga ko’ra baland ovoz bilan yoki xirgoyi qilib aytaveradi.

  2.Mehnat qo’shiqlari:

a)Dehqonchilik bilan bog’liq qo’shiqlar: qo’sh qo’shiqlar, o’rim qo’shiqlari, yanchiq qo’shiqlari ("Xo’p mayda”lar ), yorg’ichoq qo’shiqlar

b)Chorvachilik bilan bog’liq qo’shiqlar: sog’im qo’shiqlari: xo’sh-xo’sh govmishim, turey-turey, churiyalar.

c)Hunarmandchilik bilan bog’liq qo’shiqlar: charx qo’shiqlari,bo’zchi qo’shiqlari,o’rmak qo’shiqlari (o’zbek ayollarining gilam to’qish bilan bog’liq mehnat qo’shiqlari), kashta qo’shiqlari

3.Mavsumiy – marosim qo’shiqlari:

  Yil fasllari tasvirlangan qo’shiqlar mavsum qo’shiqlari deyiladi.Qadimgi qo’shiqlarning namunalari Mahmud Koshg’ariyning "Devonu lug’otit - turk” asari orqali yetib kelgan.Bizgacha yetib kelgan mavsumiy – marosim qo’shiqlari quyidagilar:

a)Sust xotin (yomg’ir chaqirish qo’shig’i). Sust xotin qadimgi zardushtiylik dinida muqaddas sanalgan Tishtiriyaning xalq o’rtasida nomi o’zgarib ketgan obrazidan iborat.Bunda bahor oylarida yomg’ir yetarli yog’masa, qishloq ayollari yig’ilib, poliz qo’riqchisiga o’xshash qo’g’irchoqqa keksa ayol ko’ylagini kiydirib, qishloqdagi barcha xonadonlarga kirishib, Susut xotin qo’shig’ini aytib yurganlar.Xonadon egalari ularni shodlik bilan qarshi olib, qo’g’irchoq ustidan suv sepishib, marosim ishtirokchilariga xayr-sadaqa qilishgna.Marosim tugagach yig’ilgan xayr-sadaqa hisobiga Sust xotinga atab katta is chiqarishgan.

b)Choy momo (shamol to’xtatish). Bunday qo’shiqlarda iltijo qilinadigan Choy momo tarixan Chuy momo, ya’ni Shamol momo obrazidan iborat bop’lib, u zardushtiylikning shamol tangrisi hisoblangan.Bu marosim quyidagicha o’tkazilgan: ikki kampir eski kiyim va chopon kiyib, yuzlariga qora quya surtishib, qo’llariga aso ushlab oldinda Choy momo qo’shig’ini aytib yurishgan.Bo’y yetib qolgan beshta qiz boshlariga sholcha yopib, kampirlar ortidan ergashib, qo’shiqqa jo’r bo’lib yurishgan.7-8 yoshlardagi bir yoki bir necha o’g’il bolalar xurjun osilgan eshaklarga minishib, xonadonlardan xayr-sadaqalarni yig’ib yurishgan.Eshakka o’qlog’, yumshoq supurgi va keli sopi sudratib qo’yilgan.Marosim tugagach, yig’ilgan xayr-sadaqa hisobiga shamol tangrisi sharafiga is chiqarilgan.Choy momo marosimlari hozir Qozog’istonning Turkiston,Sayram atroflarida yashovchi o’zbeklar orasida saqlanib qolgan.

O’ta milliy, tarixiy badiiy-estetik hodisa sanaluvchi qo’shiqlar millatning poetik xotirasi, bilimlari qomusi, tuganmas ma’naviy boyligi sifatida juda qadim zamonlardan to hozirgacha yaratilib, kuyianib kelmoqda. Xalq she’riyatining qadimiy, ommaviy, an’anaviy turi sanaluvchi qo’shiqlar insonga, insoniyatga doimiy hamroh bo’lib. unga ma’naviy turmushda ko’makchi, xilma-xil marosimlarning betakrorligini ta’minlovchi badiiy qismi vazifasini o’tab kelmoqda.

Xalq qo’shiqlarida insonning ruhiy olami, ichki kechinmalari, turmushida sodir bo’luvchi ko’ngilli va ko’ngilsiz voqealar, g’am-anduh yoki shodligu xurramliklari, mehnat mashaqqatlari, sevgi iztiroblari his-tuyg’ular orqali aniq badiiy obrazlarda gavdalantiriladi.

«Qo’shiq» atamasining ilmiy istiloh holatiga keltirilganligiga juda ko’p asrlar bo’lgan. Zero, u keng ma ‘noda xalq poeziyasini anglatsa, tor ma ‘noda xalq lirikasi shaklini — janrini ifodalaydi. Bu holatni qoraqaipoq, ozarbayjon va uyg’ur folklorida bo’lganidek, tojik folklorida ham kuzatish mumkin. Chunonchi, tojikcha «Surud», qoraqalpoqcha «Qo’siq», ozarbayjoncha «Qo’shma» va uyg’urcha «Qo’shoq» istilohlari shunday estetik mohiyatga ega.

4. Bolalar folkloriga xos janr namunalari: “Alla”, “Yo, ramazon”, “Boychechak”, “Laylak keldi” qo‘shiqlarining adabiy tahlili.

Bolalar folklorlari... Ushbu tushuncha kattalar tomonidan bolalar uchun yaratilgan asarlarga to'liq taalluqlidir. Bundan tashqari, bu bolalarning o'zlari tomonidan yozilgan, shuningdek, kattalarga og'zaki ijodidan bolalarga topshirilgan asarlarni o'z ichiga oladi.

Bolalar folklorini o'rganish davomida ma'lum bir yoshdagi bolalar psixologiyasida ko'p narsalarni tushunish, shuningdek, ularning badiiy afzalliklari va ijodiy imkoniyatlari darajasini ochib berish mumkin. Ko'pgina janrlar o'yin bilan bog'liq bo'lib, unda oqsoqollarning hayoti va faoliyati takrorlanadi, shuning uchun bu erda odamlarning axloqiy munosabatlari, uning milliy xususiyatlari va iqtisodiy faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari aks etadi. Bolalar folklorining turlari.

Bolalar folklorlari bir necha guruhga bo'linadi:

"Tarbiya she'riyati" ("ona she'riyat") - beshiklar, pestushki, bolalar bog'chalari, hazillar

Taqvim - qo'shiqlar va jumlalar

O'yin - o'yin xorlari va jumlalari, fitna, qofiyalar, teaserlar, hazillar, shakl o'zgaruvchilarni jalb qilish.

didaktik -

Alla - qo`shiq

Alladir hayotda sevimli qo`shiq,

Onalar kuylaydi yurakdan jo`shib.

Bolasin umriga umrlar tilar,A

Allaga dildagi niyatin qo`shib.

Bu qanday sinoat, men bilolmadim,

Ta’rifiga so`zlar topa olmadim

Allalar eshitib, o`sib-ulg`aydim,

Dard cheksam, allani tinglab sog`aydim!

Bu hammaning gapi, hammaning dil so`zi, hammaning allaga, onaga iqrornomasi, ta’zimi. Yoshi ulug`mi, kichikmi alla eshitgan, alla og`ushida, ta’sirida o`sgan, ulg`aygan, esini tanigan, kamol topgan, inson bo`lgan.

Alla xalq og`zaki ijodining eng oliy namunasi hisoblanadi. Allada onaning o`yi, xayoli, ezgu niyati, porloq kelajak uchun intilishi, kurashi o`z ifodasini topgan bo`ladi. Alla millat tanlamaydi, uning matnini tushunmasa-da, ohangi-kuyini eshitgan har bir inson bosh chayqaydi, beshik kabi ohista tebranadi, orom oladi, o`zini-o`zi taniydi, xayoli bolaligiga ketadi, hayotda yo`l qo`ygan xato va kamchiliklarini tuzatib olishga intiladi. E’tibor bering:

Tol beshikni tebratib,

Ona aytar qo`shig`in.

Qo`shiq bilan tebratar

Dunyoning tol beshigin.

Bu beshikda ulg`ayar

Necha ming, millionlar.

Ona mehri ziyosi

Yuraklarga yo`l olar.

Bu beshikda tinglashar

Mayin-mayin allalar.

Uchib o`tgan el bilan

Olam bo`ylab taralar.

Tol beshikni tebratib,

Ona aytar qo`shig`in.

Qo`shiq bilan tebratar

Dunyoning tol beshigin.

Alla qadimiy xalq qo`shig`i. Alla va beshik xamohang yuradi. Bu haqda buyuk alloma Abu Ali ibn Sino, - ...Bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun unga ikki narsani qo`llamoq kerak. Biri bolani sekin-sekin tebratish, ikkinchisi, uni uxlatish uchun odat bo`lib qolgan musiqa va allalashdir. Shu ikkisini qabul qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan badan tarbiyaga va ruhi bilan musiqaga bo`lgan iste’dodi hosil qilinadi, - deb alla va beshikning norasida kamolotida muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlab o`tgan. Buni dildan his qilgan ona chaqalog`ini o`zi suyugan, e’zozlagan har narsadan yuqori qo`yib alla aytadi:

Sen bog`imning bahori,

Sen umrimning nahori,

Sen qalbimning ohori,

Onajoni shunqori, alla-yo, alla.

Odatda, onaning orzu-armonlari bir talay bo`ladi. Dilidagi ezgu niyatlarini allaga qo`shib jo`shib kuylaydi. Bola birinchi navbatda sog`lom fikrli, el-yurt o`g`loni bo`lib kamol topishi kerak. Mana bu allada shu g`oya yaqqol ko`zga tashlanib turadi:

Onasining erkasi,

Uxlab qolsin, alla-yo.

Bo`lsin inson sarasi,

Obro` olsin, alla-yo, alla.

Inson birdaniga yuqori martabali, o`qimishli, oq-qorani ajrata oladigan bo`lmaydi. Buning uchun qunt bilan o`qish, o`rganish, ilmli bo`lish kerak. Mana bu alla ham juda jozibali chiqqan:

Ko`chalarda o`ynab yursin,

Maktablarda o`qib yursin.

Mulla-yu, mudarris bo`lsin,

Martabasi ulug` bo`lsin.

Chaqaloq olamga kelishi bilan dastlab ota-onani taniydi. So`ng oila a’zolari, jonivorlar, parranda-yu, darrandalar bilan oshno bo`ladi. Tabiat insonga xizmat qiladi. Inson uni ehtiyot qilishi, parvarishlashi, o`stirishi, ko`paytirishi lozim. Shu ma’noda inson ruhiga o`z kuyi, qo`shig`i bilan quvonch bag`ishlaydigan qush-bulbulni ham ehtiyot qilishi zarurligi bir qator allalarning asosini tashkil etadi:

Bulbul sayrar yozina, alla-yo, alla,

Qulluq qush ovozina, alla-yo, alla.

Bermang bulbula ozor, alla-yo, alla,

Bulbul beozor qushdir, alla-yo, alla.

Qadimda och-yupun hayot kechirgan mehnatkash xalq o`z farzandini kelajakda mard-pahlavon, botir bo`lib kamol topib yurt himoyachisiga aylanishiga umid bog`lagan. Shu bois ham alla-qo`shiqlarida farzandlarini yo`lbars yurakli, qoplon bilakli bo`lib kamol topishlari uchun allalar to`qib farzandi ongiga, shuuriga quyib tarbiya qilganlar:

Yo`lbarslarday yuraklim, alla,
Qoplonlarday bilaklim, alla.
Yaxshi-yomon kunimda, alla,
Menga juda keraklim alla.

“Yo  Ramazon” qo‘shiqlarining kelib chiqishi, aytilish uslublari haqida

“An’anaga ko‘ra, ro‘za oyi Ramazonning uchinchi kunidan e’tiboran o‘g‘il bolalar iftorlikdan keyin uyma-uy yurib, “Yo ramazon” qo‘shiqlarini aytgan. Har bir hovli oldiga borganda o‘sha uy sohiblarining yaxshi sifatlarini ulug‘lovchi misralarga boy an’anaviy “Yo ramazon” kuylangan”, — deyiladi maqolada.

Ta’kidlanishicha, o‘zbek marosim folklorining qadimiy janrlaridan biri hisoblangan “Yo ramazon” qo‘shiqlari O‘zbekistonning barcha viloyatlarida keng tarqalgan bo‘lib, xalq orasida yo ramazon, rabiman, rabigon, rayvon, ramazon, ravan, rabibon, o‘rebezon kabi nomlar bilan ataladi. Ro‘za kunlari ana shunday qo‘shiqlarni kuylovchilar ramazonchilar yoki rayvanchilar deb yuritilgan.

“Ramazon oyida ijro etiladigan xalq qo‘shiqlari haqidagi ilk qaydlardan biri N.P.Ostroumov qalamiga mansubdir. U o‘zining 1898-yilda chop etilgan bir kichik risolasida Toshkent va Turkistonning boshqa shaharlarida ro‘za boshlanishi bilanoq bolalar qo‘shnilari, tanish-bilishlar hamda qarindosh-urug‘larining hovlisiga kirib, Ramazon oyi sharafiga qo‘shiqlar aytishini, bu odat o‘sha davrda darveshlar orasida ham mashhur bo‘lganligini qayd qilgan. Bu risolada ro‘za oyida bolalar tomonidan o‘qilgan muxammas hamda ramazoni sharif xususidagi qo‘shiq matni mavjud”, — deyiladi maqolada.

Ma’lum bo‘lishicha, 1910-yilda “Turkiston viloyatining gazeti”da jizzaxlik Mirzo Rajab Abduljabbor o‘g‘li tomonidan yozib olingan “Yo ramazon” qo‘shig‘i e’lon qilingan. Xuddi shu yili “Srednyaya Aziya” jurnalida o‘zbek folklori namunalarini chop ettirgan N. Budzinskiy ham toshkentlik bolalardan yozib olingan “Yo ramazon” qo‘shig‘ini ommalashtirgan.

“O‘zbek xalqining udumiga ko‘ra, ‘Yo ramazon’ aytuvchilarga qand-qurs, pul, belbog‘, qo‘y-qo‘zi, turli pishiriqlar, xullas, ko‘ngildan chiqarib biror narsa hadya etilgan. Ana shu sovg‘a-salomlarga qarab xonadon sohiblarining himmati, oliyjanobligi. saxiyligi yoki baxilligi ma’lum bo‘lgan. Aslida uy egalaridan hadya olish rayvanchilarning asosiy maqsadi emas, ular ota-bobolarning udumiga rioya qilib savob olish, asriy an’analarga umrboqiylik baxsh etish niyatida ‘Yo ramazon’ aytadi”, — deya ta’kidlanadi maqolada.

Ro‘zani uch kun tutib keldik sizga,

Ro‘zaning zakotini bering bizga.

Ramazon aytgan bilan to‘yamizmi,

Burungining qa’dasini qo‘yamizmi?

Maqolada aytilishicha, “Yo ramazon” qo‘shiqlarini aytuvchilar uy egalarining oliyjanobligi, mehmondo‘stligi va serhimmatliligini ta’rif-tavsif qilib, ularga sihat-salomatlik, uzoq umr, bitmas-tuganmas boylik tilaydi. Bu qo‘shiqlarning hayotbaxshligini ko‘rsatuvchi eng muhim belgilaridan biri shundaki, ular oilaga farzand tilash, ya’ni “qo‘sh kokilli o‘g‘il” yoki “ko‘ngil guli — qiz” farzand ato etilishiga, har bir xonadondan alla sadolari yangrab turishiga bo‘lgan ezgu umid mujassamlashgan:

Yo ramazon aytib keldik eshigingizga,

Qo‘chqorday o‘g‘il bersin beshigingizga,

Qo‘chqorday o‘g‘il bersa beshigingizga,

Kim kelib, kim ketmaydi eshigingizga.

Ta’kidlanganidek, “Yo ramazon” qo‘shiqlarida ajdodlar an’analariga sodiq bo‘lish, ya’ni “burungilarning qa’dasini qo‘ymaslik”, yuksak odamiylik, ota-onani qadrlash, ularning muborak xoki-poyini ko‘zga to‘tiyo qilish har bir komil farzandning burchi ekanligi kuylanadi:

Dunyoga kelib ketgan payg‘ambarmi,

Otasi, onasi to‘ygan bormi?

Otangiz, onangiz aziz tuting,

Har bosgan izlarini ko‘zga surting.

Xonadon egasi ko‘nglidan chiqargan narsasini hadya etgach, bolalar uy sohiblarini alqab, an’anaviy Ramazon olqishini ijro etgan:

So‘m-so‘m tillo, so‘m tillo,

Suvga solsa botmasin.

Xudo bergan keng davlat,

Tepkilasa ketmasin.

Bolalar qo‘shiqlari o‘z mazmuniga ko‘ra yilning to‘rt faslida aytilishi mumkin. Bahor faslidagi tabiatning uyg‘onishi yosh bolalar ruhiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.

Qish bo‘yi qorayib ketgan qorlarning erib ketishi, dalalar ning ko‘m-ko‘k maysalar bilan qoplanishi, meva daraxtla rining gullashi — hammasi bolalarning ichlariga sig‘may qo‘shiq aytishlariga sabab bo‘ladi. ≪Boychechak≫ qo‘shig‘ ana shunday paytlarda aytiladi. Uni yakkaxon qo‘shiqchi boshlab beradi, ko‘pchilik naqarotiga qo‘shilib aytadi:

Boychechagim boylandi,

Qozon to‘la ayrondi,

Ayroningdan bermasang,

Qozon-tovog‘ing vayrondi.

Naqarot:

Qattiq yerdan qatalab chiqqan boychechak,

Yumshoq yerdan yumalab chiqqan boychechak.

Filologiya fanlari doktori, professor O. Safarovning ta’kidlashicha, yoz mavsumida bolalar issiq kunlarning ke - lishidan quvonib, cho‘milish kunlariga, mevalarningpishishiga atab qo‘shiqlar aytishgan:

Shaftoli pishdi,

Tagiga tushdi.

Xomini uzdim,

Dadam urishdi.

Yoki:

Laylak keldi yoz bo‘ldi,

Qanoti qog‘oz bo‘ldi,

Laylak boradi toqqa,

Quloqlarida halqa.

Halqani opqochaylik,

El boshiga sochaylik.

Elning murodi kulsin,

Laylak balandroq uchsin.

Shuningdek, qish faslida qor kurash paytida ham bolalar tabiatdagi bunday o‘zgarishlarga mos qo‘shiqlar kuylashgan.

Qor yog‘di gupillatib,

Qor buva to‘qillatib.

Kirib keldi maktabga,

Soqolini selkillatib.

Bolalar qo‘shiqlarida chumchuq, qirg‘iy, qarg‘a, kaklik, musicha kabi qushlarga va echki, qo‘zi, quyon, it kabi hayvonlarga atab yaratilganlari ham ko‘p uchraydi:

Ag‘am-bag‘am tishini ko‘rdim,

Yugurganda tilini ko‘rdim,

U chopardi dukur-dukur,

Quyon ekan harom o‘lgur.

Ma’lum bo‘ladiki, bolalar tomonidan ijro etiladigan qo‘shiqlar ko‘proq yil fasllariga, qush va hayvonlarga bag‘ishlangan bo‘lib, ularda ko‘pincha qo‘shiqda aks etgan bahor, yoz, qish yoki narsa-predmetlarga nisbatan muno -sabatlar badiiy ifodasini topadi.

5. Bolalar o‘yinlari, ovutmachoqlar, ularning jozibadorligi, poetik xususiyatlari. Bolalar o‘yinlarining tarbiyaviy ahamiyati.

Xalq ijodi namunasi hisoblangan bolalar o‘yinlari o‘z tarkibida muayyan ritmik izchillikka asoslangan xatti-harakat, ramziy ma’no kasb etuvchi etnografik detallar, poetik folklor namunalari, ohang va tomoshaviylik elementlarini yaxlit holda mujassamlashtirgan sinkretik hodisadir. Bolalar o‘yinlari ajdodlarimiz tafakkurining eng qadimgi elementlaridan biri boigan ibtidoiy rituallar va marosimlarning tarkibiy qismi sifatida juda qadim zamonlarda yuzaga kelgan. Davrlar o'tishi bilan bunday marosimlar tarkibidagi o'yinlar o‘zining rituallik xususiyatini yo‘qotib, oddiy tomosha unsuri yoki ko‘ngilochar vositasiga aylangan.

Bolalar o‘yinlarining muayyan bir qismi bevosita qadimgi odamning o‘z turmush tarzini badiiy talqin etish ehtiyoji tufayli bevosita mehnat qilish jarayonida shakllangan. Ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik, shuningdek, qadimgi hunarmandchilik, ajdodlarimizning kundalik turmush tarzi bolalar o‘yinlarining kelib chiqishiga asos boigan dastlabki va asosiy ijtimoiy manbalar sirasiga kiradi.

Ajdodlarimiz — qadimgi turkiy qavmlarining turmush tarzi ovchilik, chorvachilik bilan bevosita bogiiq boigan.

Ko‘chmanchilikka asoslangan turmush tarzi ajdodlarimizdan o‘z farzandlarini yaxshi chavondoz, qarag‘ay mergan, kuragi yer ko'rmagan pahlavon qilib tarbiyalashni taqozo etadi. Shuning uchun ot o'yinlari, poyga, tirandozlik musobaqalari kurash, tuya, qo‘chqor, xo‘roz urushtirish qadimdan keng rasm boigan edi. Ana shu an’analar asosida asrlar davomida o‘zbek bolalar folklore o‘yinining badiiy tizim shakllangan. Bolalar o‘yin folkloriga oid manbalar to'plash quyidagi davrlarga boiinadi:

1. XI asrdan XIX asming ikkinchi yarmigacha boigan davr.

2. XIX asming ojdri XX asming 30-yillarigacha boigan davr.

3. XX asr 30-yillaridan to bugungi kunga qadar.

Bolalar o'yinlari haqidagi ilik m a’lumot XI asrda yashab o‘tgan mashhur turkiyshunos oiim M.Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida qayd etilgan. Turkiy qavmlar orasida to‘p bilan o‘ynaladigan qadimiy o‘yinlardan biri chavgon keng rasm boigan.

Bolalaming o‘yin tanlashdagi didi va o‘yin turlari yillar o‘tib o‘zgarib bormoqda. Bugungi kundagi o‘yinlarda vatanparvarlik ruhi yaqqol ko‘rina boshladi. Bu o'yinlar xalq bilim va tajribasini yillar davomida mukammallashgan ko'rinishidir.

O'yinga chaqirish. Shahar va qishloq bolalari odatda kechqurunlari to'planib, gaplashib o‘tiradilar. Ertaklar aytadilar. Turli xil o'yinlar o‘ynaydilar. Shunday paytlarda bolalami to'plash, o‘yinlami uyushtirish, ajiim bolalar tomonidan tashabbuskorlik ko'rsatish talab qilinadi. Shahar joylariga o‘yinga quyidagicha chaqiriladi:

Tokchaga bug'doy sepuvdim,

Undimikin-o, undimikin?

Mashrabboy uydan chiqmaydi,

Yotdimikin-o, yotdimikin?

Qishloq joylarda esa keskinroq, murosasizroq ravishda chaqiriladi:

Tomda tovuq qotarmi,
Ayroningdan tortarmi?
0 ‘yin yoqmas bolalar,
Nomozshomdan qotarmi,
Kel-ho!

Agar chaqiriluvchi qiz bola boisa, uni birmuncha muloyim chaqiradi:

Oylar oydin boiibdi, dugona,

O‘ynagingiz kelibdi, dugona,

Yoki onang qo’ymaydimi, dugona,

Mushtdek qoraing to'ymaydimi, dugona

Bolalar folklori navqiron avlodning psixologiyasi XTisusiyatlarini, badiiy ijodkorligi salohiyati va imkoniyatlarini ifodalagan, unda bolalaming voqelikka munosabatlari, estetik qarashiari va rang-barang tuyg'u-kechinmalari muhrlangan.

1. 
   Bolalardagi ruhiy jarayonlarni takomillashtirishga qaratilgan o’yinlar:
   

– harakatli;

– intellektual;

– estetik.

2. 
   Texnikaviy o’yinlar:
   

– san`at o’yinlari;

– qishloq xo’jaligi o’yinlari;

– kasb bilan bog’liq o`yinlar;

– qurilish o’yinlari.

3. 
   Hayotiy-ijtimoiy o’yinlar:
   

– oila hayotiga doir;

– bog’cha, maktab;

– ijtimoiy hayot bilan bog’liq;

– ijtimoiy-siyosiy o’yinlar;

4. 
   Harbiy o’yinlar:
   

– “Askar-askar” o’yini;

– “Dengizchi (matroschi)” o’yini.

5. 
   Dramalashtirilgan o’yinlar:
   

– teatr;

– kino;

– sirk.

Maktabgacha yoshdagi bolalar o’yinlarini D.B. Elkonin o’z navbatida quyidagicha tasniflagan:

– maishiy mavzu syujetiga oid o’yinlar;

– ishlab chiqarish syujetiga taalluqli o’yinlar;

– ijtimoiy-siyosiy syujetli o’yinlar.

Bolalarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishni to’g’ri tashkil etish orqali o’yin syujetining ko’lami kengayishi mumkin. Bola maktabgacha ta’lim muassasasiga kelgan kunda ularning o’yinlari faqat oilaviy turmushdagi voqealarni aks ettirsa, mashg’ulotlarda bilim olish, sayrga chiqish, tabiatni kuzatish natijasida o’yinlarning turlari ko’payib, bog’cha, hayvonot bog’i, oshxona, poyezd, sartaroshlik, sotuvchilik kabi o’yinlar qo’shilib boradi. Bolalar o’yinlarining ko’payib borishi ularning yosh xususiyatlari bilan ham izohlanadi. Bolalar o’sib-ulg’aygan sari ularning o’yinlar syujeti tobora boyib, xilma-xillashib boraveradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning barcha o’yinlari o’zining mazmuni, xususiyati va tashkil etilishiga ko’ra ikki katta turkumga bo`linadi:

1. Ijodiy o’yinlar.

2. Qoidali o’yinlar.

Ijodiy o’yinlarni bolalarning o’zlari o’ylab topadilar. Unda oldindan belgilab qo’yilgan qoidalar bo’lmaydi. Qoidalar bolalar tomonidan o’yin jarayonida o’ylab topiladi.

Qoidali o’yinlarning mazmuni va qoidasi kattalar tomonidan belgilanadi. O’yin davomida bu qoidalarga amal qilinishi shart.

Ijodiy o’yinlarga:

– syujetli-rolli o’yinlar;

– sahnalashtirilgan o’yinlar;

– qurish va yasashga doir o’yinlar kiradi.

Ijodiy o’yinlarda bolalarning tevarak-atrofdan olgan taassurotlari aks etadi. Bunday o’yinlar mustaqil o’yin bo’lib, uning mazmunini ishtirokchilarning o’zlari o’ylab topadilar. Bu o’yinda bolaning erkinligi, mustaqilligi, tashkilotchiligi va ijodkorlik qobiliyatlari to’la namoyon bo’ladi. O’yinda hayotiy taassurotlar aynan aks ettirilmaydi, balki bolalar ongida qayta ishlab, o`yinga tatbiq etiladi. Bu bolaning o’yin g’oyasini yaratishida, uning mazmunini tuzib, tasvirlovchi vositalarni tanlashida namoyon bo’ladi. Bolaning tevarak-atrofidagi hayotdan – tengdoshlari, kattalar faoliyatidan olgan taassurotlari ijodiy o’yinlarda qayta ishlanadi, to’ldiriladi, sifat jihatidan o’zgartiriladi. Bolalarning bunday o’yinlari tevarak-atrofdagi borliqni bilishning amaliy shaklidir.

Syujetli-rolli o’yinlar o’z xususiyatiga ko’ra aks ettiruvchi faoliyatdir. Rolli o’yinlar bolalarning kuzatuvchanligi, qiziquvchanligini oshirib, bilish doirasini rivojlantiradi. Bola o’z o’yinida borliqni aks ettirib olgan rolining mazmuni bilan bog’liq bo’lgan u yoki bu hissiyotni boshdan kechiradi.

“Bolalar bog`chasi”, “Maktab” kabi o’yinlar bolalarda do’stlik, o’rtoqlik, burch hissi, jamoatchilik kabi sifatlarni tarbiyalaydi. Rolli o’yinlarda har bir bola o’zi olgan rolini bajaradi. Masalan, quruvchi, haydovchi, tarbiyachi, enaga, o’qituvchi kabilar. Syujetli-rolli o’yinlarda bolalar avval katta bo’lmagan guruhlarda 2–3 kishidan bo’lib o’ynaydi. Katta va tayyorlov guruhlarida esa ko`p sonli jamoalarga birlashadi. O’yinda o’rtoqlik munosabatlari shakllanadi.

Uch yoshda bolaning o’yinlari yangicha tus oladi. Bola o’z o’yinlarida sekin-asta murakkab bo’lmagan syujetli o’yinlarni o’ynay boshlaydi. Uch yoshning oxiriga kelib, bola rol tanlay boshlaydi (“Men oyisiman”, “Men shifokorman” tarzida). Bolalar to’rt yoshga yetganda, syujetli rollar ancha rivojlanadi. Bu yoshdagi bolalar o’z o’yinlarida oila, bog’cha, avtobusdagi voqealarni aks ettiradi. Bola besh yoshga qadam qo’yganda, undagi kuzatuvchanlik yanada ortadi, tafakkuri rivojlanib, bilish doirasi kengayadi. Shu sababli o’yin mazmuni murakkablashib boradi. Xayolning rivojlanishi orqali ertak va hikoya mazmuni bo’yicha o’yinlar o’ynaydi. Katta bog’cha yoshida ijodiy o’yinlar juda yaxshi rivojlanadi. Bu o’yinlarda bolalar o’zlari eshitgan, ko’rgan voqealar, hikoyalar, kitob va boshqa manbalardan olgan bilim, malaka, his-hayajonlarini to’liq qo’llay boshlaydilar.

Uzoq muddat davom etadigan o’yinlar maktabgacha yoshdagi bolalar o’yinlarining yuqori bosqichidir. Katta guruh yoshidagi bolalar o’yinlariga to’g’ri rahbarlik qilinsa, ularning mustahkam jamoasi yuzaga keladi. Rolli o’yinlarda bolalar har xil vositalardan foydalanadilar. O’yin jarayonida ular ba’zi bir narsalarni xohlaganicha nomlab, faraz qilib o’ynaydilar. Masalan, qumni shakar, stulni mashina, danaklarni konfet o’rnida qabul qiladilar. Aks ettiruvchi vosita qancha ko’p bo’lsa, o’yin mazmuni shunchalik boyib boradi. Psixolog J. Piaje o’yinda jismlarga yangi nom berish omiliga jiddiy e’tibor bilan qarab, bu ish ramzli, ma’noli tasavvur shakllarining tayanchi, degan xulosaga kelgan.
O’yin davomida bola shaxs sifatida shakllanib boradi. Taniqli pedagog olimlarning olib borgan tadqiqotlariga ko’ra, bolalar o’yinlariga har tomonlama to’g’ri rahbarlik qilish orqali ularga o’yinning mazmuni, tashkil etilishi, tuzilishi bolalar o`rtasidagi axloqiy munosabatlar, o’yinlarning rivojlanib, takomillashib borishiga ta’sirini ko’rish mumkin.

Bolalar o’yinlarining ikkinchi turkumi qoidali o’yinlardir. Bunga quyidagilar kiradi:

– didaktik;

– harakatli;

– musiqaviy;

– ermak o’yinlar.

Qoidali o’yinlar barcha o’yinlar kabi amaliy faoliyat hisoblanadi. Lekin bolalar belgilangan qoidaga amal qilishlari talab etiladi. Belgilangan qoidalar kichkintoylarda mas’uliyatli bo’lishni tarbiyalaydi. Bola jamoada hamjihat ishlash, atrofdagilar bilan murosada bo’lishga o’rganib boradi. Har bir qoidali o’yinlar o’z g’oyasi va mazmuniga egadir. O’yin davomida qoidalarning to’g’ri bajarilishi “to’g’ri” yoki “noto’g’ri”, “o’yin qoidasi buzildi”, degan baholar bilan belgilanadi. Bolalar o’yin vaqtida o’z-o’zini nazorat qilishni o’rganib boradi. Albatta, har bir o’yin so’ngida natija tarbiyachi tomonidan muhokama qilinishi, unda qo’yilgan maqsad, qoida va erishilgan natijalarga e’tibor qaratilishi kerak. O’yin so’ngida qatnashchilarni rag’batlantirish, faol ishtirokchilarni maqtash – kelgusi o’yinlarning samarali o’tishini ta’minlaydi. Yuqorida aytib o’tilgan barcha turdagi qoidali o’yinlar mazmuniga ko’ra o’z qoidalariga ega bo’ladi. Ular quyidagi xususiyatlarga ega:

– o’yin harakatlari orqali amalga oshiriladigan o’yin vazifasining mavjudligi;

– o’ynovchilarning harakat va munosabatlari qoidalar bilan yo’lga solib turilishi;

– o’yinda qoida va tayyor mazmunning mavjudligi;

– o’yinning ta’lim-tarbiyaviy mazmuni o’yin harakatlari vaqoidalarida mujassam bo’lib, ular bolalar uchun mustaqil vazifa sifatida namoyon bo’lmaydi.
Asosiy adabiyotlar:

1. Jumaboyev M. O‘zbek bolalar adabiyoti. –T.: O‘qituvchi, 2002, -290 bet.

2. Jumaboyev M. Bolalar adabiyoti. –T.: O‘qituvchi, 2011, 260 bet.

Qo‘shimcha adabiyotlar

1. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. –T. O‘zbekiston, 206. 56 b.

2. Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.-T.: O‘zbekiston, 2016.

3. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- sonli Farmoni.

4. Mirzayev T., va b. O‘zbek xalq poetik ijodi. Toshkent: O‘qituvchi.1990.

5.Masharipova Z. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. T., 2008. -150 bet.

6. O‘zbek bolalar antologiyasi. She’riyat. 1-qism. –Sharq. –T.: 2006.

7. O‘zbek bolalar antologiyasi. Nasr. 2-qism. –Sharq. –T.: 2006.

Elektron ta’lim resurslari

1. www.tdpu.uz 3. www.Ziyonet.uz 5. tdpu. INTRANET. Ped

2. www.pedagog.uz 4. www.edu.uz