Eskiz va ishchi chizma chizish. Mashg‘ulot rejasi

---

Mavzu: Eskiz va ishchi chizma chizish.
 
Mashg‘ulot rejasi: 
1. Eskizni amaliyotda qo’llanishining zarurligi. 
2. Eskizda ko’rinishlar bajarish. 
3. Eskizda qirqim va kesimlar bajarish. 
4. Delallarning eskizini bajarish. 
Eskiz 
Chizmachilik asboblari ishlatilmasdan va masshtabga rioya qilmasdan,
bajarilgan chizma eskiz deb ataladi.
Eskizlar detalning ish chizmalarini tuzish uchun material bo‘lib xizmat 
qiladi. Eskizlar buyumlar va detallarni loyihalashda, remont ishlarida, shuningdek 
detalning o‘ziga qarab tuziladi. [7] 
Eskizni bajarish tartibi.
 
Biz quyida detalning o‘ziga qarab eskizini tuzishni ko‘rib chiqamiz. Eskiz 
tuzishdan oldin quyidagi tayyorgarlik ishlari balariladi: 
1. Detalni sinchiklab ko‘rib chiqiladi va nomi hamda qanday materialdan
ishlanganligi aniqlanadi. Bunda eskizi olinadigan detalning mexanizmida yoki 
mashinada qanday vazifani o‘tashini bilish, uning nomini va qanday materialdan
tayyorganligini aniqlashga yordam beradi.
2. Detalning ish holati aniqlanadi. Detalning eskizini chizishda uning
mashina qismi sifatida ishni qaysi vaziyatda bajarishi e’tiborga olinishi zarur, 
chunki detal eskizida huddi shu ish holatida chiziladi. Masalan, ventil, kran,
podshipnik va tayanch plitalarning asosiy detallari, albatta ish vaziyatida chizilishi 
shart. Ayrim detallarning chizmalari esa ularning mashinada ishni qaysi vaziyatda
bajarishdan qat’iy nazar qulay o‘qilishini e‘tiborga olgan holda, shuningdek 
stanokda tayyorlanisi holatida chiziladi. Bunga val shpindel, vint, bolt va 
boshqalarni chizilishi misol bo‘la oladi. 

---

3. Detalning qanday geometrik sirtlardan tuzilganligi aniqlanadi, detalni 
shaklini yaxshiroq tushunish uchun uni ayrim qismlarga ajratib o‘rganish 
foydalidir, ma’lumki har qanday detal geometric sirtlarning, ya‘ni silindr, konus, 
prizma, piramida, shar va boshqa aylanish sirtlarning yig‘indisidan tashkil topgan 
bo’ladi. 
Geometrik sirtlarning soniga, ularning bir-biriga nisbatan qo‘yilishiga va 
shakliga qarab detallar oddiy va murakkab bo‘ladilar. 
4. ГОСТ 2.305-68 ko‘rsatmasiga muvofiq detalning bosh ko‘rinishi, 
shuningdek zarur bo‘lgan ko‘rinishlar soni aniqlanadi. Detal qarash yo‘nalishi 
bilan proeksiya tekisligi orasida bo‘ladi. Kuzatuvchining qarash yo‘nalishi detal 
sirtiga nisbatan to‘gri burchak ostida chizma geometriyaning to‘g‘ri burchakli
proektsiyalash metodida yo‘nalgan bo‘ladi. Detalning bosh ko‘rinishi ya’ni
oldidan ko‘rinishi uning frontal proektsiyalar tekisligidagi tasviridir. Bosh 
ko‘rinish detalning shakli, ko‘rinar va ko‘rinmas chiziqlari haqida boshqa 
ko‘rinishlarga qaraganda ko‘proq ma’lumat beradigan qilib tanlanadi. 
Eskizda chiziladigan har bir ko‘rinish detalning ma’lum bir tomonidan 
ko‘rinishiga mos keladi. Ko‘rinishlar hammasi birgalikda uning shakli, tuzilishi va 
o‘lchamlari haqida to ‘liq ma’lumot bera oladigan bo‘lishi kerak. Ko‘rinishlar soni
detalning oddiy yoki murakkabligiga bogliq. Shunga ko‘ra ko‘rinishlarning sonini 
aniqlashda quyidagi mulohazalarni ko‘zda tutish lozim. Eng kam proeksiyalar 
sonida detalning tashkil qilgan shakli yahshi tushuniladigan qirqim, kesim va 
boshqa shartliklarga deyarlik ehtiyoj qolmaydigan qilib tanlash maqsadga
muvofiqdir. Buyum ГОСТ 2305-68 ga muvofiq quyidagi oltita asosiy ko‘rinishda
tasvirlanishi mumkin. 
5. Standart ГОСТ 2301 – 68 bo’yicha format tanlanadi. ГОСТ 2104-68 
ko’rsatmasiga muvofiq format ajratilgan listning pastki o’ng burchagiga burchak 
shtampi (asosiy yozuv) uchun joy ajratiadi, shu listda chiziladigan burchak 
shtampining formasi va o’lchamlari berilgan. 

---

Ajratilgan formatdan togri va unumli foydalanish maqsadida har bir korinish 
uchun uning uzunligi, eni va balandligiga (gabarit olchamlariga) qarab 
tortburchaklar chizib, detalning korinishlarini shu tortburchaklar ichiga chizish 
mumkin.Yuqorida korib o‘tilgan tayyorgarlik ishlari hal qilingandan keyingina
eskiz tuzishga kirishiladi. [7] 
Oldindan korib chiqilgan mulohazalarga asoslanib detalni 3 ta ko‘rinishda
toliq korsatish mumkin. 
Ko‘rinishlar oldindan tayyorlangan formatdagi tortburchaklar ichiga 
chiziladi. Eskiz chizishni quyidagi 4 bosqichda bajarish mumkin.
1- bosqich: har bir korinishning simmetriya oqi otkaziladi.Detalning korinar 
kontur chiziqlari xamma korinishlarda ingichka chiziqlar bilan chizib chiqiladi va 
detal elementlarining oq va markaz chiziqlari chiziladi (Bunda oq va markaz 
chiziqlari bir yola kerakli yogonlikda, ya’ni s/3 yogonlikda chizish maqsadga 
muvofiqdir). 
2 - bosqich: detalning ichki ko‘rinmas chiziqlari shtrix-punktir chiziqlarda 
chiziladi. 
3 - bosqich: detalga zarur bolgan qirqim va kesimlari beriladi.
4 - bosqich: o’lcham asboblari yordamida detal aniq o’lchanadi, songra 
o’lchamlar qiymati «mm» hisobida o’lcham chiziqlari ustiga yozib chiqiladi. 
Keyinchalik ko’rinishlar ustidan qalinlashtirib, tekis qilib chiqiladi. Kerakli 
yozuvlari yoziladi va burchak shtampi taxt qilinadi. Chizilgan eskizga to’g’ri, aniq 
va to’liq o’lcham qo’yish alohida ahamiyatga egadir. To’g’ri qo’yilgan o’lcham
chizmani sifatini oshiradi. Detalni haqiqiy o’lchamlarini eskizga qo’yishda o’quv 
sharoitida ishlatiladigan masshtabli lineyka, krontsirkul, nutro’mer, rezbomer, 
shtangentsirkul va boshqa har hil shablo’nlardan foydalaniladi. O’lcham qo’yishda
ГОСТ 2.301-68 da ko’rsatilgan qoidalarga rioya qilish lozim. 

---

---

 
 

O‘z-o‘zini tеkshirish vа bаhоlаsh uchun nаzоrаt sаvоllаri: 
1) Eskiz dеb nimаgа аytаmiz? 
2) Eskizlаr nimа uchun kеrаk? 
3) Eskizlаrning bаjаrish tаrtibi nimаdаn ibоrаt? 
4) Ish chizmаning eskizdаn fаrqi nimаdа? 
5) Eskizlаrdа mаsshtаb bоrmi?