Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında investitsiya iskerligi zárúrli áhmiyetke iye boladı

Reje:

Kirisiw.
Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında investitsiya iskerligi zárúrli áhmiyetke iye boladı. Hár bir mámlekettiń rawajlanıw dárejesi, yaǵnıy ekonomikanıń rawajlanıwı hám ekonomikalıq ósiwi kóp tárepten mámleket degi investitsion processlerge baylanıslı. Hár qanday jámiettiiń baraqaror ekonomikalıq jivojlanishini investitsiyalarsız oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Ásirese, búgingi kúnde bul zat ayqın kórinetuǵın bolıp atırki, hár qanday mámlekettiń endigideng rawajlanıwı investitsiyalardı qosıw jaǵdayına baylanıslı.
«Investitsiya» termini lotin tilindegi «invest» sózinen kelip shıqqan bolıp «qo'yish», «mablag'ni jóneltiriw», «capital qoyılması» mánisin beredi. Keń mániste investitsiya aqshanı kópaytirib hám qaytarıp alıw maqsetinde kapitaldı jóneltiriwdi ańlatadı. Kóplegen jaǵdaylarda «investitsiya» túsinigi ekonomikalıq hám basqa iskerlik ob'ektlerine kirgizetuǵın materiallıq hám nomoddiy naǵıymetler hám de olarǵa tiyisli huqıqlar formasında tariyplanadi. Investitsiya degende barlıq túrdegi milliy hám intelektual baylıqlar tushunilib, olar isbilermenlik iskerligi ob'ektlerine yo'naltirilib dáramat keltiriwi yamasa qandayda birbir unamlı nátiyjege jetiwi zárúr.
Investitsiya kirgiziwden tiykarǵı maqset dáramat alıw hám unamlı social nátiyjege erisiw bolıp tabıladı.Investitsiyalardıń ekonomika daǵı ornı kútá úlkenligi onıń anıq mánisin úyrenip shıǵıwdı talap etedi. Ekonomikalıq log'atda “Investitsiyalar - kapitaldı uzaq múddetli qoyilmalar jol menende sanaatqa, awıl xojalıǵına hám basqa tarmaqlarǵa sarp etiw etiletuǵın ǵárejetler jıyındısın sáwlelendiredi”, -dep tariflangan.

Islep shıǵarıw teoriyası hám, ulıwma, maqroekonomikada investitsiyalar jańa kapitaldı (islep shıǵarıw quralların hám de insan kapitalın qosıp esaplaǵanda) jaratıw procesi bolıp tabıladı. Finans teoriyasında bolsa investitsiya degende real yamasa finanslıq aktivlerdi alıw tushiniladi, yaǵnıy búgingi sarp etiw-ǵárejetlerdiń maqseti keleshekte dáramat aldılarr. Sonday eken, bizińshe, “Investitsiyalar - bos turǵan kapitaldı ekonomikalıq-sociallıq nátiyje alıw maqsetinde háreketke keltiriwdir” Bilgenimizdey, ekonomikalıq ósiw investitsiya resurslarısız bolıwı múmkin emes, bul resurslar óz mánisi menen islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa qaratılǵan aqsha bolıp tabıladı. Pul qarjları formasındaǵı investitsiyalar nominal investitsiyalar bolıp tabıladı. Bul investitsiyalar materiallıqlasıp, ámelde óndiriske qosılǵannan keyin real investitsiyalarǵa aylanadı hám ekonomikalıq ósiwdi támiyinleydi.

Ózbekstan Respublikasınıń “Investitsiya iskerligi tog'risida”gi nızamında investitsiyalar tayınlanǵan ob'yekti boyınsha siyasiy gruppalastırılgan. Soǵan muwapıq investitsiyalar tómendegi túrlerge ajıratılǵan. (1-súwret)


1-súwret. Investitsiyalardıń klassifikaciyalanıwı

Ekonomikalıq kategoriya retinde investitsiya tómendegishe klassifikaciyalanadı:

• Baslanǵısh (avaylangan) jamg'arilgan kapitaldı kóbeytiw maqsetinde kapitaldı isbilermenlik ob'ektlerine jaylastırıw ;
• Investitsion joybarlardı ámelge asırıw processinde investitsiya iskerligi qatnasıwshıları ortasında payda bolatuǵın ekonomikalıq munasábetler.
Investitsiyalar - bul ele buyımlashmagan, lekin islep shıǵarıw qurallarına qoyılǵan kapital. Óziniń finanslıq formasına kóre, olar payda alıw maqsetinde xojalıq iskerligine qoyılǵan aktivler esaplansa, ekonomikalıq ózgeshelikine kóre, ol jańa kárxanalar qurıwǵa, uzaq múddetli xızmet kórsetiwshi mashina hám ásbap úskenelerge hám de usınıń menen baylanıslı bolǵan aylanba kapitaldıń ózgeriwine ketken ǵárejetler bolıp tabıladı. Investitsiyalar menshikli sektor hám mámleket tárepinen mámleket ishkerisinde jáne onıń sırtında túrli islep shıǵarıwlarǵa hám qımbat bahalı qaǵazlarǵa (aktsiyalar, obligatsiyalar) qoyılıwı múmkin.
Investitsiya procesi - bos qarjına iye bolǵanlar menen qarjı talap qılıp atırǵanlardıń ushırasıw procesi. Eki tárep, ádetde, finanslıq institutlarda yamasa finanslıq bazarda ushrasadılar. Ayırım waqıtta, atap aytqanda, múlkshilik bahalar (mısalı, kóshpelis múlk) menen pitim imzolanganda satıwshı hám qarıydarlar tikkeley mámilege kirisiwediler.
Investitsiya ob'yekti delingende, aqshalardı, yaniy nızam sheńberindegi barlıq baylıqlar saparbar qılınıp atırǵan ob'yektlar tushiniladi, olar jańa kárxanalar yamasa ámelde iskerlik júrgizeip atırǵan kárxanalar, qımbatlı qaǵazlar, bank depozitlari, intellektuallıq múlk hám basqalar bolıwı múmkin. Investitsiya subektleri - investitsiya iskerliginde qatnasıw etiwshi múlkshilik hám intellektuallıq baylıqlarǵa iye bolǵan fizikalıq,huqıqıy shaxslar hám mámleket bolıp tabıladı.
Ádetde, hár qanday investitsion iskerlik arnawlı bir maqsetke jóneltirilgen, jetilisken dárejede jaratılǵan investitsiya ideyasına tiykarlanadı. Jetilisken dárejede qáliplestirilgen hám tiykarlanǵan investitsiya ideyası investitsiya joybarınıń qáliplesiwine alıp keledi.
Investitsiya joybarı túsinigin onıń jóneltirilgen maqsetin ámelge asırıw ushın texnologiyalıq processlerdi, texnikalıq hám shólkemlestirilgen hújjetlestiriw procesin,ob'ektlerdi qurıw hám jumısqa túsiriw procesin, materiallıq, finanslıq, miynet resurslariniń háreketin, sonıń menen birge, tiyisli basqarıw qararları hám ilajlardı ózinde sáwlelengenlestiriwshi sistema retinde aytıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Házirgi kúnde Ózbekstan ekonomikasınıń barlıq tarawlarında ózgerisler, strukturalıq islohatlar alıp barılmaqta. Bunday reformalardıń alıp barılıwı tikkeley mámleket degi investitsion process, mámlekettiń investitsion siyasatı, onıń ústin turatuǵın baǵdarları hám mámleket degi kárxanalar investitsion aktivligine baylanıslı. Ǵárezsizligimizning qısqa dáwirinde investitsion aktivlikti asırıw, onı kúsheytiw boyınsha qatar ámeliy ilajlar ótkerildi, investitsion iskerlikti tártipke salıp turıwshı qatar nızam hám nızam astı hújjetleri shıǵarıldı hám turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etińip atır.
Bul jolda investitsiya siyasatınıń áhmiyeti kútá úlken. Sebebi investitsiyalar ekonomikada strukturalıq ózgerisler, texnikalıq hám texnologiyalıq jańalanishlar, kárxanalardı qayta remontlaw jumısların ámelge asırıwdı xoshametlentiredi, mámleket kirip hám import potencialın asırıwǵa múmkinshilik jaratadı. Sol tárepten Ózbekstan mámleketi óz investitsiya siyasatın aparıp atır.
Investitsiya siyasatı - bul ekonomikanıń ústin turatuǵın tarmaqların rawajlandırıw, qollap - quvatlash, oraylasqan investitsiya processinden nomarkazlashgan investitsiya procesine ótiw, ústin turatuǵın investitsion joybarlardı qollap-quwatlawǵa qaratılǵan mexanizm, usıllar jıyındısı esaplanadı. Mámleket investitsiya siyasatın ámelge asırıwda kóbirek ústin turatuǵınlıq kishi biznes subektleri, shet el investitsiya qatnasıwındaǵı kárxanalar dúziwge hám de ámeldegi kemshiliklerdi saplastırıw, mashqalalardi operativlik menen sheshiw jáne investitsiya qatnasıwshılarınıń erkin háreket ete alıwları ushın qolay ekonomikalıq, investitsion ortalıq jaratılıwma qaratılǵan.
Mámleket investitsiya siyasatı aymaqlar, tarmaq hám kárxana investitsiya siyasatınan quram tawıp, olar óz-ara bag'liq bolıp tabıladı. Aymaqlar investitsiya siyasatı investitsiyanı sariflashda xalıq, aymaq hám investor manfa'tlarini esapqa alǵan halda nátiyjeli isletiwge múmkinshilik jaratıwshı aymaqta alıp barıladına ilajlar majmuyi. Tarmaq investitsiya siyasatı bolsa bul mámleket ekonomikasınıń rawajlanıwın támiyinleytuǵın tarmaqlar, sanaat ónimlerin eskport qılıw, import almastırıwshı islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıw, ilimiy-texnika rawajlanıwın investitsiya jolı menen qollapquvvatlash esaplanadı.

Ózbekstan ekonomikasına investitsiyalar kirgiziw, áwele, ishki dereklerdi jóneltiriw esabınan ekonomikamızdıń zárúrli tarmaqların jedel modernizaciya qılıw, texnikalıq hám texnologiyalıq qayta úskenelew, transport hám baylanıs salasın jáne de rawajlandırıw hám de social infratuzilma ob'yektlarini qurıw sheshiwshi ústin turatuǵın jónelislerge aylandı.

Respublika ekonomikasınıń ústin turatuǵın tarmaqlarında investitsiya joybarların ámelge asırıwdıń zárúriyatı tómendegilerden kelip shıǵadı: islep shıǵarıw quwatlarınıń fizikalıq hám ruwxıy gónergenligi, olardıń qayta qayta tiklewge yamasa texnikalıq tárepten qayta úskenelewge yamasa ulıwma jańalawǵa tiyisli bolıp qalǵanlıǵı; sanaat tarmaǵında materiallıq texnika bazasınıń oǵada tómenligi hám kóplegen zálel kórip isleytuǵın kárxanalardıń bar ekenligi; respublika milliy tabısında jiynaw menen tutınıw ortasındaǵı koefficienttiń tutınıw tárepke kóplegen sarplanayotgani hám jiynawdıń investitsiya derekyi retinde azayıp baratırǵanlıǵı ; Ózbekstannıń tábiyǵıy baylıqlarǵa baylıǵı jáne bul erda kóplegen qayta isleytuǵın kárxanalardı qurıw múmkinshiligiń bar ekenligi; xalıq sanınıń ósip baratırǵanlıǵı (miynet resursları ) hám kishi zamanagóy ıqsham kárxanalardı qurıw, olardı miynet resurslariniń derekyi bolǵan awılqa jaqınlastırıw zárúrligi; respublika kiripinde sheki onim úlesin kemeytiw hám kóplegen tayın ónimler shıǵarıw múmkinshiligine ıyelew zárúrligi hám basqalar.

2-súwret. Aymaqlar kesiminde tiykarǵı kapitalǵa investitsiyalar

Investitsiya iskerliginiń rawajlanıwda túrli manabalar esabınan aqshalardıń qosılıwı jaǵdayı úyreniliwi hám olar esabına investitsiyalardı finanslıq támiynlew jaǵdayınıń rawajlanıwın analiz qılıw zárúrli áhmiyetke iye boladı hám tómendegi kestelerde sońǵı jıllarda túrli derekler esabına investitsiyalardıń finanslashtirilish quramı jáne onıń ózgeriwi keltirilgen.

Tiykarǵı kapitalǵa investitsiyalardıń aymaqlıq quramında eli Buxara, Tashkent qalası hám Qashqadárya wálayatları jetekshilik qılıp atır. Qashqadárya wálayatı tiykarǵı kapitalǵa investitsiyası Samarqand wálayatınan derlik 59% ga kóp yaǵnıy 3533.1 mlrd. swmni uyımlastırıp atır. Buxara wálayatı, Tashkent qalası hám Qashqadárya wálayatı jámi qalǵan wálayatlar kórsetkishinen parqı 5. 4% ni quramoqda. Bul kórsetkish boyınsha Sirdaryo hám Jizzaq eń aqırǵı orınlarda qolyabdi. (2-súwret).


3-súwret. Yanvar -sentyabr aylarında ekonomikalıq iskerlik túrleri boyınsha tiykarǵı kapitalǵa investitsiyalar (jamiga salıstırǵanda % te)
Turar -jay qurılısı, tasıw hám saqlaw sıyaqlı iskerlik túrlerine investitsiyalar úlesi 2017-jılda 2016 -jıl uyqas dáwiridagiga salıstırǵanda azayǵan bolsa, taw-kán sanaatı, islep shıǵarıw sanaatı, elektr hám gaz menen támiyinlew sıyaqlı iskerlik túrlerine investitsiyalar kólemi arttı. (3-súwret)

4-súwret. Tiykarǵı kapitalǵa investitsiyanıń 5-súwret. Tiykarǵı kapitalǵa shet el tákirar islep shıǵarıw quramı investitsiyalar quramı mlrd. swm.

Ózlestirilgen shet el investitsiya hám kreditlerdiń tiykarǵı bólegin, 79, 7% ini tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiya hám kreditler shólkemlesken bolsa, 18, 1% ini Ózbekstan Respublikası kepilligi astındaǵı shet el kreditler hám 2, 2% ini basqa investitsiya hám kreditler uyımlastırıp atır. (5-súwret)

Juwmaq.
Juwmaq etip sonı aytiwimız múmkin, investitsiya joybarların ámelge asırıw arqalı ekonomikada túpkilikli ózgerislerdi ámelge asırıw imkaniyatın beredi jáne bul ekonomikada jańa jumıs orınlarındı shólkemlestiriw hám rawajlanıw girewi bolıp xızmet etedi. Ekonomikanı modernizaciyalaw sharoyitida Jurtımızǵa zamanagóy texnoligiyalar alıp kelip, sanaat óndirisin jańalaw hám modernizaciyalaw processlerin aparıwdı investitsiya iskerligisiz tasavvuz etip bolmaydı.
Investitsiya joybarların tartıw tekǵana mámleket ekonomikasın óstiradi, bálki xalıq turmish dárejesin jaqsılawda da úlken nátiyje beredi. Yaǵniy xojalıq jarlılıqlardıń úlken bólimi qánaatlantiriladi, islep shıǵarıw kengayadi, jańa miynet kúshleri qáliplesedi, eski hám salmaqli miynet turmishidan jańa, jeńil hám nátiyjeli miynet iskerligine ótiledi. Mámlekettiń keleshektegi ekonomikalıq rawajlanıw dárejesin bugingi tartılǵan investitsiya joybarları hám investitsion processler belgilep beredi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Sh. Q. Fazılchaev, N. G'. Xidirov “Investitsiya hám lizing tiykarlari”;
2. Ózbekstan Respublikasınıń 2014-jıl 29 -oktyabr “Investitsiya iskerligi tuwrısında “gi nızamınıń jańa redakciyası ;
3. A. N. Jo'raev “Investitsiya joybarların finanslıq támiynlew dárekleri ma`nisin bahalaw”;
4. www. stat. uz Mámleket statistika komiteti maǵlıwmatları.
References
1. Sh. Q. Fazılchaev, N. G'. Xidirov “Investitsiya hám lizing tiykarlari”;
2. Ózbekstan Respublikasınıń 2014-jıl 29 -oktyabr “Investitsiya iskerligi tuwrısında“gi nızamınıń jańa redakciyası ;
3. A. N. Jo'raev “Investitsiya joybarların finanslıq támiynlew dárekleri ma`nisin bahalaw”;
4. www. stat. uz Mámleket statistika komiteti maǵlıwmatları.