Guruh talabasi mallayev muhammadyusuf

21-159 GURUH TALABASI
MALLAYEV MUHAMMADYUSUF
MARKAZIY BANK VA UNING VAZIFALARI


REJA

1. 
   Markaziy bank – kredit tizimining
   

2. 
   Markaziy bank va uning funksiyalari
   

3. 
   Markaziy bank va uning funksiyalari.
   

Markaziy bank – kredit tizimining bosh banki bo’lib, mamlakatda pul-kredit siyosatini, emissiya jarayonlarini olib boradi.

Birinchi markaziy banklar bundan qariyib uch yuz yil oldin tijorat banklarining rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Bular 1668 yilda tashkil bo’lgan Shved Riks Jiro banki, 1694 yilda tashkil qilingan Angliya banklaridir.
Yevropa mamlakatlarida Markaziy banklar ancha kechroq, asosan XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab faoliyat ko’rsata boshlagan. AŠShda Markaziy bank funksiyasini 12 federal rezerv bankidan iborat federal rezerv tizimi bajaradi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki 1992 yilning sentyabr oyidan sobiq SSSR davlat bankining Respublika bo’limi zaminida paydo bo’lgan.
Jaxon amaliyotida Markaziy banklar vujudga kelishining ikki asosiy yuli mavjud:
Birinchi yul – o’zoq davr mobaynida tijorat banklarining rivojlanishi natijasida ularni Markaziy bankka aylanishi. Shu holat 1844 yilda Angliyada, 1848 yilda Fransiyada, 1874 yil Ispaniyada, 1875 yilda Germaniyada (Reyxsbank), 1893 yilda Italiya Markaziy banklari tashkil bo’lishi bilan bog’liq.
Ikkinchi yo’l – bir yo’la Markaziy bank – emission markaz sifatida tashkil qilingan banklar. Bunday banklarga AŠShning federal banklari, 1913 yildan tashkil etila boshlangan Lotin Amerikasi mamlakatlari banklari, Avstriya Markaziy banki va boshqalarni kiritish mumkin.
Markaziy bank iqtisodiyotni boshqarishda va bank tizimini nazorat qilishda muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun ham uning faoliyati uning Ustaviga nisbatan yuqori kuchga ega bo’lgan qonun bilan tartibga solinadi. Markaziy bank alohida statusga ega bo’lgani holda butun bank tizimini, davlat organlarini nazorat qilib uning faoliyati, vazifalari va yuklatilgan majburiyatlar uni tijorat faoliyati chegarasidan chiqadi.
Respublikamizda Markaziy bank to’g’risidagi qonun 1995 yilni 21 dekabrda qabul qilinib 2002 yilda unga ayrim o’zgartirishlar kiritilgan.
Qonunning 3-moddasiga kura Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutani barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Valyuta barqarorligi tushunchasi pul massasi barqarorligini, baho va milliy valyuta almashuv kursini barqarorligini anglatadi.
Qonunning 6-moddasi Markaziy bankning mustaqil ekanligiga bag’ishlanib u quyidagilarda ko’rinadi:
- Markaziy bank xukumatning iqtisodiy siyosati chegarasida faoliyat ko’rsatadi. Markaziy bank xukumat siyosatidan o’tib o’zining alohida siyosatini yurgizmaydi.
- Markaziy bankning mustaqilligi unga yuklatilgan vazifalar chegarasida amalga oshadi. Bu mamlakatdagi pul-kredit siyosatini belgilashda, kreditlar bo’yicha foiz stavkalarini belgilashda, bank likvidligi nisbati, almashuv kurslarini belgilash bilan bog’liq boshqa ishlarda ko’rinadi.
Markaziy bank o’ziga yuklatilgan vazifalarni bajarilishini ta’minlash uchun tegishli tarkibni tashkil etadi. Qonunning 8-moddasiga binoan Markaziy bank Šoraqalpog’iston Respublikasining poytaxti, viloyat markazlari va Toshkent shahrida Bosh boshqarma va xizmat bo’limlariga ega.
Qonunning 15-moddasiga binoan Markaziy bankning Oliy Organi bo’lib bank Pravleniyasi hisoblanadi. Bank Pravleniyasi 11 kishidan iborat bo’lib uning tarkibiga Markaziy bank raisi, uning muovinlari va bank asosiy bo’limlari boshliqlari kiradi. Bank Pravleniyasining raisi bo’lib Markaziy bank Raisi hisoblanadi. Pravleniya a’zolari Markaziy bank raisi tavsiyasiga binoan Oliy Majlis kengashi tomonidan tasdiqlanadi.
Qonunning 5-moddasiga kura Markaziy bank o’z faoliyati natijalari bo’yicha Respublika Oliy Majlisiga bo’ysunadi.
Oliy Majlis:
- Respublika Prezidentining tavsiyasiga binoan Markaziy bank raisini tayinlaydi va vazifasidan bo’shatadi.
- Yillik xisobat va auditor xulosasini ko’rib chiqadi.
Qonunning 44-moddasiga binoan Markaziy bank quyidagi funksiyalarni bajaradi:
1. Banknotalar (naqd pullar) emissiyasi Markaziy bankning qadimgi va muhim funksiyasidir. Qonunning 38-moddasiga ko’ra muomilaga naqd pullarni chiqarish va undan olish faqat Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 6 apreldagi «Pul massasi oshishini chegaralash va moliyaviy intizomni ta’minlash javobgarligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi farmoni naqd pullarni bankka o’z vaqtida qaytishini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Respublikamizda muomilada naqd pul muomilasini chegaralash maqsadida plastik kartochkalardan keng foydalanish va boshqa choralari ko’rilmoqda.
2. Tijorat banklari kassa rezervlarini to’plash va saqlash. Qonunning 28-moddasida bu holat o’z aksini topgan bo’lib minimal zaxiralar bu tijorat banklari resurslarining Markaziy bankda saqlanishi zarur bo’lgan qismidir. Majburiy rezerv miqdori tijorat bankining yig’ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Minimal zahira jamg’arma turiga, uning hajmiga, bankning joylashgan o’rniga bog’liq bo’lgan holda turli mamlakatlarda turlicha. Jumladan, Yaponiyada minimal rezervlar stavkasi 2,5%, AŠSh da 12%, Germaniyada 12,1%, Portugaliyada 17%, O’zbekistonda 2005 yildan 15%. Markaziy bank bundan pul muomilasini muvofiqlashtirishda foydalanadi.
3. Oltin-valyuta zahiralarini saqlash. Bu mamlakat to’lov balansi defisitini qoplash va milliy valyuta kursini barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Respublikamizda 2005 yilda oltin-valyuta zahiralari 35%ga oshib, tashqi savdo ijobiy qoldig’i 1,317 mlrd. AKSh dollariga yetdi va oltin-valyuta zaxiralarimiz respublikamizning 8 oylik importini qoplashga yetadi.
4. Tijorat banklarini kreditlash. Kredit muassasalari depozitlarini markazlashuvi kredit operasiyalarini kengaytirish uchun baza hisoblanadi. 2005 yilda banklar tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga milliy valyutada berilgan kreditlar 3876 mlrd. so’mni tashkil etdi, uning 81% i uzoq muddatli kreditni tashkil etadi.
5. Davlat banki sifatida xukumat uchun kredit berish va hisob-kitob operasiyalarini bajarish. Bu markaziy bankda xukumat tashkilotlari va muassasalarining schetlarini yuritilishida, shu schyotlar orqali qimmatli qog’ozlar, uzoq va qisqa muddatli kreditlar, davlat obligasiyalarini sotib olish, chet el valyutasi bo’yicha va boshqa operasiyalarni amalga oshirilishi bilan bog’liq. Markaziy bank xukumatining fiskal (xazina) vakili vazifasiga muvofiq xukumat organlari hisob-varaqlarini yuritar ekan (47 modda), xukumatning moliya operasiyalarini amalga oshirishda kumaklashadi, byudjet kirimlari va chiqimlari yuzasidan maslaxatlar beradi.
6. Xisob-kitob va almashuv operasiyalarini amalga oshirish. Qonunning 40,43 moddalariga binoan Markaziy bank milliy valyutani chet el valyutasiga nisbatan kursini belgilaydi, uni almashish limitini belgilaydi, respublika xududi va undan tashqarida valyuta operasiyalarini amalga oshiradi.
7. Pul-kredit siyosati. Pul-kredit siyosatining asosiy maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlash, valyuta kursi va foiz stavkalarini oqilona o’rnatish asosida inflyasiya sur’atlarini kamaytirish, kreditdan foydalanishning samaradorligini oshirish va iqtisodiyotning barqaror o’sishini ta’minlashdan iborat.
Pul-kredit siyosati davlatning iqtisodni boshqarish siyosatining bir qismi bo’lib muomiladagi pul massasi, kredit hajmi, foiz stavkalari darajasi va boshqa pul muomilasi kursatkichlarini o’zgartirishi bilan ishlab chiqarish hajmini o’sishi va pasayishiga moslab pul ta’minotini yo’lga kuyadi.
Jumladan, Markaziy bankning pul-kredit siyosati 2006 yilga quyidagicha belgilangan:
1. Iste’mol narxlar indeksining yillik darajasi 6,8% dan oshmasligi.
2. YaIM ni real o’sishi 7,2%, uning deflyatori 12%ni tashkil etishi.
3. Byudjet taqchilligi YaIMning 1,5% dan oshmasligi.
4. Sof tashqi savdo aylanmasini ijobiy saldosi 1445 mln. AŠSh dollari hajmida bo’lishi.
5. Banklardagi aholi jamg’armalarining qoldig’i 449,5 mlrd.so’mga yetishi va boshqalar.
8. Nazorat funksiyasi. Bu funksiyaga qonunning VIII-bobi 50-54 moddalari bag’ishlangan bo’lib, ularda tijorat banklari faoliyatining nazorati va ularni Markaziy bank bilan o’zaro munosabatlari aks etgan.
Umuman tijorat banklar faoliyati nazorati quyidagi yo’nalishlarda olib boriladi:
Markaziy bank va uning funksiyalari
Kredit moliya-tizimining barqarorligini t a ’minlash, uning alohida 
b o ‘g ‘i n la r in in g b irin c h i n a v b a t d a tijo ra t b a n k la r i f a o l iy a tin in g
barqarorligini t a ’minlash m am lakat markaziy b ankning asosiy vazifasi 
hisoblanadi.
M arkaziy bankning yana bir asosiy vazifalaridan kredit organlari 
(tizim i)n ing faoliyatini tartibga solish va u m u m la s h tir is h d a n ibo- 
ratdir.
U zoq yillar m obaynida tijorat banklari va emission b anklarining 
bajaradigan funksiyalari q o ‘shilib ketdi. Bular qatoriga b ank no tlarn i 
e m is s iy a q ilis h n in g m a r k a z l a s h u v i b ir q o ' l d a y o k i b i r n e c h a
banklarning q o ‘lida, ya’ni davlatning maxsus qonuniy dalolatnom alari 
b ila n q o 'l l a b - q u v v a t l a n a d i g a n b a n k l a r q o ' l i d a u s h la b t u r i s h i , 
keyinchalik esa ular orasidan yiriklarini ajratib so‘ng emissiya chiqarish 
huquqini berilishini, yoki a lo h id a m arkaziy emission b a n k la r deb 
n o m la n u v c h i banklarning p a y d o b o 'lis h ja ra y o n la rin i misol qilib 
keltirish mumkin.
Zamonaviy ikki pog'onali b an k tizimi ko‘p sonli tijorat banklari 
va yagona Markaziy bankga asoslangan bank tizimi shu y o ‘l bilan 
vujudga keldi. Odatda Markaziy b a n k — bu davlat banki, masalan, 
Angliya banki, Fransiya banki, Buides bank, Yaponiya banki, Shvetsa- 
riya milliy banki, Finlandiya banki va h.k. yagona b anklardan tashkil 
topadi. Biroq AQ SH Markaziy b a n k 12 hududiy Federal banklardan, 
y a ’ni federal rezerf tizimi ( F R T ) b o sh q a ru v kengash t o m o n i d a n
boshqariladigan b o ‘limlardan iboratdir.
Markaziy bank kapitaliga b o ‘lgan m ulk shakliga k o ‘ra u la r Davlat 
(kapital davlatga tegishli) a k s iy a d o r va aralash kapitalli turlariga 
b o ‘linadi.
B a’zi Markaziy banklar D avlat banklari k o ‘rinishlarida shaklla- 
nadi. Ularga Nemis Federal Banki ( G e rm a n iy a Buides banki). 1957- 
yilda Rexs bankning davomchisi (1975-yilda paydo b o ‘lgan ) sifatida 
shakllandi. Ba’zi Markaziy b an klar — oldin xususiy b a n k m asalan,

Angliya banki (1694), Fransiya banklari (1800) sifatida keyinchalik 

esa milliylashtirilib davlat bankiga aylantirilgan.
Aksioner turidagi Markaziy bank qatoriga AQSH F R T (Federal 
Rezerv tizimi) kiritish m umkin. F R T 1913-yildagi Federal Rezerv 
tizimi asosida paydo bo'lgan aralash turdagi Markaziy banklar jumlasiga 
kapitalida davlat, aksioner va xususiy va kapital ishtirok etgan banklar 
kiradi. Bu guruhlar qatoriga kiaivchi Yaponiya banklar (1882-y.) misol 
qilinib keltirilishi mumkin. Q o n u n b o ‘yicha 1942-yilda 55% ustav 
kapitali davlatga tegishlidir. Deyarli barcha mamlakatlarda Markaziy 
bank huquqiy m e ’yorlarini tartibga soluvchi, aniqlovchi (belgilovchi) 
qonunlar mavjuddir.
Turli mamlakatlarda Markaziy banklarga turli funksiyalarni belgilab 
berilishi m u m k in . Lekin M arkaziy bank doim o Davlat va bank 
belgilarini o ‘zida mujassamlashtirgan Davlatning tartibga soluvchi 
organi b o l i b qoladi.
M am lakatning Markaziy Banki — shu davlat bank tizimining 
asosiy qismi b o ‘lib hisoblanadi. Markaziy bank — birinchi o ‘rinda 
davlat va iqtisodiyot o'rtasida vositachi bo'lib xizmat qiladi. Ammo 
Markaziy bank o ‘z oldiga foyda olishni rnaqsad qilib qo'ymaydi.
Markaziy bank funksiyalari uzoq yillar mobaynida deyarli o ‘zgarmay 
aniq modifikatsiyalangan ko'rinishga egadir.
Turli iqtisodiy adabiyotlarda va o'quv darsliklarida Markaziy bank 
funksiyalari turlicha talqin qilinadi.
Masalan V.M. Usoskinning fikriga k o ‘ra Markaziy bank funksiya- 
lariga:
— kredit pullari (banknotlar) emissiyasi;
— b a n k la r u c h u n va b o sh q a kredit tashkilotlari u c h u 
turli 
xizmatlarni amalga oshirish;
— huk u m atn ing moliyaviy agenti funksiyasi;
— markazlashgan oltin-valuta zaxiralarini saqlash;
— pul-kredit siyosati tadbirlarini o ‘tkazish kabilar kiradi.
«Pul kredit va banklar» kitobining mualliflari fikricha Markaziy 
bankning asosiy funksiyasi: — «muomalaga kredit pullari- banknotalarni 
chiqarish va pul m uomalasini tartibga solishdan iboratdir».
Sh u nday qilib, Markaziy banklar — «banklar banki»ga aylantirib 
yuborildi, y a ’ni ularning mijozlari bo'lib tijorat banklari hisoblanadi. 
M a rk a z iy b a n k la r o ‘zla rin in g jo riy (depozit) raq a m la rid a tijorat 
banklarining pul mablagMarini aks ettiradi, ularning naqd pullarini 
t o id iris h g a bog'liq operatsiyalarni amalga oshiradi, tijorat banklariga

kreditlar b e ra d ila r. M a rk a z iy b a n k la r k o ‘p h o lla rd a D a v l a tn i n g

bankirlari hisoblanadi.
Shu bilan barcha emission banklaming yana bir asosiy funksiyalariga 
ochiq bozordagi operatsiyalar va deviz operatsiyalari kiradi. U la r
davlatning qimmatli qog‘ozlarini sotish va olish, xorijiy valutalarni 
ham da milliy valuta kurslarini ushlab turish maqsadida sotadi va oladi.
Lekin, u m u m a n olganda Markaziy banklar tomonidan bajariladigan 
operatsiyalar quyidagi t o ‘rt guruhga (turga) bo‘linadi:

1. Banknotlarning m onopol emissiyasini amalga oshirish;

2. Markaziy bank- banklar banki hisoblanadi;
3. Markaziy bank- h ukum at bankiri hisoblanadi;
4. Markaziy bank pul- kreditni tartibga soladi va bank nazoratini 
amalga oshiradi.
Markaziy banklarga davlat vakili sifatida qonuniy tarzda ban k- 
notlarni m onopol ravishda emissiya qilish biriktirilgan, y a ’ni u m u m -
milliy kredit pullarini bosib chiqarish yuklatilgan. T a ’kidlash kerakki, 
sanoati rivojlangan m a m la k a tla r d a b a n k n o ta l a r pul m a s s a s in in g
sezilarsiz qismini tashkil etadi, shuning u ch u n M arkaziy bank n ing 
monopol emissiya funksiyasi birm uncha pasaytirilgan.
Biroq banknotalarni chiqarish funksiyasi mamlakatdagi pul zaxira- 
larini tashkil qiluvchi, ch akana pul m uomalasini naqd b a n k n o ta la r 
bilan ta ’minlash va kredit tizimining likvidliligini t a ’minlash vositasi 
hisoblanadi. Bu funksiyalar naqd pul muomalasi ulushi sezilarli b o ‘lgan 
mamlakatlarda katta ahamiyatga egadir.
Markaziy bank bevosita tadbirkorlar va aholi bilan hech q a n day
faoliyat olib bormaydi. U ning asosiy mijozlari b o ‘lib tijorat banklari 
hisoblanadi.
Tijorat banklari Iqtisodiyot va Markaziy bank orasida (o ‘rtasida) 
vositachi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Markaziy banklar banki sifatida 
tijorat banklarining zaxiralarini saqlaydi, jum ladan, majburiy zaxira 
talablari shaklidagi pul mablagMarini saqlaydi, ularning kreditorlari 
sifatida ishtirok etadi, tijorat banklarining Markaziy bankda ochadigan 
hisob varaqlari orqali ( 0 ‘zbekiston Respublikasi- hisob-kassa markazi) 
m amlakat miqyosida naqd pulsiz hisob-kitoblarni am alga oshiradi; 
banklar va boshqa kredit institutlari ustidan nazoratni olib boradi.
Kapitalidagi m ulk shaklidan q a t’i nazar M arkaziy b ank davlat 
bilan uzviy b o g ‘liqdir. H u k u m a t bankiri sifatida- M a rk a z iy b a n k
h u kum at g 'a zn achisi o ‘rnida va kreditori sifatida, vakili (agenti),
12 — O.Yu. Rashidov, va bosh.
177

Moliyaviy maslahatchisi sifatida faoliyat olib boradi(ishtirok etadi). 

Bu o ‘rinda Markaziy bank hukum at tashkilotlari va korxonalarning 
hisob raqamlarini yuritadi, soliqlami va boshqa tushum larni yig‘adi, 
toMovlarni amalga oshiradi.
M arkaziy bank, qoidaga bino an , davlat budjetining kassa ijrosini 
a m a lga oshiradi. D avlatga soliqlar va zay o m lard a n (obligatsiya- 
larda n) tushgan d a ro m a d la r h u k u m at xarajatlarini qoplovchi M a r ­
kaziy bankdagi kazacheylikning foizsiz raqam iga o'tkaziladi (M oliya 
vazirligi).
H ukum atning kreditori sifatida, Markaziy bank davlat zayomlarini 
yangilarini m uom alaga chiqarish, joylashtirish, o ‘zining portfelini 
t o ‘ldirish uchun davlat qog‘ozlarini sotib olish, davlatga (hukumatga) 
t o ‘g ‘ri g ‘azna kreditlarini berish bilan shug'ullanadi.
Davlat budjetining taqchilligi sharoitida ko'pgina mamlakatlarda 
Markaziy bankning hukumatni kreditlash va davlat qarzini boshqarish 
funksiyalari kuchayadi. Markaziy bank davlat qarzini boshqarish uchun 
usullardan foydalanadi. Masalan, davlat majburiyatlarining kurslariga 
t a ’sir ko‘rsatish maqsadida ularni sotadi va sotib oladi, sotish shartlarini 
o'zgartiradi, turli y o ‘llar bilan xususiy investorlar uchun ularni joziba- 
dorligini oshiradi.
Davlatning vakili (agenti) funksiyasida, Markaziy bank m am lakat- 
ning oltin-valuta zaxiralaridan foydalanadi, milliy pul birligi kursini 
ushlab turish u c h u n valuta bozorlarida valuta intervensiyasi kabi 
vositalardan foydalanadi.
Markaziy bank xalqaro valuta-kredit tashkilotlarda o ‘z mamlakati 
n om idan qatnashadi.
Y u q o r i d a a ytib o ‘t ilg a n la rd a n , u m u m a n o lg an d a , M ark a z iy
bankning barcha funksiyalari o'zaro bog'liqdir. Davlatga kredit berish 
orqali, markaziy bank kredit m uom ala vositalarini yaratadi. H u k u ­
m atning majburiyatlarini chiqarish va qoplash orqali, u ssuda foiziga 
t a ’sir k o ‘rsatadi.
Sanab o ‘tilgan funksiyalari orqali Markaziy bank o ‘zining asosiy 
m am lakat pul-kredit tizimini tartibga solish funksiyasiga asos yaratadi 
va iqtisodiyotni tartibga soladi.
M arkaziy bankning pul-kredit siyosati umumiqtisodiy infratuzil- 
m alarni tartibga solishning, bozor kon
yukturasini yuqori darajada ushlab turish, bandlikka ta ’sir o'tkazish, 
in q iro z li tu s h u m l a r n in g oldini olishn in g ajralm as qismi sifatida 
nam o y o n b o ‘ladi.

Shunday qilib- pul-kredit siyosati m uom aladagi pul m ablag‘lari 

miqdorini, bank kreditlari hajmini, foiz stavkalarini, valuta kurslarini, 
t o ‘lov balansini va o ‘z navbatida bevosita m am lakat iqtisodiyoti holatini 
0
‘zgartirish u c h u n yo'naltirilgan tadbirlar majmuasidir.
P u l - k r e d it siyosati usullari u m u m i y b o ‘lishi m u m k i n , y a ’ni 
mamlakatdan kredit munosabatlar holatiga u m u m iy t a ’sir k o ‘rsatuvchi, 
yoki selektiv, y a ’ni alohida olingan kredit turlariga t a ’sir k o ‘rsatish 
uchun yo ‘naltirilgan hamda alohida korxona, ju m la d a n tarm oqlarni 
kreditlash u ch u n yo'naltirilgan b o ‘lishi m um kin.
Pul-kredit siyosatining um um iy usullariga:
— Markaziy bankning hisobga olish siyosati yoki foiz stavkalarini 
tartibga solish siyosati;
— ochiq bozordagi operatsiyalar, yoki davlat q im m atli-qog‘ozlarini 
sotib olish va sotish;
— majburiy zaxira m e’yorlarini o ‘zgartirish kiradi.
Hisobga olish siyosati Markaziy bankning tijorat banklari uchun 
oxirgi navbatdagi zaxirasi sifatida kreditoriga aylanishi bilan bog'liq.
Majburiy zaxira m e ’yorlarini tartibga solish bu h u k u m at talabi 
asosida tijorat banklarining belgilangan miqdoridagi pul mablag'larini 
Markaziy bankdagi foizsiz hisob varagiga o ‘tkazilishidir.
Ochiq bozordagi operatsiyalar-bu m arkaziy b ankning tijorat va 
g ‘azna obligatsiyalari va boshqa q im m a t l i- q o g ‘ozlarni b o z o r kursi 
yoki oldindan e ’lon qilingan kurs b o ‘yicha sotib olish va sotish ham d a 
qayta kelishuvlaridir.
Markaziy bankning pul-kredit siyosati selektiv usullariga:
— limitlar, kvotalar o'rnatish orqali kredit miqdorini yoki veksel- 
larini hisobga olishni t o ‘g‘rid a n -to 'g ‘ri qisqartirishdir;
— kredit operatsiyalarini o'sish darajasini pasaytirish;
— alohida olingan turdagi kreditlar ustidan nazoratni o ‘rnatish, 
iste’mol krediti ustidan;
— alohida olingan jam g‘armalarga yuqori foizlarni o ‘rnatish yoki 
u m u m a n foiz stavkalarini tartibga solish va boshqalardir.
K o‘rib o'tilgan funksiyalar Markaziy bankni iqtisodiyotdagi, xususan 
bank tizimini boshqarishdagi o ‘rnini ko'rsatib beradi. U shbu funksiyalar 
orqali Markaziy banklar bank tizim ini boshqaradi, islohotlarini olib 
boradi va ularni tartibga soladi.
2011-yilda ha m Markaziy bank m u om aladagi pul massasini tartibga 
solishda m onetär siyosatning bozor instrum entlaridan foydalanish bilan 
bir qatorda ularning samaradorligini oshirib boradi.

Xususan, M arkaziy b a n k to m o n id a n tijorat banklari likvidlik 

darajasining yetarli m iqdorda b o ‘lishini t a ’minlash maqsadida vakillik 
hisobvarag'idagi mablag‘lar monitoringi m untazam ravislida amalga 
oshirib boriladi va ularning optimal darajada boMishi u ch u n barcha 
zaairiy choralar k o ‘riladi.
Shuningdck, majburiy rezervlar normasi bank tizirnining Likvidlik 
darajasidan kelib chiqqan holda o ‘zgartirib boriladi.
Markaziy bank ochiq bozordagi operatsiyalar ko'lamini kengaytirib 
boradi. Bank tizimida q o ‘shim cha likvidlik yuzaga kelgan hollarda, 
tijorat banklarining vaqtinchalik b o ‘sh pul m ablag‘larini Markaziy 
bankning maxsus depozitlariga jalb qilish bilan bog‘liq sterilizatsiya 
operatsiyalari amalga oshiriladi.
Bank tizimida vaqtinchalik likvidlik yetishmovchiligi liolati yuzaga 
kelganda Markaziy bank likvidlik bilan t a ’minlash instrumentlaridan, 
xususan:
Baho va qayta sotish sharti bilan, sotib olish operatsiyalari — 
R E P O operatsiyalaridan, tijorat banklaridan xorijiy valutani (AQSH 
dollari, yevro, yapon iyenasi va funt sterling), belgilangan muddat va 
alm ashinuv kursida qayta sotish sharti bilan sotib olish operatsiyalari
— valutaviy SVOP operatsiyalaridan hamda qayta moliyalash mexa- 
nizmlaridan foydalanadi.
Ichki valuta bozoridagi barqarorlikni t a ’minlash maqsadida bank- 
lararo valuta bozorida oldi-sotdi operatsiyalari hajmi kengaytiriladi.
5 .4 . 0 ‘zbekiston banklarning rivojlanish y o ila r i 
va islohotlari
Bozor iqtisodi sharoitida banklarining roli, ularning iqtisodga ta'siri 
o ‘sib bormoqda.
B anklar va un ing krediti yordam ida mavjud kapital tarm oqlar 
o ‘rtasida, ishlab chiqarish va m uomala sohasida taqsimlanadi va qayta 
taqsimlanadi. Sanoat, transport, qishloq x o ‘jaligi sohasida qo‘shim cha 
investitsiyaga b o ‘lgan talablami moliyalashtirib, banklar xalq xo‘jaligida 
progressiv yutuqlarga erishishni t a ’minlashi m um kin. Oxirgi yillarda 
tijorat banklarining soni, ular bajaradigan operatsiyalar, ularning ustav 
fondi va quyilmalar salm og‘i oshib bormoqda.
Hozirgi kund a 0 ‘zbekistonda 31 ta tijorat banklari faoliyat ko‘rsat- 
m oqda. Tijorat banklarni tashkil qilishdagi ustav kapital! miqdori 2011- 
yil 1-yanvardan faoliyat k o ‘rsatuvchi xususiy banklar u c h u n min.

A Q S H dollar ekvivalenti m iqdoridagi mablag‘ga ega b o ‘lishi kerak, 

qolgan tijorat banklari u ch u n 10,0 m ln .s o 'm A Q S H dollari ekvivalenti 
bo'lishi lozim.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to ‘g‘risi- 
da»gi qonunda tijorat banklarining quyidagi operatsiyalari qayd qilingan:
1. Mijozlarning hisob varaqalarini olib borish;
2. Mijozlarga kassa xizmati k o ‘rsatish;
3. Mijozning topshirig‘iga b i n o a n naqd pulsiz hisob-kitoblarni 
bajarish;
4. Qisqa yoki uzoq m uddatli kreditlar berish;
5. Shartnom a yoki pullik asosida buyurtm achining topshirig‘iga 
b inoan kapital qo'yilmalarni m ablag' bilan t a ’minlash;
6. Bo'sh pul mablag‘lari-depozitlarini m uom ilaga jalb qilish;
7. Aholidan omonatlarni qabul qilish;
8. Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish;
9. Lizing operatsiyalarini amalga oshirish;
10. Tijorat banki davlatning h a m d a boshqalarning qimmatli qog‘oz- 
larini xarid qilish va sotish;
11. Xorijiy valuta va qim m atli metallarni xarid qilish va sotish;
12. 0 ‘z mijozlari uchun kafolat va majburiyatlar berish;
13. Budjetning kassa ijrosini bajarish;
14. Bank operatsiyalari b o ‘y icha m aslahatlar berish va boshqa 
operatsiyalar.
Banklarning operatsiyalari ularning bevosita faoliyati orqali (va- 
zifasi) amalga oshiriladi. B unday vazifalar y u q o rid a k o ‘rib o ‘tga- 
nimizdek o ‘zaro bog'liq ikki turga b o iin a d i.
Passiv (bank resurslarini shakllantirish b o ‘yicha operatsiyalar).
Aktiv (bunday resurslarni joylashtirish h a m d a foydalanish bilan 
bog‘liq operatsiyalar).
Bank resurslari o ‘ziga tegishli va jalb etilgan m ablag‘lardan vujudga 
keladi. 0 ‘ziga tegishli mablag‘lar, o d atd a, banklar tasarrufidagi barcha 
resurslarning faqat unga k a tta b o ‘lm agan qism larini tashkil etadi. 
Ularning asosiy qismi depozitlar yoki banklarning mijozlariga qarashli 
om onatlardan iborat. Bankning aktiv operatsiyalariga a w a l o berila- 
digan, foizii, ssudalar yoki (kreditlar) kiradi.
IJlar orasida eng ko‘p tarqalgani veksellarni hisobga olish usulidir. 
Bank veksel saqlovchidan n a q d hisob-kitob qilish yo ‘li bilan veksel 
sotib oladi.
U n da qayd etilgan s u m m ad an hisobga olish foizini — k o ‘rsatilgan

xizmat u c h u n haq ushlab qoladi. Veksel b o'yicha t o ‘lov m uddati 

kelganida bank uni vekselni sotgan veksel saqlovchiga emas, balki 
vekselni bergan shaxsga taqdim etadi.
Qimmatli qog‘oz garovga olinib, beriladigan ssudalar, shuningdek, 
m ana shunday qog‘ozlarni xarid qilish bo'yicha operatsiyalar fond 
operatsiyalari deb yuritiladi.
T ovar evaziga beriladigan ssudalar om borlar y o ‘ldagi va savdo 
aylanmasidagi b o ‘lgan tovarlarni garovga olib taq dim etildi. Ssudalar 
o ‘z m uddati t o ‘lanmagan h a m m a hollarda garovga qo'yilgan qimmatli 
q o g 'o z la r va tovar m oddiy boyliklari bank ixtiyoriga m u lk b o ‘lib 
o 'tad i. T o ‘lov qobiliyatiga shubha y o ‘q yirik mijozlarga ban k hech 
qanday t a ’m inotsiz ssudalar yoki bank kreditlari deb ataladigan qarzlar 
beradi.
Tovarlarni sotish bilan bog‘liq kreditlarni ko‘rinishlaridan biri iste’- 
mol krediti yoki tovarlarni bevosita iste’molchilarga t o ‘lov muddatini 
uzaytirgan holda sotish hisoblanadi.
Davlat to m o n id a n zayom obligatsiyalarini chiqarish y o ‘li bilan 
olinadigan kreditlar davlat kreditlari deb yuritiladi. Bunday toifadagi 
qarzlarga davlat odatda, davlat budjetidagi kamom adni qoplash uchun 
m ajbur b o ‘ladi.
Ana s hu nd ay holatlarda k o ‘pincha banklar va sug‘u rta kompa- 
niyalari kreditorlar sanaladi.
Davlat zayomlarining obligatsiyalari banklar vositaligida tarqatiladi, 
buning u c h u n vositalik haqi olinadi.
Tijorat banklari o ‘z faoliyati bilan bozor iqtisodiyoti talablariga 
mos ravishda ishlay oladigan tashkilotlarni o 'z vaqtida m ablag1 bilan 
q o ‘llash va b u n d a y tashkilotlarni aniqlash kabi m uhim bir vazifani 
amalga oshirm oqda.
Tijorat banklari kreditlash jarayonlari orqali m amlakat iqtisodining 
rivojlanishiga h a m ju d a katta hissa q o ‘shmoqda (1-jadval).
Tijorat banklarining yana bir muhim funksiyasidan biri bu hisob 
t o ‘lovlarini amalga oshirish funksiyasidir. Bugungi kun da korxona va 
xo'jaliklarning o'rtasidagi hisob-kitoblarning asosiy qismi pul o ‘tkazish 
y o ‘li bilan amalga oshirilmoqda.
Bu jarayonlarda tijorat banki vositachi sifatida t o ‘lovlar o'tkazish 
jaray onini bajarmoqda. T o ‘lov hujjatlarining o 'z vaqtida o ‘tishi ham da 
hisob-kitob jarayonlarining uzluksizligini ta ’minlash zaniriyati bugungi 
k u n d a b an klard an hisob-kitoblarni tashkil qilish va nazorat qilishning 
m u k a m m a l metodlarini ishlab chiqishni talab etmoqda.