I-tiykar ǵÍ BÓLİM. I-bap. Geodiziya haqqínda uliwma ma ǵliwmatlar reja
Download 270.18 Kb. Pdf ko'rish
|
1-lekciya
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.1. Geodeziya páni onıń tarmaqları hám qalıq qojalı ǵında ǵı ornı Geodeziya
- Geodeziyanıń basqa pánler menen baylanislıgı.
- 1.2.Geodeziya pániniń rawajlanıw tariyxi hám geodeziya jumısları haqqında qısqasha maglıwmatlar
|
I-TIYKAR ǴÍ BÓLİM. I-Bap. GEODIZIYA HAQQÍNDA ULIWMA MA ǴLIWMATLAR Reja: 1.
Geodeziya páni haqqında ulıwma maǵlumatlar. 2.
Geodeziya pániniń basqa pánler menen baylanislıǵı. 3.
Geodeziya páni tarixınan qisqasha maǵlumatlar. 4.
Tayansh sózler: Jer, buliw, jerdiń forması hám ólshemleri, noqatlar ornı, karta, plan, qag‘azda súwretlew, matematika, astronomiya, fizika, mexanika, kosmıs, Mısr, Gretsiya, Xitay, Orta Asiya, Nil daryası, Pifogor, Evdoks, Eratosfen, gradus ólshew usulı, Beruniy, Hindiston, gorizonttıń páseyiwi múyeshi. 1.1. Geodeziya páni onıń tarmaqları hám qalıq qojalıǵındaǵı ornı Geodeziya–Jer betin yamasa onıń bir bólegin arnawlı geodeziyalıq asbaplar menen ólshew jollar arqalı, formasın, ólshemlerin úyreniw, olardı esaplaw, ólshew nátijesinen paydalanıp, kartaların, planların, profilin dúziw jane injener ekonmikalıq h.t.b. máselelerdi úyrenetuǵın ilim. Geodeziya páni erte zamanda payda bolǵan. Geodeziya–grekshe (geo-jer, daydzo-bóliw) “jer bóliw” degen maǵananı bildiredi. Geodeziya-Jer haqqındaǵı eń eretedegi ilim bolıp esaplanadı. Geodeziya–Jer betinde hár túrli awıl xojalıq ushın injenerlik soorujenielerdi qurıwda, jer betin ólshewlerde, jer maydanın esabın alıwda, adamzattıń talabınan, kelip shıqqan.
geografiya páni menen bir waqıtta tıǵız bekkem qatnasta rawajlanıwdı payda etti. Geodeziyalıq asbaplar teoriyaliq jagınan fizika nızamlarına tiykarlangan islengen bolsa, ólshew nátiyjeleri matematikalıq nızamlar boyınsha esaplanadı. Jer betindegi noqatlar ornı geografiyalıq hám astronomiyalıq koordinatalar boyınsha belgilenedi. Jer forması hám onıń ózgeriwindegi protsseslerdi úyreniwde geofezika hám geologiya sıyaqlı pánlerden paydalanıladı. Házirgi waqıtta ilim pán, fizika, matematika, informatsiya texnologiyalarınıń rawajlanǵan dáwirinde geodeziya páni mexanika, elektronika, axborot texnologiyası sıyaqlı pánler menen tıǵız baylanıspaqta, hátteki kosmostı gúzetiw nátijeleri menen baylanislı baqlawlarǵa úlken jetiskenlikler menen qatnaspaqta. Jerdiń barlıq ólshemlerin hám formasın tabıw, izertlew, joqarı geodeziya páninde úyretiledi. Jerdiń onsha úlken bolmaǵan maydanların, betlerin ólshew usılı ulıwma geodeziya yamasa
Geodeziyanıń xalıq xojaligında túrli tarawlarda imarat, jol, kanal, aerodrom, stansiya sıyaqlı injenerlik soorujeniylerdin ornın anıqlaw, olardıń planın, karta hám profilin baǵdarlaw, jowbardi orınga kóshiriw hám qurıw jáne olardıń ozgerislerin baxlaw jumıslarina tiyisli bolgan ólshew usılların úyreniwde arnawlı bólim injenerlik geodeziyasi delinedi. Jerdiń betin hawadan túsiriw – aerofotosyemka dep ataladı. Kartalardı dúziw hám onı baspadan shıǵarıw ilimi kartografiya dep ataladı.
Jerdi jer joldasları (sputnikler) arqalı, kosmos korabllerinen ólshewler hám onıń nátijesin qayta islew – kosmoslıq geodeziya dep ataladı bul taraw geodeziyanıń ózgeshe tarawı bolıp esaplanadı. Geodeziya xalıq xojalıǵınnıń barlıq tarıwlarında úlken, keń kólemde praktikada qollanbaqta. Geodeziyanıń jumıslarınıń nátijeleri izertlewler jumıslarında, joybarlarda, temir jol qurılısında, avtomobil jollarında, tonnellerde, kanallardı qazıwda, qala, zavod qurılıslarında, h. t. b. tarawlardı keń qollanbaqta. Geodeziyanıń jumısları qurallı kúshler tarawında, kartalar hám planlardı dúziwde, áskeriy injenerlik soorujeniyelerdi qurıwda hám taktikalıq máselelerdi sheshiwde ken kólemde qollanadı.
Geodeziya tariyxıy pán, adamzattıń jasaw shárayatı talabına qaray payda boldı. Tariyxıy estelikler hám arxeologiyalıq qazılmalarda tabılǵan qaldıqlarǵa tiykarlansaq Mısr, Hindistan, Xıtay, Orta Aziya hám basqa mámleket xalıqları óz talaplarına qaray diyxanshılıq qılıw hám suwǵarıw kanalların qazıw, hár túrli imáratlar qurıw, egin hám imárat jayların óz ara bólistiriwge uqsaǵan máselelerdi sheshiwde geodeziyalıq ólshew jumısların alıp barǵan. Máselen eramızdan aldınǵı dáwirde Mısrdaǵı Nil dáryasınıń tasıwı nátiyjesinde suwǵarılǵan jerlerdiń diyxanlar arasında bólistiriliwi geodeziya pániniń dáslepki kórinisi bolıp esaplanadı. Bizge shekem jetip kelgen maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, eramızdan bir neshe ásrler ilgeri. Mısrda háwle aldı jerlerdi, bólistiriw hám Nil daryasında suwǵarıw kanalların qurıw maqsetinde geodeziyalıq ólshew jumısları alıp barılǵan. Vavilonda alıp barılǵan arxialogiyalıq jumıslarda biziń eramızǵa shekem 3000 jıl burın duzilgen qalanıń planı tabılǵan. Bizge malim piramidanı salıwda hám Áyemgi egipet qalasınıń irigatsiyalıq soorujenielerin, Shumer qalasın, Vavilon, Rim hám Gretsiya qalalarınıń qurılısında geodeziyalıq jumıslar keń túrde qollanǵan. Geodeziya dáslep geometriya páni menen júda jaqın baylanısta bolıp, Jerdiń - formasın, ólshemlerin esaplawlarda kóp waqıtlar bir – birin tolıqtırıp rawajlanıwǵa sebep bolǵan. “Geodeziya“ sózi termini (biziń eramızǵa shekem 384-322 jılları) áyemgi zamannıń oyshılı Aristotel tarepinen usınıs etilgen hám geodeziyanıń tiykarǵı maselesi jerdiń formasın jane ólshemlerin anıqlaw bolıp belgilengen. Eramızdan 6 asir burın Pifagor jerdi shar formasında dep boljaǵan. Eramızdan 4 asir 2,5 asir Erotosfen jerdiń radiusı uzınlıǵın anıqlaǵan. Orta Aziyalıqlardan Xorezmiy, Farǵaniy siyaqlı ilimpazlar 827 jıl xalifa Mamur tarepinen shólkemlestirilgen ekspediciyada qatnasıp jer ólshemlerin anıqlaǵan. Ullı ózbek alımı Abu Rayxon Beruniy (973-1057 jıllar) jer sharınıń ulkenligin anıqlawda IX ásirdiń sońında jasaǵan Abu Toyib Sind Ali usılı menen, biyikligi belgili bolǵan taw tóbesinde turıp, Quyashtıń gorizontta batıw múyeshin ólshew usılı menen Jer sharınıń radiusın esaplaǵan. Beruniy tarepinen 32 0 batıs keńligindegi Nandanada tegislinde boy tiklep turǵan taw tóbesinde gorizonttıń batıw múyeshin esaplaǵan, h taw biyikligi de anıqlanǵan, bunday halda 1.1-súwret Jer sharınıń radiusı cos
1 cos R h = − ǵa teń bolǵan Beruniy ólshewlerinde 32 0
batıs keńlikte Jer sharınıń radiusı 6321,5
R km = , 1 0 meridian uzınlıǵı 110,275
S km = teń. Házirgi esaplawlarda 32 0 batıs keńligindegi 6356,18 R km = , 110,88 S km = . Ullı ózbek alımı Beruniy óz shıǵarmalarında geodeziya páni tarıyxına baylanıslı kóplegen maǵlıwmatlar bergen. Buǵan mısal etip Beruniydin jer sharı ólshemlerin anıqlawdaǵı esaplawlarındaǵı miynetlerin alsaq boladı. Beruniy jer ólshemleriniń ózinen aldıńǵı ótken alımlar tapqan nátijeleri hár qıylı ekenligi haqqında aytıp: Bul ózgeshelikler mende jer ólshew jumısların qayta alıp barıw hám tekserip kóriw kerek degen pikirge alıp keldi.
1.1-súwret. Jer radiusın gorizonttıń batıw múyeshin ólshew arqalı anıqlaw 1.1-keste: Anıqlaw waqtı
Alımlar atı Radius
uzınlıǵı. km
Bir gradus
meridian uzınlıǵı, km Sheńber uzınlıǵı S, km
Qaysı keńlikte V-VI ásir Braxmagupta 6239,26 108,89
39202,51 ‒ 1037-jıl Beruniy 6339,58
110,65 39832,76 32 1528-jıl Fernel 6337,01
110,60 39816,72 49 1616-jıl Snellius 6153,13
107,39 38661,34 52 1633-jıl Norvud 6482,66
111,92 40292,01 52 1670-jıl Pikar 6372,01
111,21 40036,60 49
baylanıslı, olar tómendegi atamalardı óz ishine aladı: Jer sharınıń ólshemin múyesh ólshew jolı arqalı anıqlaw; geodeziyanıń tuwrı hám keri geodeziyalıq máselelerin sheshiw jolların talıqlaw; geografiyalıq koordinatalar járdeminde jer júziniń eki noqat arasındaǵı aralıqtıń uzınlıǵın hám qalalar baǵdarınıń geografiyalıq koordinataların anıqlaw; geodeziyalıq ásbaplar jasaw hám jańaların payda etiw; kúndelikli turmısta ushırasatuǵın geodeziyaǵa baylanıslı máseleler sheshiwdiń teoriyalıq hám ámeliy jolların belgilew jáne kartografiyalıq proektsiyalar. Ol dáwirlerde geodeziyalıq máseleler matematika, astronomiya yamasa geografiya pánleri menen birgelikte qaralǵan. Biraq Beruniy birinshilerden bolıp geodeziyalıq máselelerdi basqa pánlerden ajıratıp, geodeziyanı óz aldına pán, ilim ekeninlidin dálilegen. Beruniy jáhánde birinshilerden bolıp sızıqlı triangulyatsiya hám poligonometriyanı talıqlap qalanıń geografiyalıq koordinataların esapladı. Astrolyabiyanıń rawajlanǵan túrlerin jarattı hám olardan óziniń geodeziyalıq jumıslarında paydalandı. Birinshi bolıp relefli jer globusın jasadı, Beruniy geodeziya tarawındaǵı jumısları esapsız bolıp, joqarı geodeziya pániniń tiykarshılarınan biri bolıp esaplanadı. Abu Rayxan Beruniy tanımalı “Hindistan” kitabında qalalardıń geografiyalıq koordinataların esaplap, olardıń ornın tegis bette súwretlegen. Beruniy óz shıǵarmasında geografiyalıq koordinatalardı anıqlawdıń ózi islep shıqqan jańa usıldan paydalanıp, jer júzindegi 600 den aslam orınnıń koordinaiasın anıqlaǵan. Abu Rayxan Beruniy 973-jıl 4-sentyabrde Xorezmdegi Qiyat qalasında (házirgi Beruniy qalası) tuwılǵan. Ol jaslayınan tábiiy pánlerdi úyreniwge itibar berip, geodeziya, astronomiya, geografiya, mineralogiya, meditsina hám kartografiya pánleri ústinde úlken izleniwler alıp barǵan. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda 113 ten aslam shıǵarmaları bar. Qadaǵalaw ushın sorawlar: 1. Geodeziya pániniń ilimdegi hám ilim texnikada wazıypaları? 2. Geodeziya páni qanday ilim hám ilimiy texnika pánlerine bólinedi? 3. Jer forması qanday formaǵa iye hám onıń ólshemleri qanday? 4. Geodeziyada Jer betindegi noqat ornın anıqlaw ushın qanday koordinata sistemaları qollanıladı? 5. Abu Rayhon Beruniy Jer radiusın qanday usılda aniqlagan? 6. Geodeziyada injenerlik geodeziya bólimi nelerdi úyrenetuǵınilim? 7. Kosmoslıq geodeziya qanday taraw? 8. Qurallı kúshler tarawında geodeziyanıń xizmeti? 9. “Geodeziya“ sózi kim tárepinen usınıs etilgen? 10. Abu Rayhon Beruniy qanday jer globusın jasaǵan? 11. Abu Rayxan Beruniy qay qalada tuwılǵan? 12. Abu Rayhon Beruniy qaysı kitabında qalalardıń geografiyalıq koordinataların esaplaǵan?
Download 270.18 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|