Filologiya va tillarni òqishish òzbek tili 2-kurs 209-guruh talabasi Hasanboyeva Risolatning Dialektalogiya fanidan mustaqil ishi

Filologiya va tillarni òqishish òzbek tili 2-kurs 209-guruh talabasi Hasanboyeva Risolatning Dialektalogiya fanidan mustaqil ishi.

Qabul qildi: O. Abdullayev

Shevalarni tadqiq qilish usullari

• Reja:
• 1.O‘zbek xalq shevalarining o‘rganilishi va tasnifi.
• 2. Professor E.D.Polivanov va V.V.Reshetovlarning shevalarni tadqiq qilish usullari.
• 3.Shevalarni hozrgi kunda o‘rganilishi va o‘rni.

Òzbek tilshunosligida shevalarining òrganilishi

• O’zbek tilshunosligida o’tgan asrning 70-yillaridan boshlab dialektizmlarning badiiy asar tilidagi semantik-stilistik xususiyatlari o’rganila boshlandi. O’zbek xalq shevalarini o’rganishga qiziqish va uning tasnifi masalalari XIX asrning oxirlariga kelib, ancha kengaya bordi. XX asrning 20-30-yillarida esa bu ishlar ancha kuchaydi. O’zbek shevalarini tekshirishda va o’zbek shevashunosligining lingvistik fan sifatida tashkil topishida «Chiatoy gurungi», E.D.Polivanov, G`ozi Olim Yunusov, K.K.Yudaxin, A.K.Borovkov, V.V.Reshetov, U.Tursunov, Sh.Shoabdurahmonov, F.Abdullayev, A.Aliyev, M.Mirzayev kabi olimlarning xizmatlari katta bo’ldi.

Ma’lumki¸ o’zbek¸ umuman¸ turkiy xalqlarning ildizlari meloddan oldin Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan mahalliy tub qabila va urug`lar ― qarluqlar¸ o’g`uzlar¸ qipchoqlarga borib taqaladi. Har bir turkiy xalq va uning tilining shakllanishida bu urug`larning biri asos bo’lgan (masalan¸ o’zbeklarning shakllanishida qarluq urug`lari asos bo’lgan). O’zbek xalqi va tilining shakllanishida qarluq urug`lari bilan qipchoq hamda o’g`uz urug`larining ham hissasi bor.O’zbek dialektologiyasi tilshunoslik fanlaridan biri sifatida, avvalo, «Hozirgi o’zbek tili» fani nazariy ma’lumotlariga tayanadi, qolaversa, «Qadimgi turkiy til», «O’zbek tilining tarixiy grammatikasi», «O’zbek adabiy tili tarixi» fanlariga ham asoslanuvchi ma’lumotlarni beradi, hamda ularning nazariy va amaliy materiallariga asoslanadi.

• Ma’lumki¸ o’zbek¸ umuman¸ turkiy xalqlarning ildizlari meloddan oldin Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan mahalliy tub qabila va urug`lar ― qarluqlar¸ o’g`uzlar¸ qipchoqlarga borib taqaladi. Har bir turkiy xalq va uning tilining shakllanishida bu urug`larning biri asos bo’lgan (masalan¸ o’zbeklarning shakllanishida qarluq urug`lari asos bo’lgan). O’zbek xalqi va tilining shakllanishida qarluq urug`lari bilan qipchoq hamda o’g`uz urug`larining ham hissasi bor.O’zbek dialektologiyasi tilshunoslik fanlaridan biri sifatida, avvalo, «Hozirgi o’zbek tili» fani nazariy ma’lumotlariga tayanadi, qolaversa, «Qadimgi turkiy til», «O’zbek tilining tarixiy grammatikasi», «O’zbek adabiy tili tarixi» fanlariga ham asoslanuvchi ma’lumotlarni beradi, hamda ularning nazariy va amaliy materiallariga asoslanadi.

Adabiy til umumхalq tilining davrlar mоbaynida ishlagan, sayqal bеrib silliqlangan yuqоri fоrmasidir. Shuning uchun adabiy tilning o‘ziga хоs ayrim lеksik хususiyatlari shеvalar uchun хоs emas. Adabiy til lug‘at sоstavidagi tariхiy kоlоrit va badiylik uchun ishlatiladigan so‘z va ibоralar, ayrim qabul qilingan so‘zlar, bоshqa tillardan tarjima qilib оlingan so‘zlar (kalkalar), fanniy tеrminlar shеvalarda asоsan yo‘q. Rеspublikamizda kundan-kunga rivоjlanishi natijasida adabiy tilning kundalik va to‘хtоvsiz samarali ta’siri natijasida bunday so‘z va tеrminlar shеvalararо ba’zi fоnеtik uzgarishlar bilan
paydо bo‘lmоqda.

Prof. Ye.D.Polivanov tasnifida ozbek tili sheva va dialektlari orasidagi eng mayda farqlarni ham korsatuvchi klassifikatsiyani berdi. U tildagi ikki holatni kozda tutdi:

Prof.Ye.D.Polivanov tadqiqoti

• Metisatsiya

2. Gibridizatsiya

1-dialekt: Eronlashgan shevalar: 7 ta shevalar tipiga bolingan:

• 1-dialekt: Eronlashgan shevalar: 7 ta shevalar tipiga bolingan:
• 1-tip.Samarqand-Buxoro shevalari.
• 2-tip. Toshkent shevalari.
• 3-tip. Qoqon-Margilon shevalari.
• 4-tip. Andijon-Shahrixon shevalari.
• 5-tip. Uygurlashgan shevalar (Namangan, Chortoq).

6-tip. Shimoliy ozbek shahar shevalari.

Ye.D. Polivanov ozbek shevalarini uchta dialektga bolib organgan:

V.V.Reshetov tasnifi:

3 guruhga bòladi
Qarluq-chigil-uyģur
Qipchoq lahjasi Qozoq va qoraqalpoq tillari bilan yaqin
Òguz lahjasi Qardosh turkman tillar bilan yaqin

Demak, tasniflangan qaraganda o'zbek tili uch turkiy komponentning birikishi natijasida vujudga kelgan:

• Qorluq-chigil-uygur lahjasi hozirgi

qardosh uygur tiliga yaqin bo'lib,
tojik tili bilan yaqin etno-lingvistik
munosabatda bo'ladi

2. Qipchoq lahjasi qardosh qozoq va qoraqalpoq tillari bilan yaqin.
3. O'guz lahjasi qardosh turkman tili bilan yaqin.

Ayrim shеvalarga хоs dialеktal so‘zlarga nisbatan umumхalq so‘zlari shеvalar lug‘at sоstavida ko‘p o‘rin egallaydi. Adabiy tilning kundalik ta’siri natijasida bunday so‘zlar shеva lеksik sоstavining passiv katlamiga o‘tib bоrmоkda. Shеvalarning lеksik jihatdan o‘zarо farqlar bir-biridan lеksik jihatdan farqlaydigan хususiyatlar barcha so‘z turkumlarida uchraydi. O‘zbеk shеvalarda dialеktal so‘zlarning fоnеtik, mоrfоlоgik, lеksik- mоrfоlоgik, sеmantik va lеksik tiplari uchraydi. Shеvalarni kuzatganda, ayni bu suzning u yoki bu shеvada bоshqacharоq talaffuz qilinishi fоnеtik (yoki mоrfоlоgik) farqlardir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1."O‘zbek dialektalogiyasi" Q.Olloyorov Urganch-2017. 2."O‘zbek dialektalogiyasi" Yoqub Saidov Buxoro "Durdona"nashriyoti 2021 yil. 3."Òzbek dialektalogiyasi" Ashirboev Samixon Toahkent-2011. 4. www.fayllar.org.uz Google sayd.

E'tiboringiz uchun rahmat!