O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Download 5.45 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- ÁÁÊ 22.3 ÿ 722 www.ziyouz.com kutubxonasi SO‘ZBOSHI
- Fizik îptikàdà
- Îptikàning dàstlàbki qînunlàri.
- OPTIKA I B Î B . OPTIKA ELEMENTLARI 1-§.
- Îptikà rivîjlànishining kåyingi bosqichlari.
- Yorug‘likning kîrpuskular tàbiàti.
- Yorug‘likning to‘lqin tàbiàti.
- Yorug‘likning elåktrîmàgnit tàbiàti.
- Yorug‘likning tåzligi chåksiz kàttàmi
- Yorug‘lik tåzligini àniqlàshning Ryomår usuli.
- Yorug‘lik tåzligining qiymàti.
- 2- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 10 Yorug‘likning õàràktåristikàlàri.
- Fîtîmåtriya.
- F yorug‘lik îqimi
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI A.G.G‘aniyev, A.K.Avliyoqulov, G.A.Almardonova F I Z I K A I I q i s m Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik 6- n a s h r i «O‘QITUVCHI» NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYI TOSHKENT–2008 www.ziyouz.com kutubxonasi Fizika-matematika fanlari nomzodi, dotsent A.G. G‘ANIYEV tahriri ostida Taqrizchilar: fizika-matematika fanlari nomzodlari, dotsentlar: A.S. NO‘MONXO‘JAYEV, X.I. ISAYEV texnika fanlari nomzodlari, dotsentlar: M. ISROILOV, J. NURMATOV Mazkur darslik akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun mo‘ljallangan «Fizikadan namunaviy o‘quv dasturi» asosida yozilgan. Unda fizika kursining «Optika» va «Kvant fizikasi asoslari» bo‘limlari bayon etilgan. Har bir mavzu bo‘yicha sinov savollari, boblarning oxirida masala yechish namunalari, mustaqil yechish uchun masalalar va test savollari keltirilgan. Darslik akademik litsey va kasb-hunar kollejlari talabalari uchun mo‘ljallangan. G‘ 1604010000–56 Qat. buyurt. – 2008 353(04) – 2008 © «O‘qituvchi» nashriyoti, 2003. © «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008. ISBN 978-9943-02-071-9 ÁÁÊ 22.3 ÿ 722 www.ziyouz.com kutubxonasi SO‘ZBOSHI Ushbu darslik «O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyida chop etilgan «Fizika» (I qism) darsligining davomidir. Darslik akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun mo‘l- jallangan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tasdiqlagan «Fizikadan namunaviy o‘quv dasturi» asosida yozilgan. Unda optika va kvant fizikasi asoslari yoritilgan. Har bir mavzuning boshida uning qisqacha mazmuni, oxirida esa sinov savollari keltirilgan. Mavzular kichik mavzularga ajratilgan bo‘lib, ular mavzuni o‘qitishdan ko‘zlangan maqsad va zaruratni aniqlashtirishga imkon beradi. Darslikning yozilish uslubi mashg‘u- lotlarning model sistemasida o‘tilishiga, o‘quvchilarning mavzularni mustaqil o‘rganishiga zamin bo‘la oladi. Shuningdek, har bir bobdan keyin masala yechish namuna- lari, mustaqil yechish uchun masalalar, test savollari va bobning asosiy xulosalari keltirilgan. Darslik mualliflar jamoasi tomonidan tayyorlangan bo‘lib, I bobni A.G. G‘aniyev va G.A. Almardonova, IV bobni A.G. G‘aniyev va A.K. Avliyoqulov, qolgan boblarni esa A.G. G‘aniyev yozgan. Darslikni tayyorlash davomida bergan qimmatli maslahatlari uchun fizika-matematika fanlari nomzodi, dotsent A.S. No‘mon- xo‘jayevga, fizika-matematika fanlari nomzodi, dotsent X.I.Isayev- ga, texnika fanlari nomzodi, dotsent M.Isroilovga, texnika fanlari nomzodi, dotsent J.Nurmatovga chuqur minnatdorchiligimizni bildiramiz. Mualliflar 3 www.ziyouz.com kutubxonasi 4 Îptikà – fizikàning yorug‘likning nurlànish, yutilish và tàrqàlish qînunlàrini o‘rgànàdigàn bo‘limidir. Yorug‘lik elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt bo‘lgànligi sàbàbli, îptikà elåktrîmàgnit mày- dîn nàzàriyasining, ya’ni elåktrîdinàmikàning bir qismi sifàtidà qàràlàdi. Yorug‘lik, ràdiîto‘lqinlàr và råntgån nurlàri îràsidàgi, to‘lqin uzunligi 4,0 · 10 -7 –7,6 · 10 -7 m bo‘lgàn elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt. Îdàtdà, îptikà gåîmåtrik, fizik và fiziîlîgik îptikàlàrgà bo‘lib o‘rgànilàdi. Gåîmåtrik îptikàdà yorug‘likning tàbiàti hàqidà so‘z yuritil- màydi, uning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlish, qàytish và sinish qînunlàri o‘rgànilàdi. Îddiy ko‘zîynàkdàn tîrtib, ulkàn àstrînîmik qurilmàlàrdàgi muràkkàb îbyåktivlàrgàchà bo‘lgàn bàrchà îptik àsbîblàrni yasàshdàgi hisîb-kitîb gåîmåtrik îptikà qînunlàri àsîsidà àmàlgà îshirilàdi. Fizik îptikàdà yorug‘likning tàbiàti và yorug‘lik hîdisàlàrigà àlîqàdîr muàmmîlàr o‘rgànilàdi. Fiziîlîgik îptikà esà yorug‘likning rivîjlànuvchi îrgànizmgà tà’sirini o‘rgànàdi. Yorug‘lik hàqidàgi tà’limîtning rivîjlànishi. Yorug‘likning elåktrîmàgnit tàbiàti Ì à z m u n i : optikàning dàstlàbki qînunlàri; îptikàning rivîj- lànish bosqichlàri; yorug‘likning kîrpuskular tàbiàti; yorug‘likning to‘lqin tàbiàti; yorug‘likning elåktrîmàgnit tàbiàti. Îptikàning dàstlàbki qînunlàri. Yorug‘likning tà’siri hàqidàgi tà’limît judà qàdim zàmînlàrdà vujudgà kålgàn. Îptikà so‘zining lug‘àviy mà’nîsi – «ko‘rish idrîklàri hàqidàgi fàn»ni ànglàtib, optos – ko‘zgà ko‘rinàdigàn so‘zidàn îlingàn. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlish qînuni eràmiz- dàn båsh ming yil îldin hàm mà’lum bo‘lib, undàn chiqàdigàn õulîsàlàrdàn Qàdimgi Misrdàgi qurilish ishlàridà fîydàlànilgàn. OPTIKA I B Î B . OPTIKA ELEMENTLARI 1-§. www.ziyouz.com kutubxonasi 5 Pifàgîr, jismlàrning ko‘rinishigà sàbàb – ulàrning o‘zlàridàn zàrrà- chàlàr chiqàrishidir dåb, hîzirgi nàzàriyalàrgà judà yaqin bo‘lgàn fikrlàrni hàm àytgàn. Gåîmåtrik îptikàning ikkità àsîsiy qînunidan biri – yorug‘- likning tushish và qàytish burchàklàrining tångligi hàqidàgi qînun Plàtîn màktàbi vàkillàri tîmînidàn tà’riflàngàn. Yorug‘likning sinish qînuni esà bir nåchà àsrlàrdàn kåyin kàshf qilingàn. O‘n uchinchi àsrdà ko‘zîynàk, 1590- yildà nidårlàndiyalik îlim Z. Yansån tîmînidàn mikrîskîp, 1609- yildà esà itàliyalik fizik G. Gàlilåy tîmînidàn tålåskîp yasàlgàn. Îptikà rivîjlànishining kåyingi bosqichlari. Îptikàning kåyingi rivîjlànishi yorug‘lik difràksiyasi và intårfårensiyasi hîdisàlàri bilàn bîg‘liq. Bu hîdisàlàrni gåîmåtrik îptikà dîiràsidà tushuntirishning ilîji bo‘lmàgàni sàbàbli, ingliz fizigi R. Guk và gîllàndiyalik îlim Õ. Gyuygåns yorug‘likning to‘lqin tàbiàti hàqidàgi nàzàriyani îlg‘à surishgàn. Ì. Fàràdåy o‘z tàjribàlàri nàtijàlàrigà ko‘rà bu to‘lqinlàr elåktrîmàgnit to‘lqinlàrgà àlîqàdîr, degan fikrgà kålgàn. J. Ìàksvåll nàzàriy àsîsdà, G. Gårs esà tàjribàdà elåktrîmàgnit to‘lqinlàrning bo‘shliqdà yorug‘lik tåzligigà tång bo‘lgàn tåzlik bilàn tàrqàlishini isbîtlàgànlàr. Nàtijàdà, yorug‘lik elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt, dågàn õulîsàgà kålishdàn bîshqà ilîj qîlmàgàn. Yorug‘likning kîrpuskular tàbiàti. Yorug‘likning tàbiàti hàqi- dàgi fikrlàr dîimî îlimlàrning diqqàt màrkàzidà bo‘lgàn. Êundàlik hàyotimiz uchun shu qàdàr muhim àhàmiyatgà egà yorug‘likning nimàligini bilish bàrchà uchun qiziqàrli hisîblàngàn. Õo‘sh, yorug‘lik o‘zi nimà? Bu sàvîlgà birinchi bo‘lib àniq jàvîb bårgàn kishi I. Nyutîn hisîblànàdi. U, yorug‘lik – nurlànàyotgàn jism chiqàradigan và fàzîdà to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàladigan kîrpusku- làlàr (zàrràchàlàr) îqimidàn ibîràt, dågàn g‘îyani ilgàri surgàn. Bu g‘îya àsîsidà yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘yichà tàrqàlish, sinish và qàytish qînunlàri tushuntirib bårilgàn. Àmmî yorug‘lik intårfårånsiyasi và difràksiyasini kîrpuskular nàzàriya àsîsidà tushuntirishning mutlaqî ilîji bo‘lmàgàn. Và àynàn shuning uchun hàm yorug‘likning to‘lqin nàzàriyasi hàqidàgi fikrlàr pàydî bo‘lgàn. Yorug‘likning to‘lqin tàbiàti. Bu tàsàvvurgà binîàn, yorug‘lik suvning yoki bîshqà suyuqliklàrning sirtidà kuzàtilàdigàn to‘lqin- làrgà o‘õshàsh to‘lqinlàrdàn ibîràt. Ammo u yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlishi to‘g‘risidàgi qînunni tushuntirà îlmàgàn. www.ziyouz.com kutubxonasi 6 Shuning uchun hàm uzîq vàqtlàrgàchà yorug‘likning kîrpusku- lar nàzàriyasi yorug‘likning to‘lqin nàzàriyasigà nisbàtàn ustun bo‘lib kålgàn. 1818- yilgà kelib frànsuz fizigi Î. Frånål yorug‘likni to‘lqinlàr îqimi sifàtidà tàsàvvur qilib, uning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlishini tushuntirib båràdi. Shundàn so‘ng yorug‘likning to‘lqin nàzàriyasi o‘z hukmrînligini o‘rnàtdi. Õo‘sh, yorug‘lik o‘zi nimà? Biz bu sàvîlgà hàli to‘là jàvîb bårmàdik và kåyingi màvzulàrdà yanà ungà qàytàmiz. Endi yorug‘lik to‘lqinlàrining tàbiàtigà bàtàfsilrîq to‘õtàlàmiz. Yorug‘likning elåktrîmàgnit tàbiàti. Bizgà mà’lumki, Ìàksvåll g‘îyasigà muvîfiq yorug‘lik muhitdà v = c em (1.1) tåzlik bilàn tàrqàlàdigàn elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràtdir. Bu yerdà c – yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi, e – muhitning dielåk- trik singdiruvchànligi, m – muhitning màgnit kirituvchànligi. Yorug‘likdà r E và r B våktîrlàr o‘zàrî pårpåndikular và ulàr yorug‘likning tàrqàlish yo‘nàlishigà hàm pårpåndikular yo‘nàl- gàn (I qism, 192- ràsm). Ulàr bir pàytdà o‘zlàrining màksimàl và minimàl qiymàtlàrigà erishàdi và gàrmînik qînunlàrgà muvîfiq o‘zgàràdi. Yorug‘likning to‘lqin uzunligi dåb, u bir dàvrdà o‘tàdigàn màsîfàgà àytilàdi, ya’ni l = cT. (1.2) Yorug‘likning to‘lqin uzunligi chàstîtàsi bilàn quyidàgichà bîg‘làngàn: l n = c . (1.3) Shundày qilib, elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsigà muvîfiq, yorug‘lik to‘lqin uzunligi 0,4 mm dàn 0,76 mm gàchà bo‘lgàn elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt bo‘lib, hàm muhitdà, hàm vàkuumdà tàrqàlishi mumkin. Sinîv sàvîllàri 1. Îptikà nimàni o‘rgànàdi? 2. Îptikà qàndày bo‘limlàrgà bo‘linàdi? 3. Gåîmåtrik îptikà nimàni o‘rgànàdi? 4. Fizik îptikà nimàni o‘rgànàdi? 5. Fiziîlîgik îptikà nimàni o‘rgànàdi? 6. Îptikà so‘zining lug‘àviy mà’nîsi www.ziyouz.com kutubxonasi 7 nimàni ànglàtàdi? 7. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlish qînuni qàchîn kàshf qilingàn? 8. Pifàgîr jismlàrning ko‘rinishi hàqidà qanday fikrlar aytgan? 9. Yorug‘likning qàytish qînuni qàchîn kàshf qilingàn? 10. Êo‘zîynàk qàchîn kàshf qilingàn? 11. Ìikrîskîp và tålåskîplàr-chi? 12. Yorug‘likning tàbiàti hàqidàgi I.Nyutîn nàzàriyasini aytib bering. 13. Bu g‘îya àsîsidà qàndày qînunlàr tushuntirilgàn? 14. Yorug‘likning to‘lqin tàbiàti hàqidàgi nàzàriyaning vujudgà kålishigà sàbàb nimà? 15. Yorug‘likning to‘lqin nàzàriyasi hàqidàgi fikrni kimlàr îlg‘à surgàn? 16. Yorug‘likning elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt ekànligi hàqidàgi õulîsà nimàgà àsîs- làngàn? 17. Yorug‘lik qàndày elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt? 18. Õ.Gyuygåns yorug‘lik to‘lqinlàrini qàndày tàsàvvur qilgàn? 19. Î.Frånål yorug‘likni qàndày tàsàvvur qilgàn? 20. Yorug‘likning o‘zi nimà? Yorug‘likning tåzligi Ì à z m u n i : yorug‘likning tåzligi chåksiz kàttàmi? Yorug‘- likning tåzligini àniqlàshning Ê. Ryomår usuli; Ìàykålsîn tàj- ribàsi; yorug‘lik tåzligining qiymàti. Yorug‘likning tåzligi chåksiz kàttàmi? I. Êåplår và R. Dåkàrt kàbi îlimlàr yorug‘likning tåzligini chåksiz kàttà dåb hisîblàshgàn và nàtijàdà klàssik måõànikàdà yorug‘likning tåzligi chåksiz kàttà dåb qàbul qilingàn. Õo‘sh, àmàldà yorug‘likning tåzligi nimàgà tång? Bu tåzlikni o‘lchàsh yo‘lidàgi birinchi urinishlàr G.Gàlilåy tîmînidàn àmàlgà îshirilgàn. Gàrchi bu tàjribà àniq nàtijàlàrni ko‘rsàtmàgàn bo‘lsà-dà, yorug‘likning tåzligi chåkli ekànligi hàqidàgi fikrning mustàhkàmlànishigà îlib kålgàn. Yorug‘lik tåzligining hîzir qàbul qilingàn qiymàtigà yaqin nàtijàni àniqlàsh birinchi bo‘lib dàniyalik àstrînîm K. Ryomårgà nàsib etgàn. Yorug‘lik tåzligini àniqlàshning Ryomår usuli. 1675- yildà Yupitår yo‘ldîshining tutilishini kuzàtàyotgàn Ê. Ryomår, yorug‘lik tåzligining chåkli ekànligigà àniq ishînch hîsil qilgàn. Ryomår fîydàlàngàn hîlàt 1- ràsmdà ko‘rsàtilgàn. Yupitårdàn Quyoshgàchà bo‘lgàn màsîfà Yerdàn Quyoshgàchà bo‘lgàn màsîfàdàn qàriyb 5 màrtà kàttà. Ryomår Yer và Yupitår bir- birlàrigà eng yaqin jîylàshgànidà (Yer 1 và Yu 1 hîlàt) Yupitår yo‘ldîshining (Y 1 ) tutilishini kuzàtgàn. Shuningdåk, Y 1 yo‘ldîsh- ning tutilishini Yer và Yupitår bir-birlàridàn eng uzîq màsîfàdà jîylàshgànidà hàm (Yer 2 và Yu 2 hîlàt) kuzàtgàn. Bu tutilish mà’lum vàqtgà kåchikib ro‘y bårgàn. Bungà sàbàb, yorug‘lik tåzligining chåkli và ikkinchi hîlàtdà Yer îrbitàsining diàmåtrigà tång bo‘lgàn qo‘shimchà màsîfàni o‘tishidàdir. Ikkinchi hîlàtdà 2-§. www.ziyouz.com kutubxonasi 8 Yupitår yo‘ldîshi tutilishining kåchikish vàqti Dt ni àniqlàgàn Ê. Ryomår Yer îrbitàsining diàmåtri (D) yordàmidà yorug‘lik- ning tåzligini c D t = D ifîdà yordàmidà hisîblàgàn. O‘shà dàvrdà Yer îrbitàsi diàmåtrining kàttàligi unchà àniq hisîblànmàgànligi, vàqtni o‘lchàshdà mà’lum õàtîliklàrgà yo‘l qo‘yilgànligi sàbàbli Ê. Ryomår yorug‘lik tåzligining àniq qiymà- tini tîpîlmàgàn. Yorug‘lik tåzligini kàttà àniqlikdà hisîblàsh 1849- yildà frànsuz fizigi I. Fizîgà nàsib etgàn. I. Fizî yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi uchun 300 000 km/s gà yaqin qiymàtni tîpgàn. Êåyinchàlik Fizî fîydàlàngàn usul àmårikàlik fizik À.Ìàykålsîn (1852–1931) tîmînidàn tàkîmillàshtirilgàn. À.Ìàykålsîn tàjribàsi. 2- ràsmdà Ìàykålsîn tàjribàsining sõåmàsi kåltirilgàn. Ìàykålsîn o‘z tàjribàlàrini, îràlàridàgi l màsîfà kàttà àniqlikdà o‘lchàngàn ikkità tîg‘ cho‘qqisi (Àntîniî và Vilsîn) yordàmidà o‘tkàzgàn. Cho‘qqilàrdàn biridà o‘rnàtilgàn S mànbàdàn chiqqàn yorug‘lik Ò tirqishdàn o‘tib, sàkkiz qirràli À prizmàgà tushàdi. Prizmàning qirràsidàn qàytgàn yorug‘lik ikkinchi cho‘qqidà o‘rnàtilgàn B bîtiq ko‘zgugà yo‘nàlàdi. Undàn qàytgàn yorug‘lik m ko‘zgudàn qàytib yanà bîtiq linzàgà tushàdi và yanà bir kàrrà qàytib, sàkkiz qirràli prizmà À ning ikkinchi qirràsigà tushàdi. Prizmàdàn qàytgàn yorug‘lik ko‘rish trubàsi C yordàmidà kuzàtil- gàn. À prizmà shundày tåzlik bilàn hàràkàtlàntirilgànki, u 1/8 qismgà àylàngàndà yorug‘lik 2l màsîfàni o‘tgàn. Fàqàt shu Yer 2 Yer 1 Yer orbitasi Yu 2 Yu 1 Y 1 Y 2 Yupiter orbitasi 1- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 9 hîldàginà ko‘rish trubàsidà Ò tirqish uzluksiz ràvishdà ko‘rinib turàdi. Ìàykålsîn hàm o‘z tàjribàsidà yorug‘lik tåzligi uchun 300 000 km/s gà yaqin qiymàtni tîpgàn. Bundàn tàshqàri, Ìàykål- sîn yorug‘likning nàfàqàt vàkuumdàgi, bàlki bîshqà muhitlàrdàgi tåzliklàrini hàm àniqlàgàn. U o‘z tàjribàlàri nàtijàsidàn quyidàgi õulîsàlàrni chiqàrgàn: birinchidàn, yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi uning bîshqà muhitlàrdàgi tåzliklàridàn kàttà; ikkinchidàn, yorug‘likning tåzligi mànbàning tåzligigà bîg‘liq emàs. Yorug‘lik tåzligining qiymàti. Shundày qilib, yorug‘likning tåzligi nimàgà tång? Òàbiàtdà yorug‘likning vàkuumdàgi tåzligidàn kàttàrîq tåzlik màvjud emàs. U ñ = (299792,5 ± 0,4)km/s ga tång. Shundày qilib, elåktrîmàgnit to‘lqinlàr vàkuumdà ñ » 300 000 km/s » » 10 8 m/s tåzlik bilàn tàrqàlàr ekàn. Sinîv sàvîllàri 1. Yorug‘likning tåzligi chåksizmi? 2. Yorug‘likning tåzligini o‘lchàshgà birinchi bo‘lib kim uringàn và bu tàjribàning àhàmiyati nimàdà? 3. Yorug‘lik tåzligini Ryomår usulida o‘lchàshning mîhiyati nimàdà? 4. Nimà uchun Yupitår yo‘ldîshining tutilishi kåchikib ro‘y bårgàn? Buning sàbàbini 1- ràsmdàgi sõåmà yordàmidà tushuntirib båring. 5. Ê.Ryomår yorug‘likning tåzligini qàysi ifîdà yordàmidà àniqlàgàn? Nàtijàning unchà àniq bo‘lmà- gànligigà sàbàb nimà? 6. Yorug‘lik tåzligini kàttà àniqlikdà tîpish kimgà và qàchîn nàsib etgàn? 7. À.Ìàykålsîn tàjribàsining sõåmàsini tushuntirib båring. 8. Qàchîn ko‘rish trubàsidàgi tirqishdàn yorug‘lik uzluksiz ràvishdà ko‘rinib turàdi? 9. Yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi uning bîshqà muhit- làrdàgi tåzligidàn fàrq qilàdimi? 10. Yorug‘likning tåzligi mànbàning tåzligigà bîg‘liqmi? 11. Yorug‘likning tåzligi nimàgà tång? 12. Òàbiàtdà yorug‘likning tåzligidàn kàttà tåzlik màvjudmi? T S m B l C A 8 7 6 5 4 1 23 2- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 10 Yorug‘likning õàràktåristikàlàri. Fîtîmåtriya elåmåntlàri Ì à z m u n i : yorug‘lik mànbàlàri; nuqtàviy mànbà; fîtîmåt- riya; yorug‘likning õàràktåristikàlàri. Yorug‘lik mànbàlàri. Yorug‘lik mànbàlàri dågàndà, istàlgàn turdàgi enårgiyani yorug‘lik enårgiyasigà àylàntiruvchi, ya’ni yorug‘lik chiqàruvchi moddalàr nàzàrdà tutilàdi. Ulàr tàbiiy va sun’iy bo‘lishi mumkin. Òàbiiy yorug‘lik mànbàlàrigà Quyosh, yulduzlàr và bîshqà turli õil ràzryadlàr misîl bo‘làdi. Îlàmning àsîsiy yorug‘lik mànbà- làri yulduzlàr hisîblànib, ulàrdà tårmîyadrî enårgiyasining yorug‘lik enårgiyasigà àylànishi ro‘y båràdi. Sun’iy yorug‘lik mànbàlàrigà cho‘g‘lànmà elåktr làmpàlàri, gàzli làmpàlàr và h.k. misîl bo‘làdi. Ulàrdà elåktr enårgiyasining yorug‘lik và issiqlik enårgiyasigà àylànishi ro‘y båràdi. Nuqtàviy mànbà. Fizika kursining måõànikà bo‘limidà – mîddiy nuqtà, elåktr bo‘limidà – nuqtàviy zàryad tushunchà- làridàn fîydàlànilgàni kàbi, îptikàdà hàm nuqtàviy yorug‘lik mànbàyi, ya’ni nuqtàviy mànbà tushunchàsidàn kång fîydàlànilàdi. Õususiy o‘lchàmlàri chiqàràyotgàn yorug‘ligining tà’siri o‘rgànilàyot- gàn joygacha bo‘lgan màsîfàgà nisbàtàn e’tibîrgà îlinmàydigàn dàràjàdà kichik bo‘lgàn yorug‘lik mànbàyi nuqtàviy mànbà dåyilàdi. Nuqtàviy mànbà hàm idåàllàshtirilgàn tushunchà bo‘lib, yorug‘lik nurini hàmmà yo‘nàlishdà bir tåkis yo‘nàltiràdi, dåb qàbul qilingàn. Fîtîmåtriya. Îptikàning yorug‘likning enårgåtik õàràktåristikà- làrini o‘rgànuvchi bo‘limi fîtîmåtriya dåyilàdi. Fîtîmåtriyadà quyidàgi kàttàliklàrdàn fîydàlànilàdi: – enårgåtik kàttàliklàr: bundà yorug‘likning enårgåtik õàràktåristikàlàri uning qàbul qiluvchigà tà’sirini e’tibîrgà îlinmày qàràlàdi; – yorug‘lik õàràktåristikàlàri: bundà yorug‘likning ko‘zgà yoki bîshqà qàbul qiluvchilàrgà fiziîlîgik tà’siri e’tibîrgà îlinib, uning kuchi àynàn shu tà’sirgà àsîsàn bàhîlànàdi. Fîtîmåtriyaning àsîsiy enårgåtik kàttàligi nurlànish îqimidir. Nurlànish îqimi dåb, nurlànish quvvàtigà, ya’ni vàqt birligidàgi nurlànish enårgiyasigà àytilàdi (17- § gà qàràng). Nuqtàviy mànbà- ning istàlgàn yo‘nàlishdàgi, ya’ni istàlgàn fàzîviy burchàk îrqàli nurlànish îqimi bir õil bo‘làdi. 3-§. www.ziyouz.com kutubxonasi 11 Yorug‘lik õàràktåristikàlàri. Shuni tà’kidlàsh lîzimki, yorug‘- likning qàbul qiluvchilàrgà, õususàn, ko‘zgà tà’siri, bir tîmîndàn, yorug‘lik enårgiyasigà bîg‘liq bo‘lsà, ikkinchi tîmîndàn, yorug‘lik- ning to‘lqin uzunligigà bîg‘liq bo‘làdi. Êo‘z yashil nurlàrni eng yaõshi såzàdi. Shuning uchun nàfàqàt qàbul qiluvchi qàyd etàdigàn yorug‘lik enårgiyasi miqdorini, balki uning ko‘zgà tà’sirini õàràktår- lîvchi kàttàlikni ham bilish muhim àhàmiyatgà egà. Shu màqsàddà yorug‘lik îqimi tushunchàsidàn fîydàlànilàdi. Binobarin, yorug‘lik îqimi và dåmàk, bàrchà yorug‘lik õàràktåristikàlàri ko‘zdà såzgi uyg‘îtuvchi elåktrîmàgnit nurlàrgà tààlluqli kàttàliklàrdir. 1. F yorug‘lik îqimi – vàqt birligidà istàlgàn yuzà îrqàli o‘tàdigàn nurlànish enårgiyasi. 3- ràsmdà W fàzîviy burchàk qàrshisidàgi S yuzà îrqàli nuqtàviy mànbà chiqàràyotgàn yorug‘lik îqimi ko‘rsàtilgàn. Àgàr bàrchà yo‘nàlishlàrdàgi yorug‘lik îqimlàri qo‘shib chiqilsà, mànbàning to‘là yorug‘lik îqimi hîsil bo‘làdi. Yorug‘lik îqimining SI dàgi birligi – l u m å n . 2. I yorug‘lik kuchi yorug‘lik mànbàyidàn fàzîviy burchàk bo‘ylàb tàrqàlàyotgàn yorug‘lik îqimining shu fàzîviy burchàkkà nisbàti bilàn àniqlànàdi: I = F W . (3.1) Yorug‘lik kuchining SI dàgi birligi – k à n d å l à (cd) (lîtinchà candela – shàm so‘zidàn îlingàn) àsîsiy yorug‘lik birligi hisîblànàdi. 1 cd – 540·10 12 Hz chàstîtàli mînîõrîmàtik nurlànish chiqàràdigàn mànbàning enårgåtik kuchi 1 683 W/sr bo‘lgàn yo‘nàlishdàgi yorug‘lik kuchi. Àgàr to‘là fàzîviy burchàk 4p sr gà tångligini nàzàrdà tutsàk, I = F 4p (3.2) ni hîsil qilàmiz. Àgàr (3.1) dàn yorug‘lik îqimi- ni àniqlàsàk, F W = × I (3.3) ni îlàmiz. Òîpilgàn ifîdà yordàmidà yorug‘lik îqimining SI dàgi birligi lumånni (lm) àniqlàsh mumkin. S O F W 3- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 12 Lumån – 1 sr burchàk bo‘ylàb 1 cd yorug‘lik kuchigà tång nurlànish chiqàràdigàn nuqtàviy mànbàning yorug‘lik îqimi. 3. E yoritilgànlik – S yuzàli sirtgà tushàyotgàn F yorug‘lik îqimining shu yuzàgà nisbàti bilàn àniqlànàdi: E S = F . (3.4) Yoritilgànlikning birligi – l u k s (lx). Luks – 1 lm yorug‘lik îqimining 1 m 2 yuzàdà tåkis tàqsimlàn- gàndà hîsil qilàdigàn yoritilgànligi. Yoritilgànlik hàm yorug‘lik mànbàyining kuchigà, hàm yorug‘lik mànbàyi bilàn yoritilàyotgàn sirt îràsidàgi màsîfàgà bîg‘liq bo‘làdi. Àytàylik, R ràdiusli sfårà màrkàzidà yorug‘lik kuchi I bo‘lgàn nuqtàviy mànbà jîylàshgàn bo‘lsin. Àgàr bu hîldà bàrchà nurlàr sfåràning ichki ràdiusigà tik tushishini và sfåràning sirti S = 4pR 2 bo‘lishini e’tibîrgà îlsàk, undà (3.2) ifîdàdàn fîydàlànib yoritil- gànlik uchun quyidàgi ifîdàni tîpish mumkin: E I R I R = = 4 4 2 2 p p . (3.5) Dåmàk, yorug‘lik tushàyotgàn sirtdàgi yoritilgànlik yorug‘lik kuchigà to‘g‘ri, yorug‘lik mànbàyidàn yoritilàyotgàn sirtgàchà bo‘l- gàn màsîfàning kvàdràtigà esà tåskàri prîpîrsiînàl bo‘làr ekàn. Ìåhnàt unumdîrligini îrttirish và ko‘zning ko‘rish qîbiliyatini sàqlàb qîlish màqsàdidà ish jîylàrining yoritilgànligi uchun turli måzînlàr bålgilàngàn. Quyidà ulàrning bà’zilàrini kåltiràmiz. 1 - j à d v à l Fàîliyat turi Yoritilgànlik (luks) O‘qish uchun 30–50 Nîzik ishlàr uchun 100–200 Ràsmgà îlishdà 10 000 và undàn îrtiq Êinî ekrànidà 20–80 Hàvî bulut bo‘lgàndà 1 000 và undàn îrtiq Bulutsiz kundà tush vàqtidà 100 000 Îy to‘lgàn tundà 0,2 www.ziyouz.com kutubxonasi 13 Download 5.45 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling