Iv chorak 63 dars

IV CHORAK 63 DARS

Mavzu: Fosforning kislorodli birikmalari

Dars maqsadi:

1. 
   Ta`limiy maqsad: fosforning kislorodli birikmalari tarkibi,tuzulish,olinish usullari,fizik va kimyoviy xossalari va ishlatilishi haqida tushunchalar berish.
   
2. 
   Tarbiyaviy maqsad: kimyoviy moddalarni havo va atrof muhitni toza saqlashga e`tibor berish.Kimyo fanining vatan ravnaqi,xalqning turmush darajasini oshirishdagi ahamiyati haqidagi tushunchalarni shakllantirish.
   
3. 
   Rivojlantiruvchi maqsad: mavzuga oid labaratoriya jihozlaridan, kimyoviy reaksiyalardan,electron darslik va ko`rgazmali qurollardan foydalanib dars mavzusi bo`yicha o`quvchilar bilim ko`nikma va malakalarini rivojlantirish.
   
4. 
   Tayanch so`zlar: fosfor(v)oksidi,fosfor (III) oksid,metafosfat kislota,ortofosfat kislota,ortofosfit kislota,pirofosfat kislota
   

Dars turi: aralash,yangi bilim berish

Darsning metodi: aqliy hujum,tajriba o`tkazish.klasster metod

Darsning jihozlari: Dimitriy Ivanovich Mendeleyevning davriy sistemasi, shtativ, pipetka, menzurka, spirt lampasi, shisha tayoqcha.

Reaktivlar: qizil fosfor,Ca₃( PO₄)₂ , H₂SO_{4 ,}HPO₃ , Na, Mg , NaOH, Na₂CO_3, AgNO₃.

Texnik vositalar: komyuter, slaydlar, videoproektor, ekran

Darsning oltin qoidasi: faollik, intizom,ahillik,o`zaro hurmat,vaqt

Darsning shiori: A`lo mamlaktning a`lo farzandi,

Bilib qo`yki! Seni vatan kutadi,

Dars rejasi:

1. 
   Tashkiliy qism (3 daqiqa)
   
2. 
   Uy vazifalarini so`rash (10 daqiqa)
   
3. 
   Yangi mavzuning bayoni (20 daqiqa)
   
4. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash (7 daqiqa)
   
5. 
   O`quvchilarni rag`batlantirish,baholash (3 daqiqa)
   
6. 
   Uyga vazifa berish (2 dqiqa)
   

Darsning borishi:

1. 
   Tashkiliy qism !
   

Darsning boshlanishida o`quvchilar bilan salomlashish,davomatni aniqlash,va tozalikni tekshirish ishlari amalga oshiriladi

2. 
   Uy vazifasini sorash.
   

1. 
   Kichik testlar
   

1. 
   P₂O₃ da fosforning oksidlanish darajasi nechaga teng?
   

A) +5 B) +3 C) -3 D) +1

2. Fosfor qanday allotropik shakl o’zgarishlariga ega?

A) Oq fosfor, qizil fosfor C) Oq fosfor, kulrang fosfor

B) Oq fosfor, qizil fosfor, qora fosfor D) Qaqat qizil

3. 2 litr havoda (n.sh.) da necha litr kislorod va azot bo’lishi mumkin?

A) 1,56; 0,42 B) 0,42; 1,5 C) 1,5; 0,5 D) 0,5; 1,5

4. Fosfor atomida nechta s – elektronlari bor?

A) 2 B) 4 C) 6 D) 8

5. KNO₃ – parchalanganda qanday moddalar hosil bo’ladi

A) KNO₂, N₂ B) K₂O, NO₂ C) NO₂, O₂ D) KNO₃, O₂

II.MASALA

1. 
   4 mol fosfor vodorod bilan reaksiyaga krishganda qancha massa fosfin (PH₃) hosil bo’ladi va qancha hajm vodorod (n.sh.) sarflanadi.
   

Tezkor savollar

1. 
   Fosforning ma’nosi?
   

J: Yunoncha so’zdan olingan bo’lib “nur taratuvchi” degan manoni bildiradi.

2. 
   Birinchi marta fosfor kim tomonidan kashf etilgan?
   

J: 1669 – yil Broun tomonida kashf etilgan.

3. 
   Fosforning kimyoviy elementlar davriy sistemasidagi o’rni?
   

J: V – bosh guruhchasi III – davrda joylashgan.

4. 
   Fosforning oxirgi elektron qobig’ida nechta elektron bor?
   

J: 5 ta elektron, 2 ta s va 3ta toq elektronlar.

5. 
   Fosforni oksidlanish oksidlanish darajalari?
   

J: -3, 0, +3, +5

6. 
   Fosforni allotropik shakli?
   

J: oq fosfor, qizil va qora fosfor.

7. 
   Qaysi fosfor zaharli?
   

J: oq fosfor.

8. 
   Fosfor bevosita qaysi moddalar reaksiyaga kirishadi?
   

J: kislorod (O), oltingugurt (S), galogenlar, ayrim metallar (ishqoriy metallar)

9. 
   Oq fosforning fizik xossasi?
   

J: kristal, rangsiz, sarimsoq hidli, suvda eriydi, zichligi 1,8 g/sm³ t = 44C, zaharli molekulyar kristalli panjaraga ega.

10. 2 mol fosforni malekulyar soni nechaga teng?

J: 12,04 ·10 ²³

III.Yangi mavzuni bayoni

Reja:

• 
  1.Fosforning kislorodli birikmalari
  
• 
  2.Fosfor (V) oksidni olish va uning xossalari
  
• 
  3.Ortofosfat kislotaning fizik va kimyoviy xossalari
  
• 
  4.Ortofosfat kislota tuzlari
  

5.Fosforning biologik ahamiyati

1. 
   Fosforning kislorodli birikmalaring formulasi.
   

P₂O₅ yoki P₄ O₁₀ - Fosfor (V) oksid

P₂O₃ - P ₄O₆ Fosfor (III) oksid

HPO₃ - Metafosfat kislota

H₃PO₄ - Ortofosfat kislota

H₄P₂O₇ - Pirofosfat kislota

Ortofosfat tuzlari: Na₃PO₄ , Ca₃(PO₄)₂, NaH₂PO₄, Na₂HPO₄

b)Fosfor (V) oksidning olinishi va xossalari

Fosforning yonishida kislorod yetarli miqdorda ishtirok etganda P₄O₁₀ ya`ni fosfor (V) oksidi hosil bo`ladi.Bu oksidning oddiyroq formulasi P₂O₅ ko`rinishda bo`ladi.

4P + 5O₂ → 2 P ₂O₅

Fosfor (V) oksid oq rangli, gigroskopik(suvni shimib oluvchi) modda bo`lib,suvda yaxshi eriydi.

P₂O₅ ning erishidan oddiy sharoitda:

P ₂O₅ + H ₂O → 2HPO₃

Metafosfat kislota hosil bo`ladi.

Reaksiya harorat ta`sirida olib borilsa, ortofosfat kislota olish mumkin:

P ₂O₅ + 3H ₂O → 2H ₃PO₄

Yoki birinchi tajribadagi metafosfat kislota harorat ta`sirida suv bilan reaksiyaga kirishib ortafosfat kislota hosil bo’ladi.

HPO₃+H₂O→H₃PO₄

Ortafosfat kislota ostida qizdirilsa pirofosfat kislota hosil bo’ladi.

2H₂PO₄→H₄P₂O_{7 +} H₂O

Qizdirish davom ettirilsa, fosfor (V) oksidigacha parchalanadi.

HPO_{3 ,} H₄P₂O₇ larni hosil qilish muhim ahamiyatga ega.

Ortofosfat (fosfat) kislota labaratoriyada Ca₃(PO₄)₂ konsentrlangan H₂SO₄ qizdirish yo`li bilan olinadi.

Ca₃(PO₄)₂ + 3H₂SO_{4 →} 3CaSO₄ + 2H₃PO₄

Fosforni yetarli miqdordagi kislorodga yondirib, hosil bo`lgan P<sub>2</sub>O<sub>5</sub> qizdirib turib suv ta`sir ettirish yo`li bilan olinadi.

Ortofosfat kislota-H ₃PO_4.Ortofosfat kislota rangsiz kislota modda bo`lib,suvda juda yaxshi eriydi.Qaribki 42,3 °c suyuqlanadi.Fosfat kislota uch negizli kislota bo`lganligi sababli uch bosqichda dissotsiatsiyalanadi.

• 
  H₃PO₄ « H⁺+H₂PO₄^-digidrofosfat ioni
  
• 
  H₃PO₄^- « H⁺+HPO₄^2- gidrofosfat ioni
  
• 
  HPO₄^2- « H⁺+PO₄³ ortofosfat ioni
  

Fosfat kislota dissotsiatsiyalanganda uch xil ion hosil bo`lganligi uchun uch qator moddalarni hosil qiladi.

Fosfatlar Na₃PO₄ , Ca₃(PO₄)₂

Digidrofosfatlar NaH₂PO₄ ,Ca(H₂PO₄)₂

Gidrofosfatlar Na₂HPO₄ , CaHPO₄

Ortofosfat kislota ,kislotalar uchun xos bo`lgan barcha umumiy reaksiyalarni beradi:

• 
  6Na + 2H₃PO₄ = 2Na₃PO₄ + 3H₂
  
• 
  3 NaOH + H₃PO₄=Na₃PO₄ + 3 H₂O
  
• 
  3CaO + 2H₃PO₄=Ca₃(PO₄)₂ + 3 H₂O
  
• 
  3 NH₃+ H₃PO₄ =(NH₄)₃PO₄
  
• 
  3 Na₂CO₃ + 2 H₃PO₄= 2 Na₃PO₄ + 3CO₂ + 3H₂O
  

Kumush nitrat bilan reaksiya kirishib o`ziga xos sariq cho`kma hosil qiladi:

3AgNO₃ + H₃PO₄ =↓Ag ₃PO₄ + 3 HNO₃

Kumush fosfat- sariq rangli cho`kma. Bu reaksiya fosfat ioni uchun reaktiv hisoblanadi.

Ortofosfat kislota tuzlari: Metalni M bilan belgilab ortofosfat tuzlarini quyidagicha yozishimiz mumkin :

Ortofosfat kislota tuzlari	Metall bir valentli	Metall ikki valentli	Metall uch valentli
Ortofosfatlar	M3PO4	M 3 (PO4) 2	MPO4
Digidrofosfatlar	MH2PO4	M(H2PO4)2	M(H2PO4)3
Gidrofosfatlar	M2HPO4	MHPO4	M2(HPO4)3

Metal o`rniga ammoniy ioni ham bol`ishi mumkin:

• 
  (NH₄)₃PO₄ – ammoniy ortofosfat
  
• 
  (NH₄)₂HPO₄ – ammoniy gidrofosfat
  
• 
  NH₄H₂PO₄ – ammoniy digidrofosfat
  

Digidrofosfatlar suvda eriydi,qolgan fosfatlar esa erimaydi.Ishqoriy metallarning fosfatlari bilan ammoniy fosfitlar suvda eriydi.Kalsiy fosfat suvda erimaydi,ammo kuchli kislotada eriydi.

Ca₃(PO₄)₂ + 4HNO₃ = Ca(H₂PO₄)₂ + 2 Ca(NO₃)₂

Fosfor va uning birikmalarining biologik ahamiyati:

Akademik olim A.Yu.Fersmen fosforning ahamiyatini yuqori baholab, uni “Xayot va tafakkur elementi” deb atagan.Darhaqiqat, fosfor azot,uglerod,vodorod elementlari singari tirik organizmlarning asosini tashkil etadi.

Odam va hayvonlar suyak to`qimalarining anorganik tarkibiy qismi Ca3 (PO4)2 tashkil etadi.Suyak mustahkamligini va qattiqligini ta`minlaydi.Tirik organizmdagi energiya almashinuvi P birikmasi –Adenozin tri fosfat(ATF) tomonidan amalga oshiriladi. Odamga bir kunlik fosfor sarfi taxminan 2 grammni tashkil etadi.

Odamlar fosforga bo`lgan ehtiyojini o`simliklar,chorvo va parranda mahsulotlaridan oladi.O`simliklar esa fosforni tuproqdagi fosforning mineral o`g`itlaridan qabul qiladi.

IV.Mustahkamlash:

Klassik uchlik orqali yangi mavzu mustahkamlanadi.O`quvchilar oltita guruhga bo`linadi.

SAVOL: Quyidagi atamalarga mos keladigan javoblarni yozing.

I-guruh. Fosfor oksidlari, H₃PO_{4 ,} P₂O_{5 ,} HPO₃ , fosfor kislota, P₄O_{6 ,} Na₃PO_{4 ,} Ca(H₂PO₄)_{2 ,}ortofosfatlar.

II-guruh. Ortofosfat kislotani olinishi, P₂O_{5 ,}3H₂O+P₂O_5→2H₃PO_4,

P₄O_10, fosfor (V) oksidi, gidroortofosfatlar, HPO_{3 +} H₂O_→H₃PO_{4 ,}

Na ₂HPO4, K₂HPO_{4 .}

III- guruh. Ortofosfat kislotani kimyoviy xossasi, 4P+3O_2→2P₂O_{3 ,}

6K+2H₃PO_4→2K₃PO₄₊3H_2,digidrofosfatlar , 3NH₃+H₃PO₄→(NH₄)₃PO_{4 ,} Na ₂HPO4 , fosfor (III) okdsidi olinishi.

KH ₂PO₄ , 4P+3O_2→P₄O₆

IV-guruh.Fosfat ioning sifat reaksiyasi H₃PO₄ « H⁺+H₂PO_{4 ,}

H₃PO₄^- « H⁺+HPO₄^{2- ,} 3AgNO₃ + H ₃PO₄ =↓Ag ₃PO₄ + 3 HNO_{3 ,}

Ortafosfat kislotani disotsiatsiyalanishi Na₃PO₄₊ 3AgNO_3→Ag₃PO_{4 +} 3NaNO_3, ortofosfat (V) oksidini, 2 moli 284 gramm,12,04.10²³ molekula

V-guruh. Ortafosfat, 142 g/mol, 98 g/mol, fosfor(v) oksidi, P₂O_{5 ,} Na ₃PO_{4 ,}tuzlar ,(NH₄)₃PO₄ ,HPO₄^2- « H⁺+PO₄³

VI- guruh.Ammoniy ortofosfatlar (NH₄)₃PO_4, (NH₄)₂ HPO_{4 ,}H₂ hosil bo`ladi,

3Mg + 2H₃PO_{4 →}Mg ₃(PO₄)₂ + 3H₂ ortofosfat kislota, 3 moli 294 g

P₂O_{5 +} 3H₂O → 2H ₃PO₄ , 6Na + 2H ₃ PO₄→2Na₃ PO_{4 +} 3H₂

(V) O`quvchilarni rag`batlash va baholash:

(VI) Uyga vazifa berish

Masala:

1. 
   19,6 garamm H₃PO₄ olish uchun qancha kalsiy ortofosfat va sulfat kislota kerak.
   
2. 
   O`tilgan mavzuni takrorlash
   
3. 
   Yangi mavzuni tanishib chiqish.
   

I-guruh. Fosfor oksidlari, H₃PO_{4 ,} P₂O_{5 ,} HPO₃ , fosfor kislota, P₄O_{6 ,} Na₃PO_{4 ,} Ca(H₂PO₄)_{2 ,}ortofosfatlar.

II-guruh. Ortofosfat kislotani olinishi, P₂O_{5 ,}3H₂O+P₂O_5→2H₃PO_4,

P₄O_10, fosfor (V) oksidi, gidroortofosfatlar, HPO_{3 +} H₂O_→H₃PO_{4 ,}

Na ₂HPO4, K₂HPO_{4 .}

III- guruh. Ortofosfat kislotani kimyoviy xossasi, 4P+3O_2→2P₂O_{3 ,}

6K+2H₃PO_4→2K₃PO₄₊3H_2,digidrofosfatlar , 3NH₃+H₃PO₄→(NH₄)₃PO_{4 ,} Na ₂HPO4 , fosfor (III) okdsidi olinishi.

KH ₂PO₄ , 4P+3O_2→P₄O₆

IV-guruh.Fosfat ioning sifat reaksiyasi H₃PO₄ « H⁺+H₂PO_{4 ,}

H₃PO₄^- « H⁺+HPO₄^{2- ,} 3AgNO₃ + H ₃PO₄ =↓Ag ₃PO₄ + 3 HNO_{3 ,}

Ortafosfat kislotani disotsiatsiyalanishi Na₃PO₄₊ 3AgNO_3→Ag₃PO_{4 +} 3NaNO_3, ortofosfat (V) oksidini, 2 moli 284 gramm,12,04.10²³ molekula

V-guruh. Ortafosfat, 142 g/mol, 98 g/mol, fosfor(v) oksidi, P₂O_{5 ,} Na ₃PO_{4 ,}tuzlar ,(NH₄)₃PO₄ ,HPO₄^2- « H⁺+PO₄³

VI- guruh.Ammoniy ortofosfatlar (NH₄)₃PO_4, (NH₄)₂ HPO_{4 ,}H₂ hosil bo`ladi,

3Mg + 2H₃PO_{4 →}Mg ₃(PO₄)₂ + 3H₂ ortofosfat kislota, 3 moli 294 g

P₂O_{5 +} 3H₂O → 2H ₃PO₄ , 6Na + 2H ₃ PO₄→2Na₃ PO_{4 +} 3H₂