Hozirgi o‘zbek adabiy tilida unli va undoshlar

Hozirgi o‘zbek adabiy tilida unli va undoshlar.

103-Guruh talabasi

Matyoqubova Mavjuda

Har bir til òziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi Unlilar tizimi Vokalizm deyiladi. Vokalizm sòzi lotincha"vokalis"sózidan olingan bólib ,unli (ovozli) demakdir. Undoshlar esa Konsonantizm deyiladi.

Unli va undosh tovushlarning farqli belgilari:

Unlilar	Undoshlar.
Sof ovozdan iborat.	Shovqindan iborat.
Ópkadan chiqayotgan havo oĝiz bòshliĝida tósiqqa uchramaydi.	Ópkadan chiqayotgan havo oĝiz bòshliĝida tósiqqa uchraydi.
Bòĝin hosil qiluvchi asosiy vosita.	Yakka òzi bóĝin hosil qilmaydi.
Yakka òzi va undoshlar bilan birga bóĝin hosil qiladi.	Faqat unlilar bilan birga bòĝin hosil qiladi.
Unlilar oĝiz bóshliĝida tósiqqa uchramaganligi sababli ularni istagancha chòzib talaffuz qilish mumkin.	Undoshlar talaffuzini chózib bòlmaydi bunga biror tòsiq xalaqit beradi.

Tovushlar,ularning hosil bòlishi,tovush ózgarishlari,urĝu,bóĝin kabi hodisalarni òrganuvchi fan Fonetika deyiladi.

Fonetika

Nutq tovushlarining bosh vazifasi ma’no farqlashdir; Tovush nutqning fonetik jihatdan bòlinmaydigan eng kichik birligi; Harf-tovushning yozuvdagi ifodasi; Fonema-sòzdagi ma’no farqlovchi tovushdir.Masalan:maktab-maktub,A va U fonemalari.

Nutq tovushlarini hosil qilishda qatnashadigan nutq a'zolari Nutq a'zolari deyiladi.Ular quyidagilar:

Unli tovushlar tasnifi:

Tilning gorizontal harakatiga kóra:

Tilning vertikal harakatiga kóra:

Ózbek tilida 6ta unli mavjud

Undoshlar tasnifi.

1.Hosil bólish órniga kóra;

1.Lab undoshlari

a)lab-lab:b,p,m

b)lab-tish:v,f

2.Til undoshlari;

a)Til oldi:d,j,z,l,n,r,s,t,ch,sh

b)Til órta:y

d)Til orqa:g,k,ng

e)Chuqur til orqa:ĝ,q,x

3.Bóĝiz tovushi:h

Hosil bólish usuliga kóra:

1.Portlovchi undoshlar:b,g,d,k,p,t,q,j,m,n,ng

2.Sirĝaluvchi undoshlar:v,dj,z,y,s,f,x,sh,ĝ,h,l,r

3.Qorishiq undosh:ch

Ovoz va shovqinning ishtirokiga kóra:

1.Sonorlar(ovozdorlar)-tarkibida ovozning miqdori shovqinga nisbatan ortiq bólgan tovushlar:m,n,ng,l,r

2.Shovqinlilar-ovozga nisbatan shovqin kóp yoki ovoz qatnashmagan tovushlar(qolgan 19ta undosh tovuslar)

Un paychalari ishtirokiga kóra:

1.Jaranglilar-tarkibida oz bólsada ovoz qatnashgan tovushlar

2.Jarangsizlar-tarkibida mutlaqo ovoz qatnashmagan(faqat shovqin bor)tovushlar

Quyidagi 8ta jarangli unshoshning jarangsiz jufti bor:

B-P

D-T

G-K

J-CH

DJ-SH

V-F

Z-S

Ĝ-X

E'tiboringiz uchun rahmat!