O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Download 0.89 Mb. Pdf ko'rish
|
markaziy osiyo devoriy naqsh sanati (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Markaziy Osiyo devoriy naqsh san’ati
- Kafedra mudiri: dots.Djuraqulova.D.M
- 2013 й. «___» _______
- Mavzu: Devoriynaqshlarshakllanishishart-sharoitlarivarivojlanishomillari Reja 1.
- So’nggipaleolitvaongliinsonningpaydobo’lishi. Petrogliflartarixiymanbasifatida 3. Mezolit-neolitdavrlaritavsvirlarikompozisiyasi.
1
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
«Markaziy Osiyo devoriy naqsh san’ati»FANIDAN MA’RUZA MATNI
Bilimsohasi: 100000 – Gumanitarsoha Ta’limsohasi: 120000 – Gumanitarfanlar Ta’limyo’nalishi: 5120300-Arxeologiya, Tarix Maruza matni kafedraning 2013-yil 28-avgustdagi majlisi qarori bilan tasdiqlangan.(1-son bayonnoma.)
Maruza matni fakultet uslubiy kengashining 2013-yil 28-avgustdagi majlisi qarori bilan tasdiqlangan. (1-son bayonnoma.)
Maruza matni tarix fakulteti ilmiy kengashida 2013-yil 29 avgustda muhokama qilinib, tasdiqlangan. (1- son bayonnoma)
Samarqand 2013 Ro’yxatgaolindi:
№_______________ 2013y. «___» _______
«TASDIQLAYMAN» O’quvishlariprorektori prof. N.B.Eshqobilov ____________________ «___»_________2013 yil 2 Fanning ma’ruza matni na’munaviy o’quv dasturi va ishchi o’quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi. Tuzuvchi: SamDU, « Arxeologiya » kafedrasi dots.Xolmatov N.O’ Taqrizchilar: O’zFA Arxeologiya instituti etakchi ilmiy xodimi- t.f.n. Mirzaaxmedov J.K
3
maqsadvavazifalari.
Markaziy Osiyo devoriy naqsh san’ati fan sifatida. Markaziy Osiyoning devoriy naqsh san’ati fani predmeti, maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyo devoriy naqsh san’ati fanining san’atshunoslik fanlari sohasida tutgan o’rni. Markaziy Osiyo naqsh san’ati va arxeologiya. Arxeologiya fanining aloqadorligi. Markaziy Osiyoning devoriy naqsh san’ati fani obyekti. Naqsh san’ati manbai. Markaziy Osiyoning devoriy naqsh san’ati o’rganilish tarixi. Markaziy Osiyoning devoriy naqsh san’atining Vatanimiz tarixini o’rganishdagi ahamiyati.
MarkaziyOsiyohududiSharqdunyosidaqadimgimadaniyatmaskanlaridanbirih isoblanadi. Bunimazkurzamindantopilganvatadqiqetilgantarixiymadaniyyodgorliklarserobligiv aulartadqiqotinatijalariisbotlabturibdi.Xalqimiz o’tmish tarixi, boy madaniy merosi borasida qimmatli manbalarni
tarixiy, madaniy yodgorliklartadqiqotidaqo’lgakiritilganarxeologikmanbalarberadi. Bu tarixiy, madaniy yodgorliklarning tadqiqotlari natijalari esa ajdodlarimizning jaxon xalqlari svilizasiyasiga qo’shgan munosib xissasini belgilashda muxim axamiyat kasb etmoqda.
Respublikamiz mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng tarixiy, madaniy yodgorliklarni yanada batafsilroq o’rganish imkoniyati bo’ldi.Xususan, muxtaram Prezidentimiz Islom Karimov xalqimizning asl haqqoniy tarixini yaratish va shu tarix bilan xalqimizni tanishtirish masalasiga alohida e’tibor berdi. Bu e’tibor Prezidentimizning Respublikamiz taniqli tarixchi olimlari bilan bo’lgan o’z uchrashuvida (1998 yil) bo’lib, xaqqoniy tarix yaratilishida manbalar ahamiyati alohida ta’kidlangan edi. Prezidentimiz Islom Karimovning « Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» nomli asari (1998) biz tarixchi olimlarga xaqiqiy dastur omul bo’ldi.Shu nuqtaiy nazardan bizning «MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’ati» fanimizning dolzarbligi belgilanadi.
Kursimiz mazmuni MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atiborasidayodgorliklartadqiqotidaqo’lgakiritilgan san’atna’munalarinimanbasifatidaxalqlarimizo’tmishtarixi, moddiyvama’naviymadaniyati, madaniymerosinio’rganishdaahamiyatiniko’rsatishdaniborat. Haqiqatdanhamxalqimizmadaniymerosinio’rganishdagimanbalartizimidadevoriysu ratlar, naqshlarninghamo’rnibeqiyos. Sababibumanbalarajdodlarimizningintellektual, ma’naviykechinmalari, ijodiyfaoliyatlariningbevositamahsulihisoblanadi. Devoriysuratlar, naqshlarkelibchiqishio’ztarixiyshart-sharoitlarivatarixiyildizlarigaega. MazkuryodgorliknamunalariMarkaziyOsiyo ibtidoiy davr jamoalari moddiy madaniyati, shaxarsozlik madaniyati va davlatchilik tarixi, ilk o’rta asr, o’rtaasrsan’atitarixinio’rganishdao’zigaxosbirlamchimanbahisoblanadi.
4
MarkaziyOsiyohududitarixiymadaniyyodgorliklaritadqiqotidadevoriynaqshs an’atiborasidaqimmatlimanbalarqo’lgakiritilgan. Xususan, devoriysur’atlarnamunalariko’plabtopilgan. Bulartarixiytaraqqiyotbosqichlariijtimoiy-iqtisodiy, siyosiytaraqqiyoti, ma’naviymadaniyatiborasidamuhimma’lumotlarberadi. Devoriysuratlarningpaydobo’lishitarixiyshart- sharoitlarivatarixiyildizlarikishiliktarixitaraqqiyotiilkbosqichlarihisoblanganibtidoi ydavrjamoalarimoddiymadaniyatigaboribtaqaladi.Buborada O’zbekiston arxeologiyasi fani qo’lga kiritgan yutuqlarhammuhim. Ayniqsa, Respublikamiz mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng arxeologik tadqiqotlar ko’lami kengaydi. Yodgorliklar tadqiqotida jahonning yetuk ilmiy markazlari bilan hamkorlik ishlari yo’lga qo’yildi. Tadqiqotlarda eng zamonaviy tadqiqot metodikasi qo’llanildi. Xususan, Afrosiyob, Ko’ktepa yodgorliklarida O’zbekiston-Fransiya ekspedisiyasining tadqiqotlari natijalari jahonshumul ahamiyat kasb etdi. Jumladan, Ko’ktepada « sak malikasi» qabrining o’rganilishi muhim bo’ldi, Afrosiyobda amalga oshirilgan tadqiqotlarning natijalari esa Samarqand shahrining 2750 yillik tantanalarini o’tkazish imkonini berdi.
MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atifansifatidaekanligimasalasigakelganimiz dakishiliktarixitarixiytaraqqiyotbosqichlarigategishlitarixiy- madaniyyodgorliklartadqiqotidatopilganvao’rganilgandevoriysuratlarningo’shadav rodamlarima’naviykechinmalari, ijtimoiytuzumi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniytaraqqiyotiborasidabirlamchimanbaligimuhimahamiyatkasbetadi. MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atifanipredmetitarixiymadaniyyodgorliklartadqiqo tidaqo’lgakiritilgandevoriyrasmlar, naqshlarmazmun, mohiyoti, ahamiyatibilanifodalanadi. Fanningmaqsadidevoriynaqsh, rasmlarningmanbasifatidaodamlarma’naviymadaniyatishakllanishivarivojidagiaha miyativao’rniniko’rsatishdaniborat. Fanningvazifasidevoriynaqshvarasmlarajdodlarimizningboymadaniymerosinio’rga nishdao’zigaxosmanbaekanligigatayanganholda, yoshavlodniVatanimizga, xalqimiztarixi, madaniymerosigahurmatruhidatarbiyalashdaahamiyatiniifodalashdaniborat.
So’nggipaleolitvaongliinsonningpaydobo’lishi. Insonvatabiat. Ovchilik. Kishilarongidamagiktasavvurlarningshakllanishi. Ovjarayonitasvirlarlashkishilardiniydunyoqarashiin’ikosisifatida. Naqshsan’atiinsoniyatoliytafakkuriningmahsulisifatida. So’nggipaleolitdavriqoya- toshtasvirlari. Petrogliflar. Rang-bo’yoq. Mezolit-neolitdavriqoya-toshtasvirlari. MezolitdavriZarautoyvaShaxtaqoyalaritasvirlari. NeolitdavriSarmishsoy, 5 Saymolitosh, Takalisoyvaboshqaqoya-toshtasvirlari. Mezolit-
neolitdavrlaritavsvirlarikompozisiyasi. Tasvirlarningg’oyaviy- xo’jalikfaoliyatinio’rganishdagiahamiyati. Neolitdavriishlabchiqaruvchixo’jalikshakllariningvujudgakelishi. Sun’iyuy- joyimoratlarbarpoetishningboshlanishi. Pessejiktepayodgorligidao’rganilganimoratdevorlaritasvirlari. Eneolitdavrimonumentalimoratlarningpaydobo’lishi. Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivaishlabchi qarishsamaradorliginingo’sishibadiiymadaniyatrivojlanishidagimuhimomillaridanb irisifatida. MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit- bronzadavrlaridayirikmarkazlarningvujudgakelishi. Mahobatliuy-joy, diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishningkuchayishi.
Oltindepa, Yassidepa, Qoradepa (JanubiyTurkmaniston), Sarazm
(YuqoriZarafshon) yodgorliklarivaulardagiimoratlaridevoriynaqshlari. Plyastrlar. Devoriynaqshlarningbadiiykompozisiyasi.
Ibtidoiydavrjamoalarima’naviykechinmalari-devoriynaqshlar, suratlarshakllanishitarixiyshart-sharoitlarivaomillariekanligi. Ma’lumki, arxeologiya fani insoniyat tarixini quyidagi davrlarga bo’lib urganadi; tosh, mis- tosh, bronza( jez) va temir asrlari. Bu bo’linishlar asosida ishlab-chiqarish vositalarning rivojiga nisbatan malum bir obyektiv tarixiy omillar, shart-sharoitlar, texnologik yutuqlar, o’ziga xoslilik xususiyatlar, sosial jarayonlar yotadi. Jumladan, tosh asri bosqichlari xar birida ham muhim sosial o’zgarishlar ro’y berganki, ular shu bosqichlarning o’ziga xoslilik xususiyatlarini ifodalaydilar. Masalan ; Ibtidoiy diniy e’tiqodlar-o’rta paleolitda; ibtidoiy galadan urug`chilik jamoasiga o’tish jarayoni – so’nggi paleolitda ro’y bergan. Demak, har bir bosqichda o’ziga xos muhim sosial voqyeiliklar ro’y bergan. Albatta, bu jarayonlarning barchasi ibtidoiy odamzodning biologik jihatdan rivojlanishida, uning jamiyatida ro’y bergan tub sosial o’zgarishlarga omil bo’lgan. Xususan, so’nggipaleolitdavrigakelibhozirgizamonqiyofasidagiodamzodshakllangan ( «Aql, idrokliodam»). Endiodamzodo’ziyashabturganatrof- muhitgaongliravishdamunosabatqilaboshlagan. Mehnatjarayonidabilimko’nikmalarishakllanaborgan. Turar- joylarquraboshlashganlar. Tabiatningstixiyalikuchlarinitushunishgaharakatqilishgan. Mehnatjarayonidaixtiro, kashfiyotlarqilaboshlaganlar. Jumladan, ibtidoiyodamlaro’zkunlikturmushtarzida, mehnatjarayonidaolganta’surotlarinio’zlariyashayotgang’orlardevorlarigatushirishg aharakatqilgan. Shuboisso’nggipaleolitdavridane’tiboranpetrogliflarshakllanaboshlaganki, ularodamlarma’naviykechinmalarinio’zidaaksettirgan. Qoyatoshsur’atlaritasvirlanishiishlarimezolit, neolitdavrijamoalarihayotidahamdavometgan. O’zbekistonneolitjamoalarima’naviymadaniyatiborasidaqimmatlima’lumotlarbe ruvchiqoyatoshrasmlariyodgorliklarihamjudako’plabtopilgan. Keyingiyillardabuboradaqiziqarlitadqiqotishlariamalgaoshirilib, yangidan- 6 yangiyodgorliklarkashfetilmoqda.Buturdagiyodgorliklarningaksariyatijezdavrijamo alarivaundanso’nggitaraqqiyotbosqichlaridayashaganjamoalar, xususan, saklardavrigataalluqlibo’libchiqmoqda. Ularorasida, kamroqbo’lsa-da, neolitvaqismanmezolitjamoalarigategishlibo’lganyodgorliklarmavjud. ShularichidanafaqatO’zbekiston, balkiO’rtaOsiyomiqyosidailmiyjihatdanahamiyatlisiZarautsoydarasidantopilganqo yatoshsuratlarihisoblanadi. Zarautsoyyodgorligimamlakatimizningjanubiytomonidajoylashganyodgorlikbo’lib, qoyatoshdagitasvirlarmezolit, neolitdavrlarvaundankeyingitarixiytaraqqiyotbosqichlarigategishli. Daraningikkiyontomonianashundayrasmgato’la. Ibtidoiyodamlar, odatda, suratlarchizishuchunkeng, tekissathliqoyatoshlarnitanlashgan. Tasvirlarasosanovjarayonibilanbog’liqholdachizilgan. Suratlardaodamlarningitlaryordamidabuqa, jayron,
to’ng’iz, taka,
olqarkabijonivarlarniovqilishiifodaetilgan. Tasvirlardanovchilarningkamon, nayza, bolta, extimolbumerangkabiovqurollaribo’lganliginibilibolishimizmumkin. Nafaqathayvonlar, balkiodamlarrasmlarihamko’plabuchraydi. Hattoki, jarohatlangan odamlar tasvirlari bor. Ulardan odamlar to’dasi ov o’ljasi uchun o’zaro qurolli to’qnashuvlar qilishganliklari haqida fikr yuritish mumkin. Zarautsoy qoyatosh suratlari tarkibida yanada qiziqarli bo’lgan tasvirlar - niqob kiygan odamlarning rasmlari mavjud. Niqoblar keng konussimon yopqichlar va tuyaqush ko’rinishiga ega bo’lgan. Hayvonlar va qushlar ko’rinishidagi niqoblar kiyib olgan odamlar tasvirlari bo’lgan qoyatosh suratlari O’rta Osiyoning boshqa hududlaridan, xususan, Tojikistondagi Shaxta g’ori va Qizilqum ichki hududlarida joylashgan Qirbukan daralarida topilgan. Zarautsoy va Shaxta yodgorliklaridagi qoyatosh suratlari tabiiy bo’yoqlar yordamida tasvirlangan bo’lib, nodir san’at yodgorliklari hisoblanadi. Qolgan yodgorliklar tasvirlari esa qoyatosh sathiga maxsus moslama qurollari yordamida o’yish yoki tirnash usulida bajarilgan. O’zbekiston miqyosida yana neolit jamoalariga tegishli bo’lgan petrogliflar Nurota tog’ tizmasidagi Sarmishsoy, Chotqol tog’ tizmasidagi Xo’jaksit, Bukantovdagi Orqar darasidan topilgan. Bu petrogliflar va qoyatosh suratlari qaysi mintaqada joylashgan bo’lmasin, ularning manzarasida umumiylik, o’xshashlik xususiyatlari ko’p. Bu turdagi san’at yodgorliklarining qadimiyrog’ida hayvon tasvirlari, taraqqiyotning keyingi bosqichlariga oid bo’lgan tasvirlarda esa odamsimon ko’rinishdagi rasmlar ko’proq ifodalangan. Yovvoyi hayvonlardan – buqa, kiyik, qulon, jayron, to’ng’iz, arxar, tulki; yirtqich hayvonlardan – yo’lbars, bo’ri, arslon, sirtlonkabilar ko’plab tasvirlangan. Shuningdek, ilon, qushlarning ham rasmlari bor. Ma’lumki, qoyatosh suratlari tadqiqida e’tibor, avvalo, o’rinda haqiqiy hayotni tasvirlovchi manzaralarni o’rganishga qaratiladi. Shu ma’noda, neolit davridagi ov jarayoni bilan bog’liq bo’lgan manzaralar tadqiq etish qiziqarli natijalar berdi. Shuningdek, mezolit, neolit davri tasviriy san’atiga xos bo’lgan umumiylikdan tashqari, qoyatosh suratlari bir-birlaridan manzaraning naqadar tabiiyligi, yuksak badiiy mahorat bilan bajarilganligi jihatidan ham farq qiladi. Hayotiy jarayonni oddiy elementlarigacha ko’rsatishiga intilish kuchli bo’lganligidan petrogliflarning
7 qadimgi aholi turmush tarzi, xo’jalik yumushlarini o’rganishda g’oyat ahamiyatli manba bo’lib hisoblanadi. Qoyatosh suratlari nafaqat haqiqiy, real vaziyatni aks ettirib qolmasdan, balki ularda ibtidoiy odamzodning real, fantastik, diniy xayoli, o’yi, tasavvuri bir-biri bilan uyg’unlashib ketgan holda tasvirlangan. Shuning uchun ham qoyatosh suratlari o’z davrining noyob san’at yodgorligidir. Ayrim tadqiqotchilar yirik qoyatosh suratlari jamoa a’zolari uchun dastavval muqaddas sajdagoh, turli diniy marosimlarni o’tkazadigan, sig’inadigan joy bo’lganligi uchun olisroq, chet, lekin odam borishiga qulay bo’lgan joylar tanlangan deb hisoblashadi. Ba’zi manzaralarda jamoaning himoyachisi, ofatlardan saqlovchisi – totemi sharafiga (totem – biron-bir hayvon sig’inish timsolida) bajariladigan afsungarlik xatti-harakati tasvirlari uchrab turadi. Jumladan, hosildorlik va quyoshga sajda qilish tasvirlari nisbatan ko’proq tarqalganligini ko’ramiz. Odam va hayvon ko’rinishidagi tasvirlarni shu darajada uyg’unlashtirganki, ulardan unumlilik, foydalilik, hosildorlik hissini sezamiz. Quyoshga sig’inishni bildiruvchi tasvirlar, odatda doira, krest, doira ichidagi krest kabi belgilarda keltirilgan. Ikkala sig’inishning kelib chiqish ildizi bir-biri bilan bog’liq, ikkalasi ham hosildorlik, tabiatning tiklanishi kabi g’oyalarni o’zlarida aks ettirgan. Etnografik manbalar yoki mumtoz tarzdagi obrazlar orqali bizga ma’lum bo’lgan ko’plab mifologik lavhalar, mutaxassislarning fikricha, o’z mazmun - mohiyati, ildizi bilan ibtidoiy davr qoyatosh suratlari lavhalariga borib taqaladi. Qoyatosh suratlarining bir joyga turkum holatda jamlanishidan ibtidoiy odamzod uchun muqaddas, sajdagoh joy bo’lganligi to’g’risida fikr yuritish mumkin. Bunday joylar tabiatan manzarali joylar bo’lib, ular yaqinida albatta ichimlik suvi manbai mavjud bo’lgan. Bejizga bunday qoyatosh sur’atlarining ko’pchiligi tik, qoyatoshli daralarga ega bo’lgan joylardan topilmagan. Tadqiqotlardan shu narsa aniq bo’ldiki, sajdagohlar ming yillar davomida an’analarga tayangan holda aholi tomonidan foydalanib kelingan. Tasvirlardagi lavhalarning asrlar davomida ba’zan biroz o’zgartirilgan holda, qayta ishlanib avloddan-avlodga o’tib kelganligi ham sezilib turibdi. Neolit jamoalariga tegishli bo’lgan qoyatosh suratlari nafaqat aholi turmush tarzi, xo’jalik mashg’ulotlari, diniy e’tiqodlari, balki ijtimoiy tuzilmalari borasida ham qimmatli manba bo’lib hisoblanadi. Vatanimizhududiqadimgimadaniyatmarkazlaridanbirihisoblanadi. Bunimamlakatimizhududidantopilganarxeologikyodgorliklarniserobligihamisbotla bturibdi. Bumadaniyyodgorliklarko’hnasivilizasiyamizjonliguvohlaribo’lib, o’zmazmuni, mohiyatibilanxalqimizo’tmishmadaniyativaboymadaniymerosinio’rganishdao’ziga xostarixiymanbahisoblanadi. AnashundayyodgorliklardanbiriNurotatog’tizmasijanubiyyonbag’ridajoylashganQ oraqiyasoyqoyatoshrasmlaridir. BujoyIshtixontumanigaqarashlibo’lib, TusinsoysuvomboriningjanubiyqismdagiQoraqiyasoyqishlog’iatrofigajoylashgan. Qoraqiyasoydaolibborilganilmiytadqiqotizlanishlarshunikursatdikibuyerdarasmlarj udako’pchiliknitashkiletadivaularbirbirlaridanishlanishtexnikasivauslubi, mazmuni, katta-kichikligivasaqlanishdarajasibilanfarqqiladi.
8 Qoyatoshrasmlariorasidagibufarqlartasodifiybo’lmasdanbalki, ularningturlidavrlardaishlanganligidandalolatberadi. Buyodgorlikqoyatoshrasmlarinidavrlashtirishdabirqanchaomillarnihisobgaol ishzarur. Ulardanbirirasmlarsirtiniquyoshnurivaboshqatabiiyhodisalarta’siridaqorayishinio’r ganishuslubihisoblanadi. Ma’lumki, tog’toshlarisirtitemirvamarganeskimyoviybirikmalarita’siridajudanozikpardabilanq oplanadivaochqo’ng’ir, jigarranghamdaqoramtirtovlanadi. Bundantashqariularshamol, qorvayomg’ir, issiqvasovuqta’siridao’zgaradi. Shuninguchuntoshsathidagiba’zitasvirlarnidarholpayqab, ajratibolishbirmunchamushkuldir. Demak, judaqorayibketganrasmlarqadimgihisoblanadi. Bundaytabiiyqoplamalarnio’rganish, rasmlarniqiyosiyo’rganishdamuhimahamiyatgaegadir. Ayniqsa, birxilsharoitdaturgantoshlarsirtigaikkirasmsolinganbo’lsayu, ularbirme’yordapardabilanqoplanmaganbo’lsabutasvirlarniturlidavrlardaishlangan, debaytishmumkin. Lekinularbirbiridannechayiloldinyokikeyinishlanganliginianiqaytibbo’lmaydi. Qoyatoshrasmlarinidavrlashtirishdagimuhimomillardanbiritasvirlarningishla nishuslubivatexnikasinio’rganishbilanbog’liqdir. San’attarixidanma’lumkiqadimgiodamlartabiatdagibarchanarsanio’zholicha, ya’niqandayko’rishsashuholdachizibqoldirishgaharakatqilishgan. Davrlaro’tishibilanbuaniqlikholatisoddalashibboradi. Demak, turlidavrlardachizilganrasmlarningishlanishuslublarihamo’zgaribborgan. BundayholatniQoraqiyasoyqoyatoshrasmlariningchizilishtexnikasivauslublariustid aolibborilgankuzatishlarimizhamtasdiqladi. Birrasmustidanikkinchirasmningishlanishihamrasmlarningturlidavrlardaishlanganli gidandalolatberadi. Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlarito’rttatarixiydavrga, ya’nijez, sakskif, ilkvakeyingio’rtaasrlargata’luqlibo’libchiqdi. Birinchiikkidavrrasmlariuribcho’kichlabishlanganbo’lib, sharpako’rinishidagikonturhamdanafisnaqshliuslubidachizilgandir. Ilkvao’rtaasrdavriqoyatoshrasmlariningko’pchiligikesish, tirnashuslubidatasvirlangan. Budavrrasmlariorasidaoddiysxematikuslubikengqo’llanilgan. Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlariustidaolibborilganilmiytadqiqotishlarinatijalari shuniko’rsatadiki, ularorasidaer. avv. 1
Burasmlarorasidaodam, ibtidoiybuqa, kiyik, qulon,
jayron, tog’echkisi, mushuksimonlaroilasigamansubyirtqichlar (qoplon, leopard, gepard), it, bo’rivaboshqashukabihayvonlarko’pchiliknitashkiletadi. Undantashqarigeometrikrombshaklidagibelgilar, soddavamurakkabyoytasvirlarimavjuddir. Budavrgamansubbo’lganrasmlarningsirtiquyoshnuri, shamol,
yog’ingarchilikvaxilmaxiltabiathodisalarinatijasidatoshningtabiiysirtikabiqorayib, 9 kuyibuniqibketgan, nuragan, yemirilibdarzketganvabirmunchasilliqlashgan. Shuninguchuntoshsathidagitasvirlarnidarholpayqab, ajratibolishmushkul. Qoyatoshrasmlaridagibukabitabiiyo’zgarishlartasvirningqadimiyligidandalolatbera di.
[ 0 ……… 15 ] Bronzadavritasvirlariningo’zigaxosxususiyatlaridan yanabirinaqshdor-bezakliuslubbo’lib, bukeyingidavrtasvirlariishlanishuslublaridakuzatilmaydi. Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlariningqadimiyqatlamio’ziningmazmunijihatidanj udaboyligibilanhamajralibturadi. Qoyatoshlardaibtidoiydavrningiqtisodiyhayotibilanbog’liqba’zihodisalar, jonlimanzaralarko’plabuchraydi. Bularorasidaalohida- alohidatasvirlanganmushuksimonlaroilasigamansubyirtqichlar, odamlarhamda, ibtidoiybuqa, tog’echkisi, yirtqichhayvonlarningovqilinishsahnalariifodaetilganmanzaralarayniqsadiqqatgasa zovordir (1-rasm). Yuqoridaaytilganidek, ibtidoiybuqa, bizon, gepard,
leopardlarningrasmlarivaularniovqilishifodaetilganmanzaratasvirlarifaqatginaQora 10
qiyasoydaemasbalkirespublikamizningBukantog’, Sarmishsoy, Yomboshsoy, Suratlisoyvayanaboshqaqoyatoshyodgorliklardahamuchraydi. Mutaxassislarningfikricha, mazkurjoylardagiqoyatoshrasmlariningaksariyatimil.avv. 7-4 va
3-2 mingyilliklardaishlangan. Qoraqiyasoydanvayuqoridanomlarizikretilganjoylardantopilganibtidoiybuqa, bizon,
gepard, leopard, tog’echkisivaularniovqilishsahnalaritasvirlanganrasmlarchizilishuslublarijihatidanb ir-birigayaqinayrimlariesaaynano’xshashdir. Rasmlarorasidagibuo’xshashliktasodifiyhodisabo’lmay, ularningbirdavrdaishlanganligidandalolat Xususan, JanubiyTurkmanistonvaYaqinSharqningilkdehqonchilikbilanshug’ullanganqadimg iqabilalariqoldirganranglisopolidishlarningichkivatashqidevorlariqoplon, bars,
gepard, leopardkabihayvontasvirlaribilanbezatilgan. Tanasitangasimonxollarbilanbezatilganbars, qoplonlarningrasmlariQoratepaningranglisopolidishlaridahammavjuddir. ShungayaqinuslubdagiyirtqichhayvonrasmlariQoraqiyasoyqoyalaridanbiriga mahoratbilanishlangan. UslubjihatidanQoraqiyasoydagibuyirtqichhayvonlartasvirigao’xshashrasmlarmil.av v. lV-lll mingyilliklargaoidbo’lganOldOsiyodagiZagros, Sialk lll, Suziana 1 vaTali- BakunAdantopilgansopolidishlarningichkivatashqidevorlaritasvirlariorasidahamuc hraydi. [ 0 ............ 20 ] 2-rasm. Gepard.
ibelgilarhamuchraydi. Burombshaklidagibelgilarniboshqarasmlarbilanbirgalikdayokivayakkaholdachizilg aninikuzatishmumkin. Rombshaklidagibelgilarnafisnaqshli, soya- konturuslublaridaurib, cho’kichlabchizilgan. Ularningustijudaqorayibketganvamoxlishayniklarbilanqoplabolingan. Xuddishungao’xshashuslubdachizilganrombshaklidagitasvirlarbuyerdanunchauzoq bulmaganYonboshsoyqoyatoshyodgorligirasmlariorasidahamjudako’plabuchraydi. Butasvirlarmil. avv.
2 mingyillikva 1 mingyillikboshlarigaoidbo’lishimumkinligiaytibo’tilgan. 11
Shunialohidata’kidlashkerakki, Qoraqiyasoyqoyatoshyodgorligidagiba’zibiruribcho’kichlabishlanganrombshaklida gibelgilarningustidantabiiybo’yoq, ya’niqiziloxrabilanchizibchiqilgan. BundayuslubdachizilgantasvirlarVatanimizhududidagiboshqayodgorliklardauchra masligibilanxarakterlidir. O’rta Osiyo miqyosida neolit davri taxminan mil.avv 6-4 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Neolit geologik davrlashtirish bo’yicha golosen davriga to’g`ri keladi. Bu esa o’simlik va xayvonat dunyosi, hamda iqlim sharoiti xozirgi zamonga yaqinligi bilan xarakterlanadi. Bu davrga kelib, mezolit davriga qaraganda odamzod jamoalari tomonidan yangi, tabiatan maqul xududlarni o’zlashtirish jarayoni tezlashib, ular nisbatan kengroq mintaqalarda yashay boshladilar. Shuninguchun bu davrga kelib, O’rta Osiyoning barcha insoniyat yashashi uchun qulay ekologik sharoiti bo’lgan xududlari ibtidoiy odamzod tomonidan o’zlashtirilib bo’lingan. Endi, odamzod turli tabiiy iqlimiy sharoitlarga, muhitlarga tushib qola boshladiki, bu xususiyatlar ular moddiy – madaniyatida, xo’jalik asoslarida yorqin ifodasini topdi. To’g`ri, ilk neolit davrida mezolit davri madaniyat izlari kuchli saqlangan. Neolit davriga kelib, toshga ishlov berish texnikasida ancha ilg`or yutuqlar qo’lga kiritiladi. Jumladan, toshni silliqlash, parmalab teshish uslublari ixtiro qilindi. Mikrolit qurollar takomillashdi. Suyak, yog`ochlarga ishlov berish texnikasi o’z rivojining cho’qqisiga chiqdi. Sopol idishlarning, to’qimachilikning paydo bo’lishi va kishilar kundalik turmushida ishlatilishi bu davr moddiy madaniyatining eng muxim yutug`i hisoblanadi. Neolit davrida urug` jamoalari gullab yashnagan, urug` a’zolarining jamoa mexnati kunlik turmush tarzining asosiy mezoni bo’lib, ona urug`da hukmron edi. Ishlab- chiqarish vositalarining ijtimoy mulkliligi ishlab- chiqarish munosabatlarining asosini tashkil etgan .
JanubiyTurkmanistonhududiKopettog’yonbag’ridatadqiqetilganJoyitunjamo alariilkdehqonchilikmadaniyatiningyaratuvchilaribo’lishgan (mil.avv. VII
mingyillikoxiri – VI mingyilliklarboshlari – IV mingyillik). Tadqiqotlardae’tirofetilishicha, bumintaqaYaqinSharqdehqonchilikmadaniyatitarqalganhududningshimoli- sharqdagiengchekkaqismibo’lgan. Joyitunmadaniyatio’tganasrning 50-
yillaridanboshlabB.A.Kuftin, A.A.Marushenko, V.M.Masson, O.K.Berdiyevkabiarxeologlartomonidano’rganildi. Ayniqsa, V.M.Massono’ztadqiqotlaridajoyitunliklarmadaniyatiniatroflichatadqiqetib, ularturmushidabirxonali, birxilo’lchamliuy-joylarqurilganliginianiqladi. Joyitun, Pessejiktepayodgorligidao’rganilganimoratdevorlaridatasvirlaro’rganilgan. Keyingitarixiytaraqqiyoteneolitdavridamonumentalimoratlarpaydobo’ldi. Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivaishlabchi qarishsamaradorliginingo’sishijamoalarturmushidabadiiymadaniyatrivojlanishiuch unmuhimomillaridanbiribo’lgan. MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit- bronzadavrlaridayirikmadaniymarkazlarvujudgakelishi. Mahobatliuy-joy, diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishishlarikengyo’lgaqo’yilgan. Xususan, Oltindepa, Yassidepa, Qoradepa (JanubiyTurkmaniston), Sarazm
(YuqoriZarafshon) 12
yodgorliklariarxitekturaviykomplekslaribadiiysan’atnio’rganishdamuhimahamiyat kasbetadi. Download 0.89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling