Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi fanidan mustaqil ish Mavzu-1: Bolalar psixologiyasi o'quv fani sifatida

---

Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi fanidan mustaqil ish
Mavzu-1: Bolalar psixologiyasi o'quv fani sifatida
Reja:
1. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostika kursining maqsadi, predmeti 
va vazifalari
2. Bolalar psixologiyasining asosiy kategoriyalari
3. Bolalar psixologiyasining rivojlanish tarixi
4. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari va davrlari
5. Psixodiagnostika nima?
6. Amaliy bolalar psixologining diagnostik ishi
7. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasini o'rganishning 
psixologik metodlar
8. Testlar, krossvordlar, keys ... va boshqalar. 
Bolalar psixologiyasi o'quv fani sifatida
Bolalar psixologiyasi — psixologiya sohasi, bolalar psixologik rivojlanishining umumiy va 
aloxida xususiyatlarini, turli yosh bosqichlarida bu jarayon qanday kechishi, uni 
harakatlantiruvchi kuchlar va qonuniyatlarni tadqiq qiladi. Shu sababli Bolalar psixologiyasi ni 
koʻpincha yosh psixologiyasi deb ataydilar. 
Bolalar psixologiyasi bolalarda psixik jarayonlar (maʼrifiy, nutqiy, hissiy, irodaviy va h. k.) 
paydo boʻlishi va rivojlanishini, psixik xususiyatlar qaror topishini, xilmaxil faoliyatning 
(oʻyinlar, oʻqish, mehnat) rivojlanishini, bolaning shaxs sifatida shakllanishini oʻrganadi. 
Bolalar psixologiyasi umumiy psixologiyada ishlab chiqilgan tadqiqot usullaridan foydalanadi, 
biroq uni qoʻllashning oʻziga xos xususiyatlari bor. Bola shaxsi yosh xususiyatlarini 
oʻrganishda koʻndalang kesma va longityud deb nomlangan tadqiqotlar oʻtkaziladi. 
Birinchi holatda birgina psixik jarayonning oʻzi bir vaqtda turli yosh guruhlarigataalluqli 
boʻlgan bolalarda tadqiq qilinadi. Ikkinchi holat (longityud) da esa maʼlum bir (alohida tanlab 

---

olingan) bolalarning psixik xususiyatlari koʻp yillar davomida tadqiq qilinadi. Bu esa oʻz 
navbatida ular psixikasi rivojlanishining umumiy kechishini kuzatish imkoniyatini beradi. 
Bolalar psixologiyasi 19-asr oʻrtalarida mustaqil fan sifatida ajralib chiqa boshladi. U 
pedagogika psixologiyasi, ped., oliy asab faoliyati fiziologiyasi bilan chambarchas 
bogʻlangandir. Uning maʼlumot va xulosalari yosh avlodni oʻqitish va tarbiyalash nazariyasi va 
amaliyoti uchun, umumiy psixologiya uchun muhim ahamiyatga ega. Oʻzbekistonda Bolalar 
psixologiyasi masalalari boʻyicha i. t.lar olib borilmoqda
Har bir odam tevarak-atrofdagi narsalarni sezish va idrok qilish qobiliyatiga ega. Odam 
osmonning moviyligini, daraxt barglarini yashilligini ko‘radi, ko‘cha tomondan quloqqa 
chalinuvchi har xil tovushlarni eshitadi, ba’zi narsalarning sovuqligini, ba’zilarini issiqligini 
sezadi. Odam o‘ylaydi va gapiradi, ya’ni tafakkur va nutqqa egadir. 
Biz ilgari bo‘lib o‘tgan narsa va hodisalarni xotira va xayol tufayli esda saqlaymiz va kelajak 
haqida orzu qilamiz. Bizning sezgilarimiz, idrokimiz, xotiramiz, tafakkurimiz, nutqimiz, 
xayolimiz psixik jarayonlardeb ataladi. 
Ko‘pgina voqealar odamni to‘lqinlantiradi, quvontiradi yoki uning g‘azabini qo‘zg‘atadi, ya’ni 
odamda ma’lum his-tuyg‘ular uyg‘otadi.Odam nimagadir intiladi, o‘z oldigaqo‘ygan 
maqsadlariga erishish yo‘lida sabot-matonat ko‘rsatadi, irodasini ishga soladi. Psixik holat 
deb, psixik jarayonlar murakkab va barqaror ko‘rinishga ega bo‘lishi, ularning aktivligi 
kuchaygan yoki susygan ko‘rinishga ega bo‘lishiga aytiladi.Har bir odam boshqalardan 
o‘zining ayrim shaxsiy, barqaror xususiyatlari, ma’lum darajada psixik sifatlari bilan ajralib 
turadi. Ba’zi odamlarda qiziqishlar kuchli bo‘lsa, boshqa odam ulkan qobiliyatlari bilan undan 
farq qiladi. Ba’zi odam qiziqqonroq bo‘ladi, bunday odam jo‘shqin temperamentli odam 
deyiladi, boshqa odam haqida og‘ir, vazmin, yaxshi xarakterli odam deb o‘ylaymiz. Demak, 
bir insondan ikkinchi bir insonni ajratib turuvchi, qaytarilmas fazilatlar birikmasi psixik 
xususiyatlar deb ataladi. Psixik jarayonlar, psixik holatlar va psixik xususiyatlar bir-biri bilan 
o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularning barchasi psixika deb hisoblanadi. Odamning psixikasini, odam 
psixik faoliyatining qonuniyatlarini, uning kelib chiqish mexanizmlarini o‘rganuvchi fan 
psixologiya deb ataladi. 
Psixik hayot turli-tuman hodisalarda namoyon bo‘ladi. Psixik hayot hodisalariga psixik 
jarayonlar, psixik holatlar va psixik xususiyatlar kiradi. 
Sezgi – muayyan paytda sezgi organlarimizga: ko‘rish, eshitish, tuyish, hid bilish va boshqa 
shu kabi organlarimizga ta’sir etib turgan narsalardagi ayrim xossalarning aks etishidir. 
Masalan, qizil, shirin, achchiq, og‘ir, yengilni sezamiz 
Bolalar psixologiyasi - psixologiya fanining alohida tarmog‘i bo‘lib, u turli yosh davrlari bola 
psixik taraqqiyotining qonuniyatlarini, shuningdek, bir yosh bosqichidan boshqasiga o'tish 
qonuniyatlarini o'rganadi. Bolalar psixologiyasi fanining asosiy e’tibori tug'ilgandan yetuklik 
davrigacha inson psixikasi va ongning qanday rivojlanishiga qaratilgan. D.B.Elkonin ta' 
kidlaganidek, bola jamiyat a’zosi va shaxs sifatida shakllanib borar ekan, uning psixikasi 
rivojlanib, olamni aks ettirish qobiliyati go‘daklikdan yetuklik davrigacha muiakkablashib va 
takomillashib boradi. Ushbu jarayonning o‘ziga xos xususiyatlari, uning qonuniyatlarini 

---

bolalar psixologiyasi tadqiq etadi. 
2.Fanning asosiy kategoriyalari 
Bolalar psixologiyasi fanining asosiy kategoriyalari, ya’ni tushunchalari qatoriga quyidagilar 
kiradi: “ yosh “, “bolalik”, “taraqqiyot”, “o'sish”, “determinizm”, “geteroxronlik’, “tizimlilik”. 
Albatta, fanning kategoriyalari faqat bu tushunchalar bilan cheklanmaydi. Asosiy 
kategoriyalar jumlasiga bulardan tashqari, “taraqqiyotning ijtimoiy vaziyati, “yetakchi 
faoliyat tipi’, va boshqa bir qator tushuncha lami kiritish mumkin. Bu tushunchalar 
psixologiya sohasidagi ilg‘or tadqiqotlar natijasida shakllangan va fanga olib kirilgan.
Bolalar psixologiyasi fanini o'rganish ma’lum ma’noda ushbu fanning kategoriyalarini 
o‘zlashtirishdan iborat. Quyida biz bolalar psixologiyasi fanining ayrim asosiy kategoriyalari 
xususida alohida to'xtalib o'tamiz:Bolalik — ontogenezning dastlabki davrlarini belgilash 
uchun (tug‘ilgandan o'smirlikkacha bo'lgan davrni belgilash uchun) qo'llanadigan tushuncha. 
Yosh davrlarining an’anaviy tasnifiga ko'ra bolalik — go'daklik (tug'ilgandan lyoshgacha), ilk 
bolalik (1 yoshdan3 yoshgacha), maktabgacha yosh (3 yoshdan 6-7 yoshgacha) va ichik 
maktab yoshi (6-2 yoshdan 10-11 yoshgacha) davrlami o'z ichiga oladi. Bolalik jadal psixik 
taraqqiyot davridir.Taraqqiyot — narsa yoki hodisalaming vaqt o'tishi bilan miqdor va sifat 
jihatdan o'zgarishi natijasida yuqoriroq darajaga ko'tarilishi. 
3.Bola rivojlanishining turli tomonlarini har xil fanlar — anatomiya,fiziologiya, oliy nerv 
faoliyati fiziologiyasi, gigiena, etnografiya vaboshqalar o‘rganadi. Tug‘ilgandan etuklik 
davrigacha bola psixiktaraqqiyotini o‘rganish esa psixologik bilimlaming maxsus sohasi -
bolalar psixologiyasining zimmasidadir. Chunki bolalar psixologiyasibola psixik taraqqiyoti 
qonuniyatlari, rivojlanishning turli bosqichlaridabola psixikasiga xos xususiyatlar haqidagi 
fandir.L.F. Obuxova ta’kidlaganidek, bolalar psixologiyasi fanining predmetitarixan o‘zgarib 
boigan. Bugungi kunda bolalar pixolpgiyasi faniningpredmeti ontogenezdagi psixik 
taraqqiyotning umumiy qonuniyatlari,yosh daviiari, bir yosh davridan boshqasiga o‘tish 
sabablarini aniqlashdaniborat. Agar pediatr bolalaming jismoniy salomatligi bilan 
shug‘ullansbolalar psixologi bola psixikasining qanchalik to‘g ’ri rivojlanayotgani vaaoliyat 
k rsatayotganini, bordi-yu bu sohada kamchilik bo‘lsa, uninimaning hisobiga 
kompensatsiyalash mumkinligini o‘iganadi.Hozirgi kunda bolalar psixologiyasi fani 
predmetining kengayibborishi kuzatilmoqda. Bu hodisa bolaning homila 
davridagirivojlanishini tobora chuqurroq o‘rganish natijasida ro‘ y bermoqda. 
4.Bolalarning yoshiga qarab rivojlanish xususiyatlari. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh 
xususiyatlari. Oilada ushbu muhim bosqichda bolaga yordam berish 
Chaqaloq maktabgacha yosh Xususiyatlari bilan u ilgari mavjud bo'lmagan yangi o'quv 
tsiklini boshlashga qodir. U biron bir dasturda ushbu mashg'ulotni o'tashga qodir, lekin shu 
bilan birga u dasturni o'zining tabiati, qiziqishlari va fikrlash darajasi bo'yicha o'z dasturiga 
moslashtira oladi.L.C. Vygotskiy 
Yosh davri 

---

Jismoniy va aqliy rivojlanish yosh bilan chambarchas bog'liqligi qadimgi davrlarda ham 
tushunilgan edi. Bu haqiqat maxsus dalillarni talab qilmadi: odam ko'proq dunyoda yashadi - 
u balandroq va baquvvat bo'lib, yanada tiniqroq bo'lib, tajriba orttirdi va bilimini oshirdi. Har 
bir yosh o'z jismoniy, aqliy va ijtimoiy rivojlanish darajasiga ega. Albatta, bu yozishmalar 
haqiqatan ham haqiqatdir, ma'lum bir odamning rivojlanishi bir yo'nalishda yoki boshqa 
yo'nalishda og'ishi mumkin. 
Rivojlanish jarayonini boshqarish uchun o'qituvchilar uzoq vaqt davomida inson hayotining 
muhim ma'lumotlarini o'z ichiga olgan davrlarni tasniflashga urinishgan. Rivojlanishni 
davrlashtirishda bir qator jiddiy o'zgarishlar mavjud (Komenius, Levitov, Elkonin, Shvantsara 
va boshqalar). Keling, ko'p o'qituvchilar tomonidan tan olingan tahlilga to'xtalib o'tamiz. 
Periodizatsiya yoshga bog'liq xususiyatlarni - hayotning ma'lum bir davriga xos bo'lgan 
anatomik, fiziologik va ruhiy fazilatlarni aniqlashga asoslangan. O'sish, vazn ortishi, sut 
tishlarining paydo bo'lishi, ularning o'zgarishi, jinsiy etuklik va boshqa biologik jarayonlar 
ma'lum bir yosh davrlarida biroz og'ish bilan sodir bo'ladi. Insonning biologik va ruhiy 
rivojlanishi o'zaro bog'liq bo'lganligi sababli, aqliy sohada yoshga bog'liq o'zgarishlar ham 
sodir bo'ladi. Biologik, ijtimoiy etuklik kabi qat'iy tartibda bo'lmasada, shaxsning ruhiy 
rivojlanishining yoshga bog'liq dinamikasi namoyon bo'ladi. Bu inson taraqqiyotining izchil 
bosqichlarini va yosh davriga tayyorgarlik jarayonini yoritishda tabiiy asos bo'lib xizmat qiladi. 
Rivojlanishning to'liq davriyligi butun insoniyat hayotini eng xarakterli bosqichlarni, to'liq 
bo'lmagan (qisman) - uning ma'lum bir ilmiy sohani qiziqtirgan qismini qamrab oladi. 
Maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshidagi bolaning hayoti va rivojlanishini qamrab 
oluvchi davrlashtirish pedagogika uchun eng muhim narsalardan biri hisoblanadi. Bu 
tug'ilishdan 10-11 yoshgacha. Psixologiyada bolalarning aqliy rivojlanish davrlari mavjud. 
Ammo bu davrlashtirish hamma narsada pedagogik bilan bir xil emas: axir ruhiyatning 
rivojlanishi bachadonda boshlanadi va bola tug'ilgandan boshlab tarbiyalanadi. Bolaning 
rivojlanish xususiyatlarini yaxshiroq tushunish uchun ushbu davriylashtirish turlarini ko'rib 
chiqing. 
Ta'kidlash mumkinki, pedagogik davrlashtirishning asosi, bir tomondan, jismoniy va aqliy 
rivojlanish bosqichlari, ikkinchi tomondan, ta'limning rivojlanishi sharoitlari. Yosh va 
rivojlanish o'rtasidagi bog'liqlik sek. 3. 
Shakl 3. Yosh va rivojlanish o'rtasidagi o'zaro bog'liqli 
Agar organizm, uning asab tizimi va organlarining biologik kamolotining ob'ektiv bosqichlari, 
shuningdek, u bilan bog'liq kognitiv kuchlarning rivojlanishi bo'lsa, unda oqilona tashkil 
etilgan ta'lim jarayoni yoshga bog'liq xususiyatlarga moslashishi va ularga asoslangan bo'lishi 
kerak. 
Pedagogikada yoshning rivojlanish bosqichlarini inobatga olishga urinishlar qilingan. Hatto 
metodologiyani tanlash to'g'ri ekanligini ta'kidlaydigan nazariyalar mavjud edi va hatto 3-4 
yoshli bola ham yuqori matematikani va boshqa mavhum tushunchalarni o'zlashtirishi, har 
qanday ijtimoiy tajriba, bilim, amaliy ko'nikmalarni o'rganishi mumkin edi. Aslida, bunday 
emas. Agar bola hatto juda murakkab so'zlarni talaffuz qilishni o'rgansa, bu ularni 

---

tushunganligini anglatmaydi. Yoshga qarab belgilanadigan cheklovlar zamonaviy bolalar 
tezroq rivojlanib borishi, keng ufqlari, boy so'z boyligi va kontseptual zaxiralari borligi bilan 
chalkashmaslik kerak. Bu ijtimoiy rivojlanish sur'atlarining tezlashishi, turli xil ma'lumot 
manbalaridan keng foydalanish va xabardorlik darajasi oshishi bilan bog'liq. Rivojlanishni 
jadallashtirish imkoniyatlari biroz ortadi, ammo cheksiz darajada. Yosh o'z irodasini qat'iyan 
talab qiladi. Ushbu sohadagi amaldagi qonunlar insonning imkoniyatlarini jiddiy ravishda 
cheklaydi. 
Ya.A. Komenius tarbiyaviy ishda bolalarning yosh xususiyatlariga jiddiy e'tibor berishni talab 
qildi. Eslatib o'tamiz, u tabiatning muvofiqligi printsipini ilgari surgan va asoslagan, unga 
ko'ra ta'lim va ta'lim rivojlanishning yosh bosqichlariga mos kelishi kerak. Tabiatda hamma 
narsa o'z vaqtida sodir bo'ladi, shuning uchun tarbiyada hamma narsa o'z vaqtida va izchil 
ravishda o'tishi kerak. Shundagina inson tabiiy ravishda axloqiy fazilatlarga ega bo'lib, 
haqiqatni anglash uchun uning aqli kamolotiga yetgan haqiqatni to'liq o'zlashtirib olishi 
mumkin. "Assimilyatsiya qilinishi kerak bo'lgan barcha narsalar yoshga qarab taqsimlanishi 
kerak, shunda o'rganish uchun har bir yoshda idrok qilish mumkin bo'lgan narsalar taklif 
qilinadi", deb yozgan Y.A. Komenius. 
Yoshga bog'liq xususiyatlarni hisobga olish asosiy pedagogik printsiplardan biridir. Buning 
asosida o'qituvchilar o'quv yukini tartibga soladilar, turli xil mehnat turlari bo'yicha o'rtacha 
ish hajmini belgilaydilar va rivojlanish uchun eng maqbul kunlik, mehnat va dam olish 
jadvalini aniqlaydilar. Yosh xususiyatlari o'quv fanlari va ularning har biridagi materiallarni 
tanlash va tartibga solish masalalarini to'g'ri hal qilishga majburdir. Shuningdek, ular o'quv 
faoliyatining shakllari va usullarini tanlashni aniqlaydilar. 
Tanlangan davrlarning odatiyligi va ma'lum bo'lgan harakatchanligini ta'kidlab, ba'zi yosh 
guruhlari orasidagi chegaralarni qayta ko'rib chiqishga olib kelgan yangi hodisaga e'tibor 
qarataylik. Biz butun dunyo bo'ylab keng tarqalib ketgan tezlashuv haqida gapirayapmiz. 
Tezlashtirish - bu bolalik va o'smirlik davrida jadal jismoniy va qisman aqliy rivojlanish. 
Biologlar tezlashishni tananing fiziologik kamolotiga, psixologlarning aqliy funktsiyalarning 
rivojlanishi bilan, o'qituvchilarga shaxsning ruhiy rivojlanishi va ijtimoiylashishi bilan 
bog'lashadi. O'qituvchilar uchun tezlashuv jismoniy rivojlanishning jadal sur'ati bilan emas, 
balki tananing fiziologik etukligi va shaxsning ijtimoiylashishi bilan mos keladi. 
Akseleratsiya paydo bo'lishidan oldin va o'tgan asrning 60-70-yillarida buni sezishni 
boshlaganida, bolalar va o'smirlarning jismoniy va ma'naviy rivojlanishi muvozanatlashgan 
edi. Tezlashuv natijasida tananing fiziologik etukligi aqliy, aqliy va ijtimoiy rivojlanish 
sur'atlaridan ustun turadi. 
Muvofiqlik yuzaga keladi, uni quyidagicha ifodalash mumkin: aqliy, ijtimoiy, axloqiy 
fazilatlarning asosi bo'lgan psixik funktsiyalarga qaraganda tana tezroq o'sadi. Qizlar uchun 
13-15 yoshga va mamlakatimizning o'rta mintaqalarida yashaydigan o'g'il bolalar uchun 14-
16 yoshga kelib fiziologik rivojlanish deyarli yakunlandi va deyarli katta yoshdagilar 
darajasiga etdi, bu ma'naviy jihat to'g'risida gapirish mumkin emas. Kamolotga etgan 
organizm barcha "kattalar" fiziologik ehtiyojlarini, shu jumladan jinsiy, ijtimoiy rivojlanishni 
qondirishni talab qiladi va tez rivojlanayotgan fiziologiya bilan to'qnashadi. Kuchli ruhiy 
yuklashga olib keladigan zo'riqish mavjud, o'spirin uni yo'q qilish usullarini izlaydi va o'zining 

---

nozik fikrini keltirib chiqaradigan narsalarni tanlaydi. Bu tezlashuvning asosiy qarama-
qarshiligi bo'lib, ular o'spirinlarning o'zlarida sodir bo'layotgan o'zgarishlarga dosh 
berolmaydiganlar va ota-onalar, o'qituvchilar va tarbiyachilar uchun juda ko'p qiyinchiliklar 
tug'dirdi. Agar tezlashtirishning aniq texnik muammolari bo'lsa - maktablarni yangi mebel, 
o'quvchilarni kiyim-kechak va boshqalar bilan ta'minlash Shunday qilib, tezlashuvning axloqiy 
oqibatlari sohasida, birinchi navbatda, voyaga etmaganlar o'rtasida jinsiy aloqada bo'lgan 
barcha salbiy oqibatlar bilan bog'liq muammolar paydo bo'ldi. 
5.Psixodiagnostika» atamasi psixologik tashxis qo‘yish degan ma'noni anglatib, shaxsning 
ruhiy holati, to‘liq biror-bir alohida xususiyati haqida xulosa chiqarishdir, bunda «tashxis» 
shaxsning taraqqiyot ko‘rsatkichi va tavsifnomalarni birgalikda tahlil qilish asosida 
sinaluvchining holat va xususiyatlari haqidagi xulosalardan iborat. «Psixodiagnostika» 
atamasi ilk bor Rorshaxning «Psixodiagnostika» asari chop etilishidan so‘ng psixiatriyada 
qo‘llanilgan bo‘lib, u tez orada tibbiyotdan tashqarida ham keng miqyosda ommalasha 
boshladi. «Diagnoz», ya'ni «tashxis» esa shaxs rivojlanishidagi har qanday og‘ishlarni, hattoki 
uning holat va xususiyatlarining konkret taraqqiyot darajasini aniqlash demakdir. 
Psixodiagnostika – bu maxsus bilimlar sohasi bo‘lib, individ guruhning psixologik taraqqiyot 
ko‘rsatkichlarini, holat va xususiyatlarini baholash uchun metodikalar majmuini ishlab chiqish 
bilan bog‘liqdir. Psixologiya fani o‘rganayotgan har qanday jarayon psixodiagnostikaning 
baholash ob'ekti bo‘lishi mumkin. Masalan: o‘zaro hamkorlik qilayotgan shaxslarning xatti-
harakatlari va muloqotida Yuzaga keladigan, alohida bir odam sezgisidan boshlab, murakkab 
ijtimoiy- psixologik jarayongacha. 
Psixodiagnostika fanining nazariy vazifalari quyidagilardan iborat: 
psixik ko‘rinishlar tabiati va ularni ilmiy jihatdan printsipial baholashning imkon darajasini 
aniqlashtirish; 
hozirgi paytda psixologik ko‘rinishlarning miqdorini baholash va uning ilmiy asoslanganlik 
holatini o‘rganish; 
psixodiagnostik usul va uslublarning asosiy metodologik talablari nimalardan iborat; 
psixodiagnostik tadqiqotning shart-sharoitlari, natijalarni qayta ishlash hamda ularni 
interpretatsiya qilish usullarining ishonchliligi nimalarga asoslangan; 
test va psixodiagnostik metodlarning tuzilishi hamda ilmiyligini tekshirishning asosiy 
muolajalari nimalardan iborat. 
Psixodiagnostika fanining amaliy vazifalari psixolog faoliyatining maxsus sohasiga taalluqli 
bo‘lib, amaliy psixologik tashxis qo‘yish bilan bog‘liqdir. Bunda masala nafaqat nazariy, balki 
psixodiagnostik tadqiqotni tashkil qilish va o‘tkazishning amaliy jabhalarini qamrab oladi 
hamda quyidagi vazifalardan iboratdir: 
psixodiagnostga mutaxassis sifatida qo‘yiladigan kasbiy talablarni aniqlashtirish; 
psixolog haqiqatdan ham u yoki bu psixodiagnostik metodlarni mutaxassis sifatida 
muvaffaqiyatli o‘zlashtirib olgani haqida minimal amaliy shartlar, ya'ni kafolat sifatida; 

---

psixodiagnostika sohasida o‘z ishini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun psixolog o‘zida 
mujassamlashtirishi shart bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar; 
psixologning psixodiagnostika sohasida malakali mutaxassis ekanligini hamda amaliy jihatdan 
tayyorgarligini baholash mezonlarini hamda dasturlarini ishlab chiqish 
Bu vazifalar majmuasi, ya'ni psixodiagnostika fanining nazariy va amaliy vazifalari bir-biri 
bilan bog‘liqdir. Ushbu sohada etuk mutaxassis bo‘lib etishish uchun, psixolog nazariyani va 
amaliy psixodiagnostikaning asoslarini Yuqori darajada o‘zlashtirib olgan bo‘lishi shart. 
Amaliyotda individ, guruhning psixik taraqqiyot darajasi o‘rganiladi hamda quyidagi 
vazifalardan biri amalga oshiriladibiror-bir xususiyatga xos taraqqiyot holatini 
aniqlash;taraqqiyot dinamikasini va qandaydir vaqt davri mobaynida qayta tarbiyalash 
imkonini aniqlash; 
ta'lim-tarbiya natijasida, o‘tkazilgan pedagogik eksperiment natijasida individ guruh xulqi va 
ruhiyatidagi real o‘zgarishlarni kuzatib borish; 
shaxs sifatlarining oldingi taraqqiyot dinamikasi va qonuniyatlari tahlili asosida kelajakdagi 
taraqqiyotini aniqlab olish; 
sinaluvchi kishilar guruhlarini taraqqiyot darajasi natijasiga asoslanib kelajakdagi ishlar 
uchun toifalarga ajratish; 
u yoki bu topshiriqlarni bajara olishiga qarab individ guruhlarning yaroqliligini aniqlash, 
masalan o‘z xizmat vazifasini bajara olishda kasbiy tayyorgarligini tekshirish;psixokorrektsion 
ishlar olib borish maqsadida individ guruhning ijtimoiyme'yorga mos yoki mos emasligini 
aniqlash;individ yoki guruhning kelajak hayot yo‘liga yordam berish maqsadida tavsiyalar 
ishlab chiqish. 
Yuqorida sanab o‘tilgan vazifalar psixodiagnostika fani uchun umumiy hisoblanadi. Bu 
vazifalardan aksariyati maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktab ta'limida har xil 
yoshdagi bolalarga mos ravishda olib boriladigan ish jarayonlarida u bu darajada hal qilinadi. 
Psixodiagnostika xususiy jihatdan quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: 
bola tug‘ilgandan boshlab maktab ta'lim jarayoniga tayyorgarligi, yosh davrlarining psixologik 
taraqqiyot dinamikasini o‘rganadi (bilish jarayonlari, intellektual qobiliyatlari, shaxs sifatlari 
hamda shaxslararo munosabatlarini). Bunda har bir bolaga maxsus psixodiagnostik 
kartochka to‘ldiriladi va uning rivojlanish ko‘rsatkichlari har oyda yoki yilda qayd qilinib 
boriladi; 
har bir bolaning psixik va xulqiy rivojlanishidagi individual qobiliyatlarini tekshirish, uning 
o‘rtacha standart me'yorlardan chetlashishlari, ya'ni ijobiy (rivojlanishda oldindami), salbiy 
(rivojlanishdagi qoloqligi) tomonlarini aniqlash; 
bolaning ta'lim va tarbiya jarayonidagi Yutuqlarini aniqlash maqsadida psixologik xizmat 
ko‘rsatish va uning natijasida amaliy tavsiyalar ishlab chiqish; 

---

bolani yanada rivojlantirish maqsadida uning iqtidori, layoqati va individual qobiliyatlarini 
hamda qiziqishlarini tashxislash hamda ilmiy asoslangan psixologik maslahat va kasbga 
yo‘naltirilish ishlarini olib borish;
jarayonini, bunda psixolog va pedagoglar 
ta’sirini sinchkovlik bilankuzatib borishni talab qiladi.Ushbu printsipga 
muvofiq oldindan: 
a) tadqiqot joyi va vaqti aniqlanishi кегак; 
b) tadqiqotda o‘rganiladigan sinaluvchilar tanlanmasi tuzilishilozim; 
c) tadqiqot qaysi vaqtda va qanday vaqt oraliqlarida o‘tkazilishini 
belgilash zarur. Ushbu bandlar belgilangach, ulardan 
chetgachiqmaslikkerak, ya’ni qandaydir sub’ektiv sabablar bilan 
shoshilinch xulosalarchiqarmaslik, tadqiqotni bevaqt tugatish hollariga 
yo‘l qo‘ymaslikerak.Aks holda ob’ektivlik printsipi buzilgan bo‘ladi. 
2.2. Psixologik tadqiqotni o‘tkazish shakllari 
Bolani o‘rganish ikki asosiy shaklda: “ko‘ndalangiga kesim” v“uzunasiga 
kesim” metodi deb nomlanuvchi tadqiqot shaklida amalgaoshiriladi. 
Tadqiqot ko‘ndalangiga kesim shaklida o‘tkazilganda turii 
yoshdagbolalar guruhlarida muayyan psixologik jarayon, holat yoki 
xususiyato‘rganiladi va har xil yosh bosqichidagi bolalar ustidan olib 
borilgantadqiqot natijalari o‘zaro solishtiriladi. Masalan, D.B.Elkonin 
kichik,o‘rta va katta maktabgacha yoshdagi bolalaming syujetli-rolli 
o‘yinlarigaxos xususiyatlarni o‘rganib, o‘zaro solishtirib bolalar 
o‘yinlaritaraqqiyotiga xos umumiy qonuniyatni aniqlagan. Ko‘ndalangiga 
kesimshaklidagi tadqiqotda asosiy e’tibor sinaluvchi bolalar 
yoshidagifarqlarga qaratUishi kerak. Farq qanchalik kichik bo‘lsa, 
psLxologtadqiqotchi bola psixikasi va shaxsidagi muhim o‘zgarishlami 
payqashuchun ko‘proq imkoniyatga ega boiadi.Tadqiqot uzunasiga kesim 
shaklida o‘tkazilganda bir yoki bir nechabolaning muayyan vaqt 
oraligidagi hayoti o‘rganiladi. Tadqiqotchiuzluksiz ravishda bir yosh 
bosqichidan ikkinchisiga o‘tishda bolapsixikasi va hulq-atvorida ro‘y 
beruvchi o‘zgarishlami aniqlaboradi.Masalan, maktabgacha taiim 
muassasasida yangi dastur bo‘yichaish boshlangan boisa, muassasaga 
endi qabul qilingan bolalami 4-5 yil uzluksiz o‘rganish orqali dastuming 
bola taraqqiyotiga ta’sirinianiqlash va u haqida xulosa chiqarish mumkin 
boiadi. Uzunasigakesim shaklidagi tadqiqot shuningdek, ayrim hollarda 
longityud
tadqiqot ham deb ataladi. Tadqiqotning bu shakli ancha 
murakkab va ko‘p vaqt talab etadi. 

---

2.3. Bolalar psixologiyasining asosiy va yordamchi metodlariAn’anaviy 
ravishda tadqiqot metodlari asosiy va yoidamchi metodlargaajratiladi. 
Asosiy metodlar — kuzatish va eksperiment — bola taraqqiyoti haqida 
ishonchli ma’lumot bera oladi. Yordamchi metodlar — test, so‘rov, 
faoliyat mahsullarini o‘iganish — tasvirlovchi maiumot berib, bu 
maiumot asosida faqatgina taxminlami ilgari surish 
mumkinboiadi.Kuzatish. 
Kuzatish — psixologik tadqiqotning asosiy empirik metodlaridan
biri boiib, psixik hodisalami maqsadga muvofiq va tizimli ravishda idrok 
etishga asoslangandir. Kuzatish — tadqiqot vazifalaridan kelib chiqib 
maxsus tashkil etilgan idrok jarayonidir. Kuzatish quyidagi talablaiga 
javob berishi kerak: 
1. Kuzatishdan oldin uning maqsadi aniq belgilanishi kerak: bola
psixikasi, xulq-atvori va faoliyatining qaysi tomonlari kuzatilishini 
aniqlashtirish lozim. 
2. Kuzatish ob’ektiv bo‘lishi kerak: kuzatishda faqat u yoki bu holat, 
hodisani qayd etish, uni sub’ektiv talqin etishga o‘tmaslik lozim. 
3. Kuzatish muntazam, katta vaqt oraliqlarisiz o‘tkazilishi kerak. 
4. K uzatish shunday o ‘tkazilishi kerakki, bola uning kuzatilayotganini 
bilmasligi lozim.Kuzatishni amalga oshirayotgan tadqiqotchi 
kuzatilayotgan hodisalami tez qayd eta olish mahoratiga ega boiishi 
zarur.Kuzatishning quyidagi turlari mavjud: 
a) ichki kuzatish, tashqi kuzatish va kiritilgan kuzatish; 
b) standartlashtirilgan va standartlashtirilmagan kuzatish; 
c) frontal va tanlanma kuzatish. 
Kuzatish metodining asosiy kamchiligi shundaki, unda kuzatilayotgan 
hodisalarga faol ta’sir ko‘rsatish, ulami o‘zgartirish, kuzatish amalga 
oshirilgan vaziyatni xuddi shunday ko‘rinishda qaytadan yaratish 
imkonsisdir. Shunga qaramay bu metod haligacha asosiy psixologik 
metodlardan biri boiib kelmoqda. 
KEYS: Yangi tug'ilgan chaqaloqning qo'llari beixtiyor harakatlanadi, 2 
oyga qadar uning qo’llari tinchlana boshlaydi. Keyin esa bola kattalar 
qo'lidan uzatadigan o'yinchoqni olib, eng qiziqini tanlab olishi va unga 

---

g'amxo'rlik qilishi mumkin - uni ushlash, aylantirish, his qilish, yuzga 
yaqinlashtirish va uni "tishlarga" va h..
Bolaning bunday harakatlarining psixologik ma'nosi nimada?
JAVOB:....