Dinshunoslik faniga kirish. Ibtidoiy din shakllari Reja

DINSHUNOSLIK FANIGA kirish. Ibtidoiy din shakllari

Reja:

1. Dinshunoslik fanining predmeti maqsadi va vazifalari.

2. Dinning funksiyalari.

3. Dinning ibtidoiy shakllari.

Tayanch so’zlar

• Din, dinshunos, din funksiyalari, fenomen, kompensatorlik, to’ldiruvchilik, integrativ (birashtiruvchilik), regulyativ (nazorat qiluvchilik), kommunikativ (aloqa bog`lovchilik), legitimlik (qonunlashtiruvchilik), dinshunoslik fani predmeti.

1 1. Dinshunoslik fanining predmeti maqsadi va vazifalari

DINSHUNOSLIK FANINING

PREDMETI

• Dinshunoslik kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotining muayyan bosqichida paydo bo’lgan barcha din shakllarining ma’naviy, ijtimoiy, gnoseologik va psixologik ildizlarini, ularning ta’limoti va marosimchiligi, ijtimoiy hayotdagi mavqei va ijtimoiy funkstiyalarini ilmiy jihatdan o’rganuvchi fandir

MAQSADI

Talabalarni din va diniy ta’limotlarning diniy talqinidan tashqari ilmiy tushuncha, ta’limot, nazariya, falsafiy xulosalar bilan qurollantirishdan iborat. Buning uchun hozirgi zamon fani yutuqlari asosida dinning kelib chiqishi, evolyustiyasi, hozirgi holati, insoniyatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotida tutgan o’rni haqida ilmiy-nazariy ta’limotlar bilan qurollantirish ko’zda tutiladi

O’rta Osiyoda, shu jumladan O’zbekistonda VIII asrdan boshlab islom yagona hukmron dinga aylanganligi, xalqimiz turmush tarziga chuqur kirib borganligini hisobga olib, uning shaxs, oila, jamiyat hayotida tutgan o’rni, madaniyat va ma’naviyat, san’at va adabiyotni boyitishga ko’shgan hissasi xususida talabalarni ilmiy-falsafiy bilimlar asosida fikr yuritishga o’rgatilishdan iborat

Ibtidoiy dinlardan tortib to jahon dinlarigacha bo’lgan dinlarning shakllari, ta’limotlari, yo’nalish va oqimlari mazhab va sektalari haqida umumiy ilmiy tasavvur hosil qilish orqali mustaqil falsafiy xulosalar chiqara olish malakasini hosil qilishdan iborat

VAZIFALARI

Oliy o’quv yurti talabalariga shu sohada chuqur bilim berish orqali kurs doirasiga kirgan masalalarni tahlil etishda ilmiylik va ob’ektivlik uslubini qo’llanib, ularga diniy qarashlar taraqqiyotiga, inson kamolotiga xizmat qiladigan jihatlarini ajratib olish, mustaqil fikr yuritish orqali ilmiy-falsafiy dunyoqarashga asoslangan dunyoviy imon va e’tiqodni shakllantirish;

ibtidoiy din shakllaridan tortib to urug`, qabila va milliy dinlargacha, ularda jahon dinlarining paydo bo’lishi va rivojlannshining ijtimoiy, gnoseologik va psixologik ildizlarini tarixiy dalillar asosida har tomonlama ilmiy taxlil kilish va umumlashtirish;

kursni o’rganish jarayonida dinning ta’rifi, tavsifi, diniy va ilmiy kategoriya (asosiy tushunchalar), dinning mohiyati va uning kishilik jamiyati tarakqiyotidagi turli bosqichlarda tutgan o’rni; jamiyatni, shaxsni ma’naviy kamol toptirishda milliy va diniy qadriyatlarning ahamiyati; islomning Markaziy Osiyo, jumladan O’zbekiston xalqlari madaniyati va ma’naviyatiga ta’siri kabi masalalarni falsafiy taxlil qilish;

talabalarga islom manbalari - Qur’oni karim, hadis, shariat haqida umumiy ilmiy tushunchalar berish, uni rivojlantirishga ulkan hissa ko’shgan vatandosh bobokalonlarimiz hayoti va ijodi bilan tanishtirish; hadislarning tarbiyaviy ahamiyatini keng yoritish; tasavvuf ta’limotini takomillashtirishda hamyurtlarimiz ijodini bayon etish;

Dinning jamiyatda bajaradigan funksiyalari

• Birinchidan, har qanday din o’z dinidagilar uchun to’ldiruvchi, ovutuvchi (kompensatorlik) vazifasini bajaradi. Masalan, insonda diniy ehtiyoj hosil bo’lishini olib qaraylik. U o’z hayoti. turmush tarzi, tabiat va jamiyat bilan bo’lgan munosabatlari jarayonida shaxsiy va ijtimoiy ehtiyoj, maqsadlarga etishishi qiyin, ilojsiz bo’lib ko’ringanda bunday ma’naviy ehtiyoj vujudga kelgan. Chunki inson hayotida quvonchli yoki tashvishli onlarda, orzular ro’yobga chiqishi ilojsiz bo’lgan paytda insoniyatning dinga zhtiyoji jamiyat bo’lib yashash talablarida boshlangan; din bu o’rinda ma’naviy ehtiyojni qondiruvchi, tasalli beruvchilik vazifasini bajargan.

Dinning jamiyatda bajaradigan funksiyalari

• Ikkinchidan, dinlar o’z ta’limot tizimini vujudga keltirib, unga e’tiqod qiluvchi shaxs va jamoani shu ta’limot doirasida saqlashga harakat qiladi. Buni dinlarning birlashtiruvchilik (integrativlik) funkstiyasi deyiladi. Bunda din muayyan ijtimoiy, etnik va ma’naviy hayotning o’z ta’siri doirasida bo’lishini ko’zda tutadi. Masalan, islom o’tmishda Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy hayoti, axloqiy munosabatlari, hattoki adabiyot va san’atiga o’z ta’sirini ko’rsatgan. Bular orqali elat va xalqdarda turli xil birlashtiruvchi munosabatlar qaror topgan.

Dinning jamiyatda bajaradigan funksiyalari

• Uchinchidan, din dindorlar hayotini tartibga solish, nazorat qilish (regulyativlik) funkstiyasini ham bajaradi. Har qanday dinlarning muayyan urf-odat, marosim va bayramlari bo’lib, ularni o’z vaqtida, diniy ta’lim va talab asosida bajarilishi shart qilib qo’yiladi.

Dinning jamiyatda bajaradigan funksiyalari

• To’rtinchidan, din dindorlarning birligini, jamiyat bilan shaxsning o’zaro aloqasini ta’minlovchi xususiyat - aloqa bog`lashlik vazifasiga ham egadir. Bunda konkret bir dinga e’tiqod qiluvchi kishi shu dindagi boshqa kishilar bilan bog`liq bo’liish, urf-odat va ibodatlarni jamoa bo’lib ado etish ko’zda tutiladi. Cherkov, masjid va diniy tashkilotlar dinning bu funkstiyasini amalga oshirishga ko’maklashadi, ayni paytda, bu holatni nazorat qiladi.

Dinning jamiyatda bajaradigan funksiyalari

• Beshinchidan, har qanday din ijtimoiy tizim sifatida muayyan cheklovlarsiz bo’la olmaydi. Shuning uchun u qonun darajasiga ko’tarilgan axloq normalarini ishlab chiqadi. Bu bilan u legitimlovchilik-qonunlashtiruvchilik funkstiyasini bajaradi.

Dinning paydo bo’lishi va rivojlanishini ilmiy asoslarda o’rganish quyidagi hisobga olishni taqozo etadi:



ob’ektivlik;

muayyan tarixiy sharoitni hisobga olish

ilmiylik

qiyosiylik

umuminsoniy qadriyatlar bilan bog`liqliq

din mavjudligini, umuman gnoseologik

ijtimoiy-iqtisodiy va psixologik

Dinning ibtidoiy shakllari

Animizm

Fetishizm

Shamanizm

Magiya

|Totemizm

totemizm

Totem» so’zi Shimoliy Amerikada yashaydigan Ojibva qabilasi tilida «uning urug’i» ma’nosini anglatadi va mohiyatan «odamning hayvonot yoki o’simlikning muayyan turlariga qarindoshlik aloqasi bor», deb e’tiqod qilishlik ehtimol, ma’lum bir jamoaning avvalda asosiy ozuqa manbaini tashkil qilgan hayvon yoki o’simlikka nisbatan e’tibor keyinchalik vujudga kelgan qabilaning diniy tasavvurlarining asosiy shakllaridan biriga aylangan bo’lishi mumkin. Urug’dosh guruhlar o’zlarini umumiy belgilari va totemlari bo’lgan hayvon yoki o’simlikdan kelib chiqqan deb bilar edilar. Totemlarga bunday e’tiqod uzoq o’tmishga tegishlidir, ularning mavjud bo’lganligini faqat qadimgi rivoyatlargina tasdiqlaydi. Masalan, hozirgacha Avstraliya aborigenlari orasidan bu xususda afsonalar saqlanib qolgan.

Animizm

Animizm (lotin tilida «anima» – «ruh», «jon» ma’nolarini anglatadi). Animizm – ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ilohiylashtirish, hayvonot, o’simlik va jonsiz jismlarda ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi ta’limotni ilgari suruvchi ilk diniy shakllardan biri. Ilk animistik tasavvurlar qadim o’tmishda, ehtimol, totemistik qarashlar paydo bo’lgunicha, oilaviy jamoalarning shakllangunicha vujudga kelgandir.

Animizm totemizmdan farqli jihatlari bor. Albatta, totemizm ma’lum bir oilaviy guruhning ichki iste’moliga, uni boshqalardan farqlash maqsadiga yo’naltirilgan bo’lsa, animistik tasavvurlar keng va umumiy xarakterga ega. Ular hammaga tushunarli va ma’qul bo’lgan. Shu bilan birga u tabiatning qudratli kuchlarini – osmon va yer, quyosh va oy, yomg’ir va shamol, momoqaldiroq va chaqmoq kabilarni ilohiylashtirib, ularda ruh mavjud deb bilar edi.

fetishizm

• Fetishizm («fetish» so’zi fr. fetiche – «but», «sanam», «tumor» ma’nosidagi so’zni anglatadi). Mohiyati tabiatdagi jonsiz predmetlarga sig’inishdir. Unga ko’ra alohida buyumlar kishini o’z maqsadiga erishtirish, ma’lum voqea-hodisalarni o’zgartirish kuchiga ega. Fetish ham ijobiy, ham salbiy ta’sir etish kuchiga ega.
• Fetishizm yog’och, loy va boshqa materiallardan yasalgan buyumlarning paydo bo’lishi bilan bir paytda shakllangan. Bu butlarda va tumorlarda jamoalar g’ayritabiiy dunyodan keladigan ilohiy qudratning timsolini ko’rdilar.

S h a m a n i z m

• Shamanizm («shaman» so’zining tungus tilidagi ma’nosi – «sehrgar»). Sehrgarlik (afsun, magiya) real natijalar olish uchun ilohiy kuchlarga ta’sir etish maqsadida amalga oshiriladigan rituallar – urf-odatlar majmuasidir. U totemizm va animizm bilan bir vaqtda paydo bo’lib, unga ko’ra uning vositasida kishilar o’z totemlari, ota-bobolarining ruhlari bilan xayolan bog’lanishni amalga oshirib kelganlar. Shamanizm qadim o’tmishda paydo bo’lib, minglab yillar davomida saqlanib kelgan va tabiiyki, muntazam rivojlanib borgan. Odatda, afsungarlik urf-odatlari bilan maxsus odamlar – shamanlar, afsungarlar shug’ullanganlar. Ular orasida, ayniqsa, ayollar ko’p o’rinni egallaganlar. Bu shamanlar, afsungarlar jazavali va asabiy kishilar bo’lib, odamlar ularning ruhlar bilan muloqotda bo’la olishlariga, ularga jamoaning orzu niyatlarini ruhlarga yetkazish, ularning irodasini talqin qilish qobiliyatiga ega ekanligiga chuqur ishonganlar. Shamanlar, odatda, ma’lum harakatlar: ovoz chiqarish, ashula aytish, raqsga tushish, sakrash yo’li bilan nog’oralar va qo’ng’iroqlar ovozlari ostida jazavaga tushib, o’zini yo’qotish, jazavaning yuqori nuqtasiga yetish bilan afsungarlik qilishgan.

Dinni tadqiq etishdagi yo`nalishlar

Falsafiy jihatdan

Ilmiy jihatdan o`rganish (obektiv o`rganish)

Ilohiyot-teologiya- bu muayyan bir dinning aqida va axkomlari sistemalarining majmuasidir. Teologiya-xudo haqidagi ta’limot degan ma’noni bildiradi. Dinni ilohiy asosda tasnif etishda Tangrining insonlar turmush tarzidagi roliga kata e’tibor qaratiladi. Ijtimoiy hayotdagi axloqiy masalalarda ilohiyot Tangrining bilishni bosh omil deb tushuntiradi, ya’ni unda axloq manbai-Tangridir.

Materialistik – dunyo o’z –o’zidan fizikaviv va kimyoviy hodisalar natijasida paydo bo’lganligini ilgari suruvchi qarash

Din ijtimoiy hayotning bir bo’lagi bo’lib, u butun boshli ijtimoiy hayotda yagona xukmron bo’la olmaydi. Ular quyidagi sabablarga ko’ra izohlanadi

Makoniy sabablar

yer yuzidagi barcha mintaqalarda turmush tarzi bir davrning yuzaga kelmaganligi

ma’lum bir mintaqada yashayotgan insonlar boshqalarnikidan tubdan farq qiladigan o’ziga xos turmush tarziga ega bo’lganligi

geografik muhitning odamlar turmush tarziga nisbatan ta’sir etishi kabilar

Funksional sabablar

muayyan muhitdagi dinning (gnoseologik jihatdan qaraganimizda) avvalo o’ziga xos tartib qoidalarni o’rnatish maqsadida yuzaga kelganligi

katta kichikligidan qat’iy nazar diniy ta’limotlardagi urf-odatlar, rasm rusumlarning bir biridan u yoki bu darajada farqlanishi

dinning paydo bo’lishiga nisbatan yagona qarashning yo’qligi

hayot doimo o’zgarishda, o’zgarish esa dinga va dinga e’tiqod qiluvchilarga o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmaydi. Eng asosiysi o’zgarishlarning barcha dinlarda bir xil bo’lmaslidir

Takrorlash uchun savollar

• Dinshunoslik fanining asosiy maqsadi nimadan iborat?
• Dinga qanday ta’riflar berilgan?
• Din jamiyatda qanday funktsiyalarni bajaradi?
• Dinni o’rganishda qanday yondashuv turlarini bilasiz?
• Dinlar qanday belgilar asosida tasnif qilinadi?
• Dinlarning qanday guruhlarini bilasiz?

Foydalanilgan adabiyotlar

• O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: «O’zbekiston», 2011.
• “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g`risida” gi O’zbekiston Respublikasi qonuni.
• Karimov I.A. Olloh qalbimizda yuragimizda. –T.: O’zbekiston, 1999.
• Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T.: Ma’naviyat, 2008.
• Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikkka erishish ostonasida. T.: O`zbekiston. 2011.
• Jo’raev U., Saidjonov I. Dunyo dinlari tarixi. O’quv qo’llanmasi.-T.: 1998.
• A.Mo’minov, H.Yo’ldoshxo’jaev, B.Rahimjonov, M.Komilov, A.Abdusattorov, A.Oripov «Dinshunoslik» (darslik). - T.: 2002.
• Mustaqillik izohli lug`ati. - T.: «Fan» 1998.
• Falsafadan qomusiy lug`at. T.: “Sharq” 2004.
• Qur’oni Karim. Abdulaziz Mansur tarjimasi. Mas’ul muharrir Hamidulla Karomatov.-T.: «Toshkent islom universiteti» nashriyoti, 2001.
• Ismoil Mahmud. Toshkent «Mushafi Usmoniy» tarixi.-T.: 1996.
• Uvatov U. Muhaddislar imomi.-T.: «Ma’naviyat», 1998.
• Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asoslari. «Toshkent islom universiteti» nashriyoti-matbaa birlashmasi.-T. 2005.