Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash: Q‘zbekiston tajribasi reja: Fundamentaliz va Ekstremizmni keltirib chiqaruvchi omillar Yangi diniy harakatlar tushunchasi va soxta xristian harakatlar

DINIY EKSTREMIZM VA TERRORIZMGA QARSHI KURASH: Q‘ZBEKISTON TAJRIBASI Reja: 1. Fundamentaliz va Ekstremizmni keltirib chiqaruvchi omillar 2. Yangi diniy harakatlar tushunchasi va soxta xristian harakatlar. 3. Kibermakonda din omili. Mavzuning о ’quv maqsadi: Ushbu mavzuda diniy ekstramizm va fundamentalizm tushunchalarining mazmun mohiyati haqida, hamda yangi diniy xarakatlar to’g ’risida m a’lumotga ega bo’ladilar. Tayanch iboralar: vijdon erkinligi, konfessiya, diniy bag’rikenglik, fundamentalizm, kibermakon. Xozirgi kunda yurtimizda kupchilikni diniy masalalar kiziktirib kelmokda. Ayrim kishilar, ayrim chalasavod kishilar bundan foydalanib, chet eldan kirib kelayotgan xar-xil diniy ekstremistik va fundamentalistik okimlarni targib kilib yuribdilar, bu ishda ulami chet ellik sponsorlar mablag, adabiyotlar bilan taxminlamokdalar. Bu ishda xorijiy kuporuvchi tashkilotlaming ishtiroki sezilmokda. Diniy fundametalizm akidaning uzgarmasligini ximoya kiladigan vaxiy va muxjizalaming mukaddas kitoblaridagi bayonining xarfiy talkini tarafdori, ulaming xar kanday majoziy talkiniga murosasiz suzma-suz talkiniga asoslangan extikodni aklga tayangan mantikiy dalillardan ustun kuyadigan, muayyan diniy extikod shakllanishining bshlangich davrdagi belgilangan barcha yul yuriklarini katxiy va ogishmay bajarilishini talab kiladigan diniy okimlarni ifodalashda kullaniladigan Fundamentalizm tushunchaning diniy maxnosini anglamok uchun semantik kelib chikishiga extibomi karatsak shu narsaning guvoxi bulamizki, nasroniylarjnjilni tashvik kilinishi yulida uni turli tillarga tarjima kilishlari natijasida mazkur kitobning tarjima matnlari jiddiy uzgarishlarga uchragan. Shuningdek nasroniylikda Iso paygambar safdoshlari va boshka tarixiy shaxslarga siginish, ularni iloxiylashtirish 127 darajasiga etib borish okibatida nasroniy dinining ustivor goyalarini talkin kilishda maxlum maxnoda buzilishlar sodir bulgan, deb daxvo kilinadi. Bu esa uz navbatida ushbu din peshvolari, ayniksa, uning dastlabki goyalari taxsirida bulgan radikal din arboblari urtasida bu xolatni islox kilish fikrini vujudga keltiradi. Nasroniylikda " fundaraatalizm" tushunchasi ancha oldin paydo bulganiga karamay, uning dastlabki rasmiy kurinishini 1908 yili AKShning Kalifomiya shtatida radikal protestantlaming "Xristian dinining fundamental tushunchalari konferentsiyasi" uyushmasining vujudga kelishi bilan boglash mumkin. Ulaming asosiy va bosh maksadi injilning sof xoliga kaytarishni kutarish bulgan. Fundamentalistlar kup yillar davomida fakat xristian diniga nisbatan kullanildi, keyinchalik xind va yaxud fundametalizmi xakida gapirildi. Islom fundamentlizmiea kelsak, awaliga aksariyat muslmon taxlilchilari islomni yangilash yulidagi saxy xarakatlarini taxriflash uchun " fundamentalizm" atamasini kullashni rad etishadi. Ayrimlar aytadiki, bu atama joxillik va koloklik maxnolarini anglatadi va shu tufayli islom yulidagi kayta tiklashni taxkirlaydi, boshkalar esa bu atama arab va islomga extikod kilgan uzga xalklar tilida anik mukobilga ega emas va shu sababdan uning muslmon jamiyatlarida tadbik etilishi uchun asos yuk deb dalil keltirishdi. Birok, arab tilida yozuvchilar 1980 yillardan boshlab "usuliya" atamasini ishlata boshladilar, bu ibora «usulasoslar»dan (birligi asl- asos) olingan bulib, fundamentalizmning suzmasuz tarjimasidir. 1980 yiliarga kelib musulmon taxlilchilari uni asosiy va ilmiy baxslarda kullay boshladilar. Shu tarika fundamentalizm atamasi islom tiklanish va shu xakidagi tadkikotlaming tarkibiy kismiga aylandi. Fundametalizm xar-bir dinning poydevori, yaxni diniy kitoblari va paygambarlari xayotiga taklidan yashashga daxvat bulsa, buning nimasi yomon, degan savol tugilishi mumkin. Axir xech bir iloxiy kitob yoki diniy extikod yovuzlik, ugrilik, odamxushlik, zino va nojuya xarakatlarga chakirmaydi-ku. Aksincha, bir-birlariga mexr- muruwatli bulish, etim-esirlarga yordam berish va xayrli savobli ishlami xar-bir xukumat kullab-kuvatlashi turgan gap. Ammo muammoning ikkinchi tomoni xam mavjud, mazkur oliy janob va oliyximmat daxvatlar nikobi 128 ostida ayrim din xarakatlari va dindorlar xokimiyat tepasiga intiladi va bu yulda kon tukish, odamlami xonavayron kilish, bolani otasidan, onani oilasidan ajratishdan xam tap tortmaydi. Aytinchi, bu kaysi islom akidalariga tugri keladi. Bunday xukumatparastlami vaxxobiy deysizmi, xizbut-taxrirchilar yoki akromiylar deysizmi farki yuk. Ularning niyatiislom ruknlari soyasida xokimiyatga erishish. Demak, atom kuwatini tinch maksadda inson xizmatiga kuyish bilan birga yovuzlik yulida bomba sifatida kullash mumkin bulganidek, fundametalizmning ikki kiyofasi mavjud: bin insonlarni ezgu kadriyatlar asosida yashashga daxvat bulsa, ikkinchisi mazkur daxvat ostida - xokimiyatga erishish yulida kon tukishdan xam tap tortmaslik. Maxlumki, islom fundamentalizmining asosiy goyasi sof islom pritsiplariga kaytish, maksadi - islomiy tarakkiyot yulini joriy etishdir. XX asming 80-90 yillarida butun dunyoda diniy omilning faollashuvi sobik sovetlardan keyingi makonda xam uz aksini topdi. Bu davr jamiyat tarakkiyotida, bir jixatdan diniy extikodning ijtimoy madaniy xayotdagi tabiiy mavkei tiklayotgan, ikkinchi tomondan mazkur asosda ayrim mafkuraviy ziddiyatlar tugilishi vakti buldi. Markaziy Osiyodagi yangi davlatlar mustakilligining karor topishi va mustaxkamlanishi davrida "islom omili", "islom uygonishi", "islom fenomeni", “kayta islomlashish” kabi iboralar tobora kuprok ishlatilib, bu xol ularning bekiyos faollashuvini uzida aks etirdi. Uzbekistonga nisbatan islom fundamentalizmining taxdidi kuyidagilarda uzini namoyon etmokda: - Akidaparastlikni yoyish orkali muslmonlaming isloxatchi -Davlatg ishonchini yo’qqa chiqarishga urinish: Mustaxkamlanib borayotgan umummilliy birdamlik va xamjixatlik, millatlar va fukorolararo totuvlikka raxna solishga qaratilgan urinishlar; - Demokratiya va dunyoviy davlat tushunchalarini, e ’tiqod erkinligiga asoslangan ko’p konfessiyali dunyoviy jamiyatni obro’sizlantirishga yunaltirilgan sahiy xarakatlar va boshkalar. 129 Diniy fundamentalizm diniy ekstremizm bilan uzviy boglikdir. Dinniy ekstremizm muayyan diniy konfessiya va tashkilotlardagi ashaddiy mutaassib unsurlaming faoliyati mafkurasi. Bunga misol tarikasida yakin va urta shark mamlakatlarida faoliyat kursatayotgan «Musulmon birodarlari » va undan ajralib chikkan kuplab dininy ekstremistik ruxdagi guruxlar va tashkilotlarni kursatish mumkin. "Musulmon birodarlari" tashkiloti Misrda shakllanadi. Noan’ananaviy okimlar xammasi shunga borib takaladi. 1906 yilda Misrda dindor oilada Xasan al Banna tavallud topdi. 12-13 yoshlarida diniy bilimlarga chankoklik bilan ajralib turadi. 1926 yil Koxiraga ukishga boradi. U erda Dorilum "imlar uyiga" ukishga kiradi, 4 yilda uni bitiradi. Ismoiliyaga ukishga boradi, targibot ishlarini boshlaydi. 1928 yilda "Alixvon almuslimin" (muslmon birodarlari) tashkilotiga asos soladi. Tarafdorlari asta sekin kupaya boradi .1934 yilda Xasan al-bonna Koxiraga keladi, faoliyati nixoyatda kengayib ketadi. Tipografiyaga ega buladi .1935 yilning uzidayok uning axzolarining soni 40 mingtaga etdi. Tashkilot filiali 102 taga etdi, moddiy jixatdan xam maxnaviy jixatdan xam kuchayib ketdi. Ulaming ishori xudo idealiz, paygambar yulboshchimiz, jixod maksadga erishish vositasi, ollox yulida jon berish mukaddas tillagimiz. 2 kilich kesilgan joyda Kurxon rasmi bor. "Al-ixvon al-muslimin" bu taxlimotlar asosida islom dini tarkalgan mamakatlarda kurxon va shariatda ifodalangan koidalarga tulik rioya kiluvchi "islomiy adolat" printsiplari umatilgan jamiyat kurish uchun siyosiy kurashni boshlab yubordilar. 1928-1936 yillardagi davmi xayriya va maxrifatchilik etapi deb atasa buladi. Keyingi yillarda u kurash uslubi sifatida terromi kullash darajasiga etgan siyosiy tashkilot sifatida maydonga chikadi, jamiyat murakkab va rivojlangan tashkiliy stmkturaga ega. Uning tarkibida xarbiylashgan gumxlar, chet el shaxobchalari mavjud, jamiyat asosan barcha arab mamlakatlarida faol xarakat kiladi. Boshka mamlakalarda ulaming faoliyati kuzatilgan. Aksariyat mamlakatlarda uning faoliyati rasman taxkiklangan.