Davlat krediti va davlat qarzini samarali boshqarish

---

Davlat krediti va davlat qarzini samarali boshqarish 
 
S.G’.Jo’raqobilova 
A.O.Shukurov 
M.Umarov 
TMI 
 
Annotatsiya: Mazkur maqolada davlat krediti va davlat qarzini jalb qilishning 
zaruriyati, iqtisodiy ahamiyati va uni samarali boshqarish muammolari o’rganilgan 
Kalit so‘zlar: davlat krediti, davlat qarzi, ichki qarz, tasgqi qarz, davlat kafolati, 
qisqa muddatli qarz, uzoq muddatli qarz. 
 
Effective management of public credit and public debt 
 
S.G.Juraqobilova 
A.O.Shukurov 
M.Umarov 
Tashkent Financial Institute 
 
Abstract: This article examines the necessity, economic importance and 
problems of effective management of public credit and public debt. 
Keywords: state credit, state debt, domestic debt, domestic debt, state guarantee, 
short-term debt, long-term debt.
 
Xalqaro tajriba shuni koʻrsatadiki, qarz munosabatlari dunyodagi juda koʻplab 
mamlakatlarga xos boʻlib, uning ildizlari qadimgi davrlarga borib taqaladi. Qadimgi 
zamonlarda odamlar urug‘larni sotib olish uchun qarz olgan, qarzni esa hosilni yig‘ib 
olgandan keyin qaytarishgan. “Hozir ham banklar va kreditorlar kelajak taraqqiyot 
uchun urug‘lar ekishda muhim rol oʻynamoqda. Shu bilan birga tarix hech narsa bilan 
kafolatlanmagan kredit ajiotaji jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga olib kelgani kabi 
qarz berishning salbiy tomonlarini ham biladi. Bunday muammolardan qochish uchun 
qarz olishga e’tiborliroq boʻlish hamda uning oʻrniga investitsiyalarga koʻproq 
ahamiyat berish zarur”
1
.
Globallashgan dunyoda har qanday davlatning asosiy vazifasi makroiqtisodiy 
barqarorlikka erishish, aholining farovonligini oshirish va yuqori oʻsish sur’atlariga 
erishish hisoblanishi hech kimga sir emas. Oʻzbekiston Respublikasi ham soʻnggi 
yillarda jahon hamjamiyati bilan faol iqtisodiy va siyosiy integratsiyaga kirishmoqda. 
1
https://www.imf.org/en/News/Articles/2019/11/07/sp110719-how-to-use-debt-wisely 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1107

---

Xususan, tashqi moliyaviy resurslar va qarzlar jalb qilishda Oʻzbekiston juda faol 
tarzda qatnashmoqda, ya’ni mamlakatimizning yalpi davlat qarzi 2016-yilda 9,5 mlrd. 
AQSh dollarini (YaIMga nisbatan 11,6 foiz) tashkil etgan boʻlsa, 2022-yil 1-yanvar 
holatiga bu koʻrsatkich 26,3 mlrd. AQSh dollari yoki YaIMning 38 foizini tashkil 
etmoqda. Bu statistik ma’lumotlar bir tomondan bizni tashvishga solishi ham turgan 
gap, ya’ni rivojlanayotgan davlatlarda qarzlardan foydalanish samaradorligi ancha past 
hamda shaffoflik masalasi ham jiddiy masala ekanligi tashvishga soladi. Xalqaro 
Valyuta Jamg‘armasi tavsiyasiga koʻra rivojlanayotgan davlatlarda, jumladan, 
Oʻzbekistonda ham davlat qarzining YaIMga nisbatan xavfsiz darajasi 55-60 foizni 
tashkil etishi aytib oʻtilganini hisobga oladigan boʻlsak, Oʻzbekistonning davlat 
qarziga xizmat koʻrsatish darajasi barqaror deya e’tirof etishimiz mumkin. Shu bilan 
birga qarzlarning iqtisodiy taraqqiyotga qoʻshayotgan hissasi qarzning darajasidan 
ham koʻproq ahamiyat kasb etadi. Shu xususida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
Sh.Mirziyoyev bu borada o‘z fikrlarini aytib oʻtdilar: “Tashqi qarz shu xalqimizning 
farovonligiga xizmat qilyapti. Eng muhimi - tashqi qarz miqdori qonun doirasida. 
Tashqi qarz ham hamma davlatlarga berilmaydi: ishonch borki, bizga taqdim 
qilishyapti. Hammasi maqsadli ishlatilyapti va vaqtida qaytariladi. Boshqa davlatlar 
tashqi qarzi bilan solishtirganda bizniki ancha past koʻrsatkichda”
2
. Oʻzbekiston 
oʻzining mustaqil taraqqiyoti davrida qisqa muddatli spekulyativ kreditlardan voz 
kechib, chet el investitsiyalarini oʻrta, uzoq muddatli va imtiyozli foiz stavkalar 
boʻyicha jalb etish tamoyillariga doim amal qilib kelmoqda. Davlat qarzlaridan 
samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega ekanligi, hozirgi paytda O‘zbekistonning 
davlat qarzi jadallik bilan o‘sayotganligi mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi.
Davlat qarzining mazmun va mohiyatini oʻrganishdan oldin davlat qarzi va unga 
aloqador boʻlgan atamalarning ma’nosini tushunib olishimiz kerak boʻladi. Misol 
uchun davlat qarzi deyilganda Oʻzbekiston Respublikasining ichki va tashqi 
mablagʻlarni jalb qilish natijasida yuzaga kelgan majburiyatlari tushuniladi. 
Rivojlanayotgan davlatlar tajribasida juda koʻp uchraydigan va og‘riqli muammo 
hisoblanadigan atama bu davlat kafolatidir, ya’ni Oʻzbekiston Respublikasi rezidenti 
oʻzidan undiriladigan summani qarz shartnomasida belgilangan muddatda toʻlamagan 
yoki qarz shartnomasida belgilangan boshqa shartlarni muddatida bajarmagani tufayli 
defolt hodisasini bartaraf qilmagan taqdirda Oʻzbekiston Respublikasining qarz 
beruvchi oldidagi qarzni toʻliq yoki qisman toʻlab berish majburiyati hisoblanadi. Shu 
bilan birga biz defolt hodisasini ham oʻrganishimiz darkor. Bunda defolt hodisasi - qarz 
shartnomasida koʻzda tutilgan shartlarning toʻliq yoki qisman bajarilmasligi natijasida 
qarz beruvchiga qarzdorlik muddati tugagunga qadar qarz oluvchidan qarzlarni toʻliq 
toʻlashni talab qilishga imkon beradigan holatga aytilishini alohida qayd etamiz. 
2
https://kun.uz/uz/news/2022/02/19/hammasi-maqsadli-ishlatilyapti-prezident-tashqi-qarz-boyicha-xavotirlar-
orinsizligini-aytdi. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1108

---

“Qarz” soʻzi arabcha soʻzdan olingan boʻlib, “kesish” degan ma’noni anglatib, 
Oʻzbek tilining izohli lug‘atida qarz - ma’lum muddat oʻtgandan keyin qaytarish sharti 
bilan berilgan yoki olingan narsa (pul, buyum)
3
. 
Davlat krediti hokimiyat va boshqaruv organlari orqali, bir tomondan, davlat va 
ikkinchi tomondan, jismoniy va yuridik shaxslar oʻrtasida vujudga keladigan iqtisodiy 
munosabatlar majmuidan iborat boʻlib, unda davlat qarz oluvchi, kreditor (qarz 
beruvchi) va kafil sifatlarida maydonga chiqadi. Bunday iqtisodiy munosabatlarning 
mumtoz (klassik) shaklida davlat, odatda, mablag‘larni qarz oluvchi boʻlib 
hisoblanadi. Аgar davlat yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarish va haq (toʻlov, 
toʻlash) asosida mablag‘larni taqdim etib, kreditor (qarz beruvchi) sanalsa, unda 
amalga oshirilishi lozim boʻlgan operatsiyalar hajmi ancha kamayadi. Jismoniy va 
yuridik shaxslar tomonidan olingan qarzlarni uzish (qaytarish) yoki ularning boshqa 
majburiyatlarini bajarish javobgarligini davlat oʻz zimmasiga olgan holatda, u kafilga 
aylanadi. Markazlashtirilgan pul fondlarining oʻlchamiga bevosita taʼsir koʻrsatuvchi 
kredit munosabatlarining dastlabki ikki koʻrinishidan (qarz oluvchi va kreditor) farq 
qilgan holda davlat tomonidan kafolatning berilishi oʻsha markazlashtirilgan pul 
fondining, albatta, oʻzgarishiga olib kelmasligi mumkin. Аgar qarzdor oʻzining 
zimmasiga yuklatilgan majburiyatlar boʻyicha toʻliq hajmda va oʻz vaqtida hisob-kitob 
qilishni uddalay olsa, kafil hech qanday qoʻshimcha xarajatlarni amalga oshirmaydi. 
Biroq amaliyotda yetarli darajada ishonchli boʻlgan qarz oluvchilar davlat kafolatiga 
muhtoj boʻlmaydi. Ular mustaqil ravishda kredit bozoridan mablag‘larni jalb qilishga 
qodirdir. Odatda, davlat kafolatlari yetarli darajada ishonchli boʻlmagan qarz 
oluvchilarga nisbatan qoʻllaniladi va bu narsa shunga mos ravishda, markazlashtirilgan 
pul fondidan xarajatlarning oʻsishiga olib keladi. 
E.Beqiraj va S.Fedeli tomonidan Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish Tashkilotiga 
a’zo 21 ta mamlakat hukumatlarning qarz/YaIM nisbatining oshib borishiga 
munosabatlarini oʻrganishdi. Agar qarz yuki oshib boraversa, davlatlar bunga javoban 
qanday toʻg‘irlovchi choralar koʻrishi mumkinligini, qarz va defitsit oʻrtasidagi 
korrelyatsiyani tadqiq qilishgan. 
Davlat krediti iqtisodiy kategoriya sifatida ikki koʻrinishdagi - moliya va kredit - 
pul munosabatlarining oʻrtasida joylashgan boʻlib, shunga mos ravishda, u ham 
moliyaga va ham kreditga tegishli boʻlgan xususiyatlarga egadir. Moliya tizimining 
alohida olingan boʻg‘ini sifatida esa davlat krediti davlatning markazlashtirilgan pul 
fondlarini (byudjet va byudjetdan tashqari fondlarni) shakllantirish va ulardan 
foydalanish jarayoniga xizmat qiladi
4
.
Byudjet defitsitini moliyalashtirish uchun davlat boshqaruv organlari qarziy 
mablag‘larni, qarzlarni jalb qilishga majburdir. Qarziy mablag‘larni, qarzlarni jalb 
3
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent. 247-bet. 
4
Olimjonov O.O, Malikov T.S. Moliya. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019. 565-bet. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1109

---

qilish, odatda, qarz shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Unga koʻra, bir tomon (qarz 
beruvchi) ikkinchi tomonning (qarz oluvchining) mulkiga maʼlum belgilarga ega 
boʻlgan pul mablag‘lari yoki boshqa buyumlarni beradi, qarz oluvchi esa shu 
summadagi pul mablag‘lari (qarz summasi) yoki teng miqdor va sifatdagi buyumlarni 
qarz beruvchiga qaytarish majburiyatini oladi. Shartnoma boʻyicha qarz oluvchi boʻlib 
davlat yoki uning subyektlari, qarz beruvchilar boʻlib esa fuqarolar, xalqaro moliya 
institutlari, chet el davlatlari yoki yuridik shaxslar hisoblanadi. Davlat qarzlari ixtiyoriy 
boʻlib, muomalaga chiqarilgan qarzlarning shartlarini oʻzgartirishga yoʻl qoʻyilmasligi 
alohida ahamiyatga ega jihatlardan biridir.
Davlat krediti quyidagi bir necha belgilarga koʻra klasssifikatsiya qilinadi:
1) emitentlar boʻyicha:
✓ markaziy boshqaruv organlari tomonidan joylashtiriladigan qarzlar;
✓ hududiy boshqaruv organlari tomonidan joylashtiriladigan qarzlar;
2) joylashtirilish joyiga qarab:
✓ ichki qarzlar;
✓ tashqi qarzlar.
3) bozorda muomala qilishiga (aylanishiga) qarab:
✓ bozorli qarzlar;
✓ nobozorli qarzlar.
Bozorli qarzlar erkin sotiladi va sotib olinadi. Ular byudjet defitsitini 
moliyalashtirishda asosiy boʻlib hisoblanadi. Nobozorli qarzlar erkin ravishda oʻz 
egalarini almashtirishi mumkin emas. Ular qimmatli qog‘ozlar bozorida muomalada 
boʻlmaydi. Maʼlum bir investorlarni jalb qilish uchun bunday qarzlar davlat tomonidan 
chiqariladi va shu investorlarning oʻziga xos boʻlgan manfaatlariga mos keladi. 
Masalan, g‘arb mamlakatlarida nobozorli davlat obligatsiyalari nodavlat pensiya 
fondlari, sug‘urta kompaniyalari va kichik investorlarning mablag‘larini jalb qilish 
uchun chiqariladi.
4) mablag‘larni jalb qilish muddatiga koʻra:
✓ qisqa muddatli (bir yilgacha qaytarish muddati bilan);
✓ oʻrta muddatli (bir yildan besh yilgacha);
✓ uzoq muddatli (besh yil va undan yuqori)
5
. 
Qisqa muddatli qarzlardan byudjet daromadlarining kelib tushishi va xarajatlarini 
amalga oshirishdagi qisqa muddatli uzilishlarni moliyalashtirish uchun foydalaniladi. 
Odatda, bunday maqsadlar uchun veksellar chiqariladi. Italiyada g‘aznachilik 
veksellari 3, 6, 12 oylik muddatlarda, Yaponiyada - 60 kunlik, Buyuk Britaniyada - 91 
kunlik muddatlarda chiqariladi. G‘aznachilik veksellari ikki yilgachalik muddatlarda 
chiqariladigan Germaniya bundan mustasnodir.
5
Olimjonov O.O, Malikov T.S. Moliya. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019. 570-bet. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1110

---

Baʼzi bir mamlakatlarda nisbatan uzoq muddatlar uchun mablag‘larni jalb 
qilishda g‘aznachilik notalaridan foydalanilib, ular veksellarga nisbatan kamroq 
tarqalgandir. Italiyada bunday g‘aznachilik notalari 2-3 yillik qaytarilish muddati bilan, 
АQShda bir yildan oʻn yilgacha qaytarilish muddatlarida chiqariladi. Uzoq muddatlar 
uchun mablag‘larni jalb qilish, odatda, obligatsiyalar yordamida amalga oshiriladi.
5) qarziy majburiyatlarning taʼminlanganligiga qarab:
✓ garovli;
✓ garovsiz.
Garovli obligatsiyalar konkret yoki aniq mulk bilan taʼminlanadi. Bunday 
obligatsiyalar xorijning rivojlangan mamlakatlarida tez-tez mahalliy hokimiyat 
organlari tomonidan muomalaga chiqariladi. Garovsiz obligatsiyalar aniq bir narsa 
taʼminlanmaydi: uning taʼminlanish asosi boʻlib davlatning yoki mahalliy hokimiyat 
organlarining jami mulki hisoblanadi. Markaziy boshqaruv organlari, odatda, garovsiz 
obligatsiyalarni muomalaga chiqarishadi. Ularning ishonchliligi juda yuqori 
boʻlganligi uchun ular qoʻshimcha kafolatga ehtiyoj sezmaydi. 
6) toʻlanadigan daromadning xarakteri boʻyicha: 
✓ yutuqli qarziy majburiyatlar;
✓ foizli qarziy majburiyatlar;
✓ nol kuponli qarziy majburiyatlar
6
.
Yutuqli obligatsiyalar boʻyicha daromadlarning toʻlanishi lotereyalar asosida 
amalga oshiriladi. Bu obligatsiyalar katta talabga ega emas. Chunki investorlar 
tasodifga tayanib emas, balki barqaror daromad olishga intiladilar. Yutuq olishni 
istaganlar esa lotereya chiptalari sotib olishni ixtiyor etadilar. Bu turdagi qarziy 
majburiyatlarning asosiysi foizli obligatsiyalar boʻlib, ular boʻyicha daromad kuponlar 
asosida yilda bir, ikki yoki toʻrt marta toʻlanadi. Investorlarning juda koʻpchiligi ana 
shunday qarziy majburiyatlarni ma’qul koʻrishadi.
Davlatning qisqa muddatli qarziy instrumentlari kuponlarga ega emas. Ular 
nominalidan chegirmalash asosida sotiladi va nominal boʻyicha sotib olinadi. Ayrim 
uzoq muddatli qarziy majburiyatlar ham kuponlarga ega boʻlmasligi mumkin. Ular 
boʻyicha barcha daromadlar asosiy qarzning summasi bilan birgalikda toʻlanadi. Xuddi 
qisqa muddatli obligatsiyalar singari ular ham nominalidan chegirmalash orqali sotiladi 
va nominali boʻyicha sotib olinadi. Amaliyotda bunday obligatsiyalar nol kuponli 
obligatsiyalar nomini olgan.
Moliyaviy siyosatning yoʻnalishlaridan biri sifatidagi davlat kreditini boshqarish 
davlatning boshqaruv va hokimiyat organlari qoʻlidadir. Faqat ular byudjet 
defitsitining umumiy hajmini va demak, uni moliyalashtirish uchun zarur boʻlgan 
qarzlarning hajmini, pul muomalasi, kredit, ishlab chiqarish, aholi bandligiga ta’sir 
6
Olimjonov O.O, Malikov T.S. Moliya. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019. 571-bet. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1111

---

qilishning asosiy yoʻnalishlari va maqsadlarini hamda kichik biznes va mamlakat 
ayrim mintaqalarini qoʻllab-quvvatlash boʻyicha umumdavlat dasturlarini amalga 
oshirishning maqsadga muvofiqligini aniqlaydi. Davlat byudjetining doimiy yoki 
xronologik tarzda defitsitliligi va yuqori darajadagi davlat qarzlarining mavjudligi 
hozirgi sharoitda sanoati rivojlangan barcha davlatlarga xosdir. Davlatning kredit 
ekspansiyasi natijasida boshqa qarz oluvchilar moliyaviy bozordan siqib 
chiqarilayapti, kreditga nisbatan boʻlgan yuqori foiz stavkalari hamon saqlanib 
qolmoqda. Davlat qarzlariga xizmat qilish boʻyicha katta xarajatlar soliq 
tushumlarining katta qismini oʻziga tortayapti. 
Shuning uchun ham byudjet defitsiti va davlat qarzini qisqartirish sanoati 
rivojlangan mamlakatlar boshqaruv organlari tomonidan eng dolzarb masalalardan biri 
sifatida e’tirof etilayapti.
Tor ma’noda davlat kreditini boshqarish deyilganda davlat qarziy majburiyatlarini 
muomalaga chiqarish va joylashtirish, davlat qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga 
solish, davlat qarziga xizmat koʻrsatish va uni qaytarish (uzish), ssuda va garantiyalar 
taqdim etish bilan bog‘liq boʻlgan harakatlar majmui tushuniladi.
Davlat kreditini boshqarishni boshqaruv organlari, moliya va kredit institutlari 
amalga oshiradi. Uni operativ boshqarish esa mamlakat hukumatining rahbarligi ostida 
Moliya vazirligining Markaziy bank bilan hamkorligida ta’minlanadi. 
Davlat qarzining yuqori darajasi koʻp holatda mamlakatning iqtisodiy 
taraqqiyotiga salbiy ta’sir etuvchi omil sifatida koʻriladi hamda bir nechta empirik 
tadqiqotlar va kuzatuvlar asosida isbotlangan. XXI asrda yuz bergan eng soʻnggi 
moliyaviy va iqtisodiy inqirozlar, jumlada 2008-2009-yillardagi jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi va yaqinda boshlangan va davom etayotgan koronavirus pandemiyasi 
sababli global iqtisodiy faollikning keskin pasayishi paytida koʻrilgan noodatiy fiskal 
va monetar choralar rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarda qarz yukining jiddiy 
oshishiga olib kelgani barchamizga ayon boʻlgan holat. Bu esa oʻz navbatida 
iqtisodchilar va qaror qabul qilish bilan shug‘ullanuvchi siyosatchilar oʻrtasida keng 
muhokamalarga sabab boʻlmoqda. Xususan, bunaqa tez su’ratlar bilan oʻsib 
borayotgan qarz global iqtisodiyotga, talab va taklif zanjiriga qanday munosabatda 
boʻlishini aniq tahlil etish ancha murakkab jarayonligi koʻp mamlakatlar misolida 
koʻrinmoqda. Bir narsa aniqki, maqsadsiz va tizimsiz ishlatilgan qarzlar past iqtisodiy 
faravonlikka, iqtisodiy oʻsishni pasaytirishi va kam unumdorlikka olib kelgan holda 
uzoq muddatli muammolarga sabab boʻlishi aniq. 
2018-yildan beri Jahon banki va Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi rivojlanayotgan 
va kam daromadli davlatlarda jadallik bilan oʻsib borayotgan qarz muammosiga koʻp 
qirrali va kompleks yondashuvlarni joriy qilish boʻyicha muhim ishlarni amalga 
oshirib kelmoqda. Hech kim kutmagan holatda paydo boʻlgan va mamlakatlar ongli 
ravishda iqtisodiy pasayishga rozi boʻlgan sharoitda aholini ijtimoiy va iqtisodiy 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1112

---

himoya qilish qarzlarga boʻlgan an’anaviy yondashuvlarni yoʻqqa chiqardi hamda 
keskin iqtisodiy inqirozdan qutulib qolish uchun xalqaro moliya insitutlaridan 
imtiyozli va uzoq muddatli kreditlar va qarzlar olishga majbur boʻldi. Shunday holatda 
qarzlarning barqarorligini saqlashda Xalqaro Valyuta Jamg‘armasining rivojlangan 
davlatlar va past daromadli mamlakatlar uchun ishlab chiqilgan dasturlari asos boʻlib 
xizmat qilmoqda
7
. 
Davlat qarzining mazmun-mohiyatidan kelib shuni aytishimiz mumkinki, qarz 
yuki oshayotgan mamlakatlar tezroq siyosiy iroda koʻrsatgan holda qarzlarning 
moliyaviy va iqtisodiy barqarorlikka ijobiy va salbiy ta’sirlari modellarini ishlab 
chiqishi maqsadga muvofiqdir. 
Davlat qarzlarini boshqarish va u bilan bog‘liq risklarni oldini olish keng qamrovli 
huquqiy, iqtisodiy va texnologik asoslar orqali amalga oshiriladi. Shu paytga qadar 
davlat tashqi qarzi bilan bog‘liq barcha munosabatlar 1996-yil 29-avgustdagi 
Oʻzbekiston Respublikasining “Xorijdan mablag‘ jalb qilish toʻg‘risida”gi 263-I-son 
Qonuni orqali tartibga solingan boʻlib, davlat qarzlarini iqtisodiy oʻsishni 
rag‘batlantirish, kreditorlarga oʻz vaqtida ishonchli tarzda toʻlovlarni amalga oshirish, 
davlat qarzining YaIMga nisbatan yillik limitlarni belgilash va boshqa davlat qarzi 
bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solish zaruriyati “Davlat qarzi tog‘risida”gi 
qonunni ishlab chiqishni taqozo etdi deyishimiz mumkin. Shu maqsadda Oʻzbekiston 
Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son Farmoniga asosan 
Oʻzbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan “Davlat qarzi 
toʻgʻrisida”gi qonun loyihasi 2021-yilning 12-noyabrida Oʻzbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasi tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga kiritildi
8
.
Qonun loyihasida davlat qarzini boshqarishga doir asosiy qoidalar va davlat 
qarzining yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbatan eng yuqori miqdori belgilanmoqda. 
Shu bilan birga, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlisi palatalari, Hisob 
palatasi, Vazirlar Mahkamasi, Markaziy bank va Moliya vazirligining davlat qarzini 
boshqarish sohasidagi vakolatlari, hamda davlat qarzi toʻgʻrisidagi maʼlumotlar 
ochiqligini taʼminlash, jumladan, OAVda yoritib borish va rasmiy veb-saytlarda chop 
etish boʻyicha qoidalar alohida koʻrsatib oʻtilmoqda. Xususan, davlat qarzini 
boshqarishda parlament rolini oshirish maqsadida Oliy Majlis palatalariga davlat 
qarzining cheklangan hajmini belgilash, davlat qarzini boshqarish strategiyasi ijrosini 
koʻrib chiqish hamda jalb qilingan mablag‘larning maqsadli ishlatilishi toʻg‘risidagi 
hisobotlarni eshitish vakolatlari berilmoqda.
Qonun loyihasida davlat kafolatini berish tizimi takomillashtirish qoidalari va 
davlat qarzi boʻyicha xatarlarni boshqarish boʻyicha amalga oshiriladigan harakatlar 
majmui aks ettirilmoqda.
7
https://www.imf.org/external/pubs/ft/ar/2021/eng/downloads/imf-annual-report-2021.pdf. 
8
https://regulation.gov.uz/oz/d/47850.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1113

---

Qonun loyihasi davlat qarzini boshqarish jarayoni fragmentatsiyalashuvining 
oldini olish, davlat qarzini barqaror darajada saqlash, xorijiy kreditor va investorlarning 
mamlakatning qarzlarni toʻlay olish salohiyatiga boʻlgan ishonchining ortishi hamda 
davlat tomonidan qarzlarning qulay shartlarda va barqaror narxlarda jalb qilinishi 
uchun zarur muhit shakllantirishga qaratilgan. 
Bu qonun loyihasidan avval ilk bora mamlakatimizda davlat qarzini xavfsiz 
darajada saqlab turish uchun uning cheklangan miqdorlarini qonun bilan belgilash 
amaliyoti joriy etilgan edi. “2020-yil uchun Oʻzbekiston Respublikasining Davlat 
byudjeti toʻg‘risida”gi Qonunda 2020-yilda davlat tashqi qarzi shartnomalariga limit 
5,5 mlrd. AQSh dollari miqdorida qat’iy belgilab qoʻyildi
. 
Bu amaliyot keying yilda 
ham mantiqan davom etgan holda Oʻzbekiston Respublikasining “2021-yil uchun 
Oʻzbekiston Respublikasining davlat byudjeti toʻg‘risida”gi OʻRQ-657-son Qonuniga 
muvofiq, Oʻzbekiston Respublikasi nomidan va Oʻzbekiston Respublikasining kafolati 
ostida jalb qilingan davlat qarzining summasi yalpi ichki mahsulotning yillik prognoz 
koʻrsatkichiga nisbatan 60 foizdan oshmasligi kerakligi belgilab qoʻyildi. Shuningdek, 
2021-yil uchun Oʻzbekiston Respublikasi (Oʻzbekiston Respublikasi hukumati) 
nomidan va Oʻzbekiston Respublikasining kafolati ostida ichki va tashqi qarzlarni jalb 
qilish boʻyicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan sof hajmi 5,5 mlrd. 
AQSh dollari, shundan Davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirish uchun - 2,2 mlrd. 
AQSh dollari (shu jumladan, davlat qimmatli qog‘ozlari - 5 trln. soʻm), investitsiya 
loyihalarini moliyalashtirish uchun - 3,3 mlrd. AQSh dollari miqdorida belgilanishi 
qonun bilan belgilab qoʻyildi. Bu koʻrsatkich hukumatni target emas, balki ichki va 
tashqi shok boʻlgan taqdirda ham davlat qarzining barqarorligini saqlashga qaratilgani 
bilan ham ahamiyatli
9
. 2022-yil uchun davlat byudjetining parametrlari va 2023-2024-
yillarga byudjet moʻljallari toʻg‘ridagi 742-sonli Qonunda ham yillik limit va chegarlar 
belgilandi va davlat qimmatli qog‘ozlarining sof qiymati degan tushuncha kiritildi. 
Unga koʻra, 2022-yil uchun Oʻzbekiston Respublikasi nomidan va Oʻzbekiston 
Respublikasining kafolati ostida tashqi qarzlarni jalb qilish boʻyicha yillik 
imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan hajmi 4,5 mlrd AQSh dollari, shundan 
Oʻzbekiston Respublikasining Davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirish uchun - 2,5 
mlrd AQSh dollari, investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun - 2,0 mlrd AQSh 
dollari miqdorida belgilandi va Moliya vazirligi tomonidan chiqariladigan davlat 
qimmatli qog‘ozlarining cheklangan sof hajmi 6 trln soʻm miqdorida belgilangaligini 
alohida qayd etishimiz mumkin
10
. 
9
O‘zbekiston Respublikasining “2021-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjeti to‘g‘risida”gi O‘RQ-657-
son Qonuni, 2020-yil 25-dekabr // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi 23.12.2021-y., 03/21/738/1184-son. 
10
O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 30-dekabrdagi “2022-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjeti 
to‘g‘risida”gi O‘RQ-742-son Qonuni // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 30.12.2021-y., 03/21/742/1229-son. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1114

---

Davlat qarzini boshqarishdan asosiy maqsad davlat tomonidan mablagʻ jalb qilish 
hisobidan Oʻzbekiston Respublikasining Davlat byudjeti taqchilligini qoplashga, 
shuningdek, ijtimoiy va infratuzilma loyihalar hamda rivojlanish davlat dasturlarini 
moliyalashtirishga boʻlgan ehtiyojni hamda davlat qarziga xizmat koʻrsatishni oʻz 
vaqtida eng maqbul xarajat va xatar darajasi evaziga taʼminlash, davlat qarzining 
oʻrtacha soʻndirish muddatini uzaytirish hamda valyutalar va manbalari boʻyicha 
diversifikatsiya qilish, davlat tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi valyutasida 
mablagʻ jalb qilish amaliyotini kengaytirish, davlat qarziga xizmat koʻrsatish bilan 
bogʻliq xatarlarni oldini olish, bartaraf etish yoki kamaytirishdan iboratdir. 
1-rasm. Davlat qarzini boshqarishning asosiy prinsiplari 
Davlat qarzini boshqarishning asosiy prinsiplari davlat qarzini boshqarish 
jarayonining barcha bosqichlarida qoʻllanilsagina ijobiy natijalar berishi mumkinligini 
ham esdan chiqarmasligimiz lozim. 
Yana bir muhim masalardan biri shuki, davlat qarzini samarali boshqarish turli 
davlatlarda turli vakolatli organlarga beriladi. Oʻzbekiston Respublikasida Moliya 
vazirligi davlat qarzini boshqarish sohasida yagona vakolatli organdir. 
Vakolatli organ davlat qarzini boshqarish sohasini davlat tomonidan tartibga 
solishni amalga oshiradi va quyidag vakolatlarga ega hisoblanadi: 
1) davlat qarzini boshqarish strategiyasi loyihasini ishlab chiqadi va tasdiqlash 
uchun Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritadi; 
2) davlat kafolatini rasmiylashtiradi; 
3) davlat tomonidan mablagʻ jalb qilishning davlat qarzi barqarorligiga taʼsirini 
baholaydi; 
4) davlat tomonidan jalb qilinishi koʻzda tutilgan mablagʻning qiymati, muddati, 
valyutasi, foiz stavkasi turi (qatʼiy belgilangan yoki oʻzgaruvchan) va qarz vositasi, 
shuningdek, boshqa shartlarni Oʻzbekiston Respublikasi nomidan belgilaydi; 
5) davlat qarziga xizmat koʻrsatish boʻyicha mablagʻlarning manbalarini 
aniqlaydi; 
6) Oʻzbekiston Respublikasi nomidan davlat qimmatli qogʻozlarini chiqaradi, 
bunda maslahat va boshqa xizmatlar koʻrsatilishi boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi 
nomidan hujjatlarni imzolaydi; 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1115

---

7) davlat gʻaznachilik obligatsiyalari bozorini tartibga solish va rivojlantirish 
sohasida olib boriladigan siyosatni belgilaydi va amalga oshiradi; 
8) avval chiqarilgan davlat gʻaznachilik obligatsiyalarini qayta moliyalashtirish 
yoki soʻndirish uchun davlat gʻaznachilik obligatsiyalarini chiqarish yuzasidan 
qarorlar qabul qiladi. 
9) davlat qarzining hisobi va hisobotini yuritadi, maʼlumotlarning axborot bazasi 
yaratilishini tashkil etadi; 
10) Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasiga davlat qarzi toʻgʻrisidagi hisobotlarni tayyorlaydi
11
. 
Davlat qarzini oʻrta va uzoq muddatli samarali boshqarish strategiyalarini ishlab 
chiqishda jahonda katta ta’sir kuchiga ega xalqaro moliya institutlar (Jahon Banki 
Guruhi va Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi) alohida oʻrin tutadi. Xususan Oʻzbekistonda 
ham ilk bor ushbu ikki xalqaro moliya tashkilotlarining texnik koʻmagida 2019-yil 
oktabr oyida 2019-2022-yillarga moʻljallangan “Davlat qarzini boshqarishning oʻrta 
muddatli strategiya”si ishlab chiqildi va hozirda barcha qilinayotgan islohotlar ushbu 
hujjatga asoslanib amalga oshirilmoqda. Ushbu strategiyaga muvofiq quyidagi 
tavsiyalar ishlab chiqildi: 
✓ davlat qarzlarini boshqarish strategiyasini doimiy tarzda rivojlantirish va 
yangilab borishni yoʻlga qoʻyish choralarini koʻrish; 
✓ yillik qarz olish rejalarini ishlab chiqish va Oʻzbekistton Respublikasining 
davlat byudjeti toʻg‘risidagi qonunida aks ettirish; 
✓ har chorakda davlat qarzi holati va dinamikasi sharhi statistik blyutenini ishlab 
chiqish va jamoatchilikka ochiq ma’lumotlar berish tizimini kengaytirish; 
✓ davlat qimmatli qog‘ozlar bozorini jozibadorligini oshirish hamda individual 
shaxslar va xorijiy investorlarga DQQ bozorini ochib berish choralarini koʻrish; 
✓ davlat qarzlarini muddatlar, investorlar, valyutalar va boshqa muhim jihatlari 
boʻyicha samarali diversifikatsiya qilish choralarini koʻrish. 
Davlat qarzining mazmun-mohiyatidan kelib chiqib gapiradigan boʻlsak, davlat 
qarzi har qanday bozor iqtisodiyoti va ochiq bozor yoʻlini tanlagan mamlakatlarga xos 
boʻlib, agar ulardan foydalanish ustidan toʻliq samarali nazorat olib borilsa, davlat 
qarzi iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qilgan holda aholi faravonligiga xizmat qilishi 
mumkin deya olishimiz mumkin. Bunga yaqqol misol sifatida Yaponiyaning iqtisodiy 
moʻjizasini keltiramiz, ya’ni yaponlar oʻz hukumatlariga ishongan va yetarlicha qarz 
bergan.