«Informaciya qáwipsizligi» baǵdarı 2-kurs 305-21 topar studenti Alimbetov Tınıshbektiń

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI INFORMACIYALIQ TEXNOLOGIYALARI HÁM KOMMUNIKACIYALARIN RAWAJLANDIRIW MINISTRLIGI
MUHAMMED AL-XOREZMIY ATINDAǴI TASHKENT INFORMACIYALIQ
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
NÓKIS FILIALI
TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI HÀM KÀSIP TÀLIM FAKULTETI
« Informaciya qáwipsizligi» baǵdarı
2-kurs 305-21 topar studenti
Alimbetov Tınıshbektiń
« Kiber qáwipsizlik tiykarları»
páninen jazılǵan
ÓZ BETINSHE JUMISI

Tayarlaǵan _________________ Alimbetov Tınıshbek
Qabıllaǵan _________________ T.Babajanova

Nókis-2022

Tema: Kiberqawipsizligke tiyisli milliy ha’m shet el normal-huquqıy hujjetler analizi

Reje:
1.Kiberqawipsizlik haqinda uliwma tu’sinik
2. Kiberqawipsizligke tiyisli milliy huquqıy hujjetler analizi
3.O’zbekistanda kiberqawipsizlik

Kiberqawipsizlikti támiyinlew degi tiykarǵı principler - nızamlılıq, shaxs hám mámleket máplerin qorǵaw, sistemanı jaratıwda (mámleket satıp alınǵan zatlarında ) jergilikli óndiriwshilerge ústin turatuǵınlıq beriw, xalıq aralıq sheriklik ushın ashıqlıq esaplanadı. Bul nızamda da, basqa kóplegen hújjetler sıyaqlı Ózbekstan qosılǵan xalıq aralıq shártnamalarda názerde tutılǵan basqasha qaǵıydalarda ústin turatuǵınlıq berilgen. Yaǵnıy, xalıq aralıq shártnamada « Kiberqawipsizlik tuwrısında»gi nızamnan basqasha qaǵıyda názerde tutılǵan bolsa, xalıq aralıq shártnama qaǵıydaları qollanıladı. Kiberqawipsizlik salasındaǵı kepillikli organ - DXXga kóplegen kepillikler berilgen, atap aytqanda : tarawǵa tiyisli normativ hújjetler hám programmalar islep shıǵıw, olardıń atqarılıwın baqlaw ; kiberqawipsizlik hádiyseleri maydanınan operativ ilajlar hám tergew háreketleri aparıw, sonıń menen birge olardıń aldın alıw, jónge salıw hám aqıbetlerin tamamlaw boyınsha texnikalıq sharalar kóriw; tarawǵa tiyisli izertlewler hám monıtorıńlar ótkeriw; zárúrli informaciya infrasxemalari obiektleriniń birden-bir reyestrin qáliplestiriw, olardıń qawipsizligin támiyinlewge tiyisli talaplardı belgilew; informaciyanı kriptografik qorǵaw quralların islep shıǵıwǵa tiyisli iskerlikti litsenziyalaw ;zárúrli informaciya infrasxema obiektlerine kiberhujumlarga urınıslardıń aldın alıw ; mámleket basqarıw shólkemleri hám jergilikli hákimliklerdi kibertahdidler haqqında eskertiw; Ózbekstan kibermakonida terrorchilik, ekstremistik hám basqa nızamǵa qılap iskerlik alıp barilmasligi ilajların kóriw; kiberqawipsizlik salasında kadrlardı tayarlaw hám basqa kóplegen kepilliklerge iye. Tarawdıń boyınsha kepillikli organ - DXXning nızamlı talap hám kórsetpelerin orınlaw májburiy bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, kepillikli organ tómendegi huqıqlarǵa iye: kiberhujumlerdi anıqlaw hám saplastırıwda texnikalıq, programmalıq qurallardı kireyge alıw ; keshiktirib bolmaytuǵın sharalar kóriw ushın texnikalıq apparatlar hám xızmetlerden mut paydalanıw ; mámleket shólkemleri hám shólkemlerine kirisiw, olardan zárúr hújjetler hám materiallardı alıw hám paydalanıw ; tekseriw hám qadaǵalawdı ámelge asırıw ushın mámleket shólkemleri, zárúrli informaciya infrasxemalarin obiektleriniń informaciya sistemaları hám resurslarına tosqınlıqsız kirisiw; fizikalıq hám yuridikalıq adamlardıń turar jaylarına hám basqa obiektlerine tosqınlıqsız kirisiw, zárúrat bolǵanda qulplaw úskenelerin buzıw, sonıń menen birge, jınayat júz etip táqip qılınıp atırǵan yamasa sonday jınayat júz jetip atırǵan shaxs bar dep esaplaw ushın jetkilikli tiykarlar bolsa yoxud keshiktirish puqaralar ómirin abayǵa qo'ysa, bul jaylardı názerden keshirim (jetkizilgen záleldi oraw hám 24 saat ishinde prokurorga xabar beriw shárti menen) hám basqalar. DXX kiberxavfsizlik salasındaǵı máseleler maydanınan ilimiy-izertlewler ámelge asırıw, tarawǵa tiyisli huqıqbuzarliklar tuwrısındaǵı shaqırıwlar hám maǵlıwmatlardı dizimnen ótkeriw hám ilaj kóriw sıyaqlı minnetlemelerge iye.
Mámleket shólkemleri hám shólkemleri de iberqawipsizlik támiyinlew maqsetinde kepillikli mámleket organınan kibertahdidlar, programmalıq támiynat daǵı, úskeneler hám texnologiyalar daǵı hálsizlikler tuwrısındaǵı informaciya hám máslahátlar alıw huqıqına iye. Sonıń menen birge, mámleket shólkemleri hám shólkemleri kepillikli organdı kiberhujumlar tuwrısında eskertiwi, kiberhimoya ushın sertifikatlastırılgan programmalıq támiynatlardan paydalanıwı, tarawǵa tiyisli normativ hám texnikalıq hújjetlerdi kepillikli organ menen kelmekteı shárt. Mámleket shólkemleri hám shólkemleriniń informaciya sistemaları hám de resursları maǵlıwmatlarınıń saqlanıwın támiyinlew maǵlıwmatlardıń rezerv nusqaların jaratıw jolı menen ámelge asıriladı, olardıń saqlanıw múddeti aqırǵı 3 aydan kem bolmawi kerek. Zárúrli informaciya infrasxema obiektleri hám milliy informaciya resurslarınan paydalanıw menen baylanıslı arnawlı bir huqıqlarǵa iye yuridikalıq shaxslar, yaǵnıy kiberqawipsizlik sub'yektlerine da bul nızam sheńberinde bir qansha huqıq hám minnetlemeler júkletilgen.
Kiberqawipsizlik talaplarına muwapıqlıq maydanınan ekspertiza májburiy tártipte yamasa kiberqawipsizlik sub'yektleriniń ǵayratına kóre ámelge asıriladı. Tómendegiler kiberqawipsizlik talaplarına muwapıqlıq maydanınan májburiy tártipte ekspertizadan ótkeriliwi kerek: (18-element )mámleket shólkemleriniń informaciya resursları ;mámleket shólkemleriniń informaciya sistemaları ;zárúrli informaciya infrasxema obiektleri. qatlamına kiritilgen informaciya sistemaları. Sonıń menen birge, mámleket shólkemleri hám shólkemleri informaciya sistemaları hám de resurslariniń kiberqawipsizligin támiyinlew ushın qollanılatuǵın apparat, apparat -programmalıq hám programmalıq qurallar májburiy tártipte sertifikatlashtirilishi kerek .
Kiberqawipsizlik hádiyseleri kepillikli mámleket organı yamasa kiberqawipsizlikti támiyinlew boyınsha jumısshı organdıń lawazımlı shaxsları tárepinen tekseriledi. Sonıń menen birge, texnikalıq múmkinshiliklerge iye bolsa informaciya resursınıń ózi de tekseriw ótkeziwi múmkin. Bunda ol kepillikli organdı nátiyjelerden xabarlı etiwi kerek . Sonıń menen birge, nızamnıń altınshı bapta zárúrli informaciya infrasxemaları obiektleriniń Kiberqawipsizlikti támiyinlew, olardı taypalastırıw hám reyestrini júrgiziw, huqıq hám minnetlemeleri hám de qawipsizlik talaplarına tiyisli normalar berilgen . Hújjettiń jetinshi baptan tarawdı qollap-quwatlaw hám rawajlandırıwǵa tiyisli normalar orın alǵan. Atap aytqanda, tarawǵa dar normativlik-huqıqıy bazanı rawajlanıwlashtirilib, kiberqawipsizlik sub'yektlarini mámleket tárepinen qollap-quwatlaw sheńberinde olarǵa salıq, bajıxana jeńillikleri hám preferenciyalar beriliwi, xojalıq jurgiziwshi sub'yektlarning qarjların tarawdı finanslıq támiynlew ushın tartıwǵa sharayat jaratıw belgilengen. Mámleket qawipsizlik xızmeti Ózbekstan nızamchiligi hám xalıq aralıq shártnamalarına muwapıq, xalıq aralıq kiberjinoyatchilikka qarsı gúresiw máselelerine tiyisli informaciyanı shet mámleketliklerge hám xalıq aralıq shólkemlerge soraw boyınsha usınıs etedi. Eger bunday informaciya tergew hám sud processlerine tosqınlıq etpese hám de kiberhujumlarga toqtatıw beriwge xızmet qilsa, kepillikli organ onı shet el mámleketlikler hám xalıq aralıq shólkemlerge aldınan sorawsız da beriwi múmkin .Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 7 fevral daǵı PF-4947-san Pármanı menen tastıyıqlanǵan 2017 — 2021 jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń besew ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasında “Qawipsizlik, milletleraro tatıwlıq hám diniy tolerantlıqtı támiyinlew, tereń oylanǵan, óz-ara mápli hám ámeliy ruhdagi sırtqı siyasat júrgiziw” dep atalǵan besinshi jónelis sheńberinde mámlekettiń konstituciyalıq basqarıw princpıın, suverenitetti, aymaqlıq pútinligin qorǵawǵa tiyisli ilajlardı ámelge asıriw, kiberxavfsizlik salasınıń normativlik-huqıqıy tiykarların jetilistiriw belgilengen. Atap aytqanda, 2020 — 2023 jıllarǵa mólsherlengen kiberxavfsizlikka tiyisli milliy strategiyanı, “Kiberxavfsizlik tuwrısında” gi nızam joybarın hám de Ózbekstan Respublikası birden-bir informaciya siyasatı konsepsiyası islep shıǵıw belgilendi Prezidenttiń 2018 jıl 21 noyabr degi PQ-4024-san Sheshimi menen mámleket unitar kárxanası formasında Kiberxavfsizligi orayı dúzildi. Atap ótiw kerek kiberxavfsizlik tarawına tiyisli bolǵan 17 nızam hújjeti, 9 Prezident Párman hám Qararları, 14 ministrler Mákemesiniń Sheshimi, sonıń menen birge tiyisli normalar hám kóplegen keńseleraro normativ-huqıqıy hújjetler qabıl etilgen.Ashıq maǵlıwmatlarǵa kóre 2019 jılda «UZ» milliy domen zonasında dizimnen ótken domenlar sanı 74 mıńdan asdı. Atap aytqanda, Ádillik ministrligine Ózbekstan Respublikası nızam hújjetleri maǵlıwmatları milliy bazası (Lex. uz) hám Mámleket xızmetlerin portalı (Davxizmat. uz) sıyaqlı iri informaciya resursları tiyisli. Maǵlıwmat ushın : Kiberxavfsizlik boyınsha xalıq aralıq global reyting ABI Research hám XEI dıń qospa joybarı bolıp, indeks mámleketlerdiń kiberxavfsizlik salasındaǵı qatnasıwı dárejesin bahalaw imkaniyatın beredi. Bunda minnetlemeler dárejesi bes tarawda bahalanadı : huqıqıy sharalar, texnikalıq sharalar, shólkemlestirilgen sharalar, potencialdıń rawajlanıwı hám xalıq aralıq sheriklik. Kiberxavfsizlik boyınsha global reytinglerde 2020 jıl esap-kitapına kóre Ózbekstan Milliy kiberxavfsizlik indeksi (National Cyber Security Index) de 90 orında, Global kiberxavfsizlik indeksi (Global Cybersecurity Index) de 52 orında, AKT rawajlanǵanlıq indeksi ( ICT Development Index) de 95 orında. Karantin sharayatında global tarmaqta koronavirustan saqlanıw boyınsha kórsetpeler jarlıǵı astında programmalıq sistemalardı isten shıǵarıwshı viruslar tarqatıw jaǵdayları dus keldi. Shet elde dári-dármandı onlayn satıw hám jetkiziwdi wáde etip, aldınan pullardı esap betine ótkeriwdi sorap, ápiwayı adamlardı aldab ketip atırǵan finanslıq jalataylar jalǵan onlayn-dúkanlar, veb-saytlar, social tarmaqlar daǵı akkauntlar hám elektron pochta mánzillerinen paydalanıwdı. Bul da informaciya qawipsizligin támiyinlew zárúrshiligin taǵı bir bar tastıyıqlaydı. “Kiberxavfsizlik orayi” analizlerine kóre, 2019 jılda internettiń milliy segmenti veb-saytlarında 268 kiberxavfsizlik insidenti anıqlanǵan. Bul cifrlı dunyadaǵı huqıqbuzarliklar sanı aldınǵı jılǵa qaraǵanda 44 procentke azayǵan degeni bolıp tabıladı. Usılardan 222 tasi kontentni ruxsatsız júklew, 45 tasi defeys (veb-sayt beti basqa, mısalı, reklama jaylastırılǵan betke almastırılıwın ańlatıwshı xakerlik hújimi) hám birewi jasırın mayning (kriptovalyuta platformasidagi jasırın iskerlik) úlesine tuwrı keledi. Insidentlarning 69 procenti Ózbekstandaǵı xosting-provayderlarida jaylasqan veb-saytlarda anıqlanǵan, qalǵan 31 procenti shet el mámleketlerdegi xosting-provayderlaridagi saytlarǵa tiyisli. 80 dane jaǵdayǵa salıstırǵanda tekseriw jumısları alıp barılıp, anıqlanǵan hálsizliklerdi saplastırıw boyınsha ámeliy usınıslar berilgen, qalǵan 188 jaǵday veb-sayt iyeleri tárepinen ǵárezsiz túrde jónge salıw etilgen. Kibermakonda qawipsizlik menen baylanıslı mashqalalardıń júzege keliwine kodta qawipsizlik qáteleri ámeldegi bolǵan kontentni basqarıw, gónergen versiyalar menen islew, kirisiw parollarınıń ańsatligi, qawipsiz bolmaǵan dereklerden júklep alınǵan shablonlar, viruslar menen zálellengen kompyuterlerde veb-saytlardı basqarıw sıyaqlılar sebep boladı.
Internettiń milliy segmentin monıtorıń qılıw nátiyjesinde 130 mıńnan zıyat kiberxavfsizlikka abaylar anıqlanǵan. Sonnan 106 508 jaǵday botnet tarmaqları qatnasıwshılarına aynalǵan xostlarga tiyisli. 13 882 jaǵday spam-elektron pochta yamasa paroldı buzıwı sebepli túrli xızmetler tárepinen qara dizimge alınǵan IP-mánzillerdi blokirovka qılıw menen baylanıslı. 8 457 jaǵday TFTP (Trivial File Transfer Protocol - fayl uzatıwdıń ápiwayı forması ) protokolı hám tiyisli portlardan paydalanıw menen baylanıslı bolıp, olar utentifikatsiya mexanizmleri joq ekenligi sebepli biygana kontentni júklep alıwǵa alıp keliwi múmkin. 2 114 jaǵday RDP (Remote Desktop Protocol-aralıqtan jumıs stoli protokolı ) hálsiz protokolı isletiliwi menen baylanıslı. 1 042 jaǵday programmalıq támiynat hám maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemalarında autentifikatsiya mexanizmine iye bolmaǵanı, sonıń menen birge múddeti tawsılǵan yamasa jaramsız imzoga iye SSL-sertifikatlar menen baylanıslı.Bul analizler kiberxavfsizlik máselesiniń aktuallıǵın taǵı bir bar tastıyıqlaydı, boisi programmalıq hálsizlikler buzıwǵa qaratılǵanǵa informaciya sisteması yamasa veb-sayt, sonıń menen birge, fayl hám maǵlıwmatlarǵa aralıqtan kirisiw, puqaralarina jeke maǵlıwmatları shıǵıp ketiwine sebep bolıwı múmkin. Kiberxavfsizlik ilajları bul sıyaqlı jaǵdaylardıń aldın aladı. Ózbekstanda “Cifrlı Ózbekstan -2030” programmasın islep shıǵilıwı hám turmısqa qollanıw etiliwi, bárinen burın, puqta hám jetilisken shólkemlestirilgen-huqıqıy mexanizmlerdi qáliplestiriw, qolaversa, innovciyalıq ideyalar, texnologiyalar hám islenbelerdi engiziw boyınsha mámleket shólkemleri hám isbilermenlik sub'ektleriniń ajıralmas sherikligin támiyinlew, barlıq tarawdıń hám tarmaqlarda islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiwdi cifrlı texnologiyalar menen qamtıp alıw, buǵan baylanıslı zamanagóy bilimlerdi tereń iyelegen, intellektuallıq intalı kadrlardı jetistiriw, sol arqalı, mámlekette “qawipsiz informaciyalasqan jámiyet” ortalıǵın jaratılıwma xızmet etedi.Juwmaq etip aytqanda Ózbekstanda kiberxavfsizlikni támiyinlew boyınsha alıp barılıp atırǵan sistemalı hám fundamental jantasıw, birden-bir normativlik-huqıqıy hújjetler bazasın jaratıw, aldıńǵı shet el tájiriybeni engiziw, innovciyalıq usıllardan keń paydalanıw mámleket informaciya siyasatın nátiyjeli aparıwǵa hám de informaciya qawipsizligi salasındaǵı mashqalalardi sheshiwge hizmat etedi.Bul bolsa informaciya kommunikatsiya hám texnologiyaları sistemasın zamanagóy kibertahdidlardan qorǵaw, túrli dárejedegi sistemalar ushın kiberxavfsizlik boyınsha zamanagóy mexanizmlerdi engiziw, usı tarawda mámleket shólkemleri, kárxanalar hám shólkemlerdiń huqıqları hám minnetlemelerin belgilew, olardıń iskerligin muwapıqlastırıw sıyaqlılardı ámelge asırıw arqalı belgilenedi. Bul tarawdaǵı normativlik-huqıqıy hújjetlerdi unifikaciyalaw arqalı kiberxavfsizlikni támiyinlewdi jetilistiriw múmkin.Jurtımızda alıp barılıp atırǵan barlıq reformalar zamirida xalqımızǵa qolaylıqlar jaratıw maqseti jatıptı. Kiberxavfsizlikni támiyinlewge bólek itibar qaratılıwı cifrlı múmkinshiliklerden isenimli hám qawipsiz tárzde paydalanıwǵa tiykar boladı.
KIBERQAWIPSIZLIK HAQQINDA
Nızamshılıq palatası tárepinen 2022-jıl 25-fevralda qabıl etilgen
Senat tárepinen 2022-jıl 17-martda maqullangan
1-bap. Ulıwma qaǵıydalar
1-element. Bul Nızamnıń maqseti
Bul Nızamnıń maqseti kiberqawipsizlik salasındaǵı munasábetlerdi tártipke salıwdan ibarat.
2-element. Kiberqawipsizlik tuwrısındaǵı nızamshılıq
Kiberqawipsizlik tuwrısındaǵı nızamshılıq bul Nızam hám basqa nızamshılıq hújjetlerinen ibarat esaplanadi. Telekommunikatsiya tarmaqları hám baylanıs kanalları daǵı operativ-qıdırıw ilajları sistemasınıń kiberxavfsizligini támiyinlew bólek nızamshılıq hújjetlerinde belgilengen tártipte ámelge asıriladı. Eger Ózbekstan Respublikasınıń xalıq aralıq shártnamasında Ózbekstan Respublikasınıń kiberxavfsizlik tuwrısındaǵı nızamchiligida názerde tutılǵanınan basqasha qaǵıydalar belgilengen bolsa, xalıq aralıq shártnama qaǵıydaları qollanıladı. 3-element. Tiykarǵı túsinikler. Bul Nızamda tómendegi tiykarǵı túsinikler qollanıladı : informaciyalastırıw obiekti — túrli dárejedegi hám maqset degi informaciya sistemaları, telekommunikatsiya tarmaqları, informaciyaǵa qayta islewdiń texnikalıq quralları, bul qurallar ornatılǵan hám paydalaniletuǵın bólmeler; kiberjinoyatchilik — informaciyanı iyelew, onı ózgertiw, joq etiw yamasa informaciya sistemaları hám resurslarini isten shıǵarıw maqsetinde kibermakonda programmalıq támiynat hám texnikalıq qurallardan paydalanılǵan halda ámelge asırilatuǵın jınayatlar jıyındısı ; kibermakon — informaciya texnologiyaları járdeminde jaratılǵan virtual ortalıq ;kibertahdid — kibermakonda shaxs, jámiyet hám mámleket máplerine abay soluvchi shárt-shárayatlar hám faktorlar kompleksi; kiberxavfsizlik — kibermakonda shaxs, jámiyet hám mámleket mápleriniń sırtqı hám ishki abaylardan qorǵawlanganlik jaǵdayı ; kiberxavfsizlik hádiysesi — kibermakonda informaciya sistemalarınıń islewinde úzilislerge hám (yamasa ) olardaǵı informaciyanıń ashıqlıǵı, pútinligi hám odan erkin paydalanilishining aynıwına alıp kelgen hádiyse; Kiberxavfsizlik obiekti — informaciyanıń kiberhimoya etiliwin hám de milliy informaciya sistemaları hám resurslariniń kiberxavfsizligini támiyinlewge tiyisli iskerlikte paydalaniletuǵın informaciya sistemaları kompleksi, sonday-aq zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektleri;
Kiberqawipsizlik subyekti — milliy informaciya resurslarına ıyelew, olardan paydalanıw hám olardı ıqtıyar etiw hám de olardan paydalanıw boyınsha elektron informaciya xızmetlerin kórsetiw, informaciyanı qorǵaw hám de kiberxavfsizlik menen baylanıslı arnawlı bir huqıqlar hám minnetlemelerge iye bolǵan yuridikalıq shaxs hám (yamasa ) jalǵız tártip degi isbilermen, sonday-aq zárúrli informaciya infratuzilmasi subektleri;
Kiberhimoya — kiberqawipsizlik hádiyseleriniń aldın alıwǵa, kiberhujumlarni anıqlawǵa hám olardan qorǵawǵa, kiberhujumlarning aqıbetlerin saplastırıwǵa, telekommunikatsiya tarmaqları, informaciya sistemaları hám de resursları iskerliginiń turaqlılıǵındı hám isenimliligin qayta tiklewge qaratılǵan huqıqıy, shólkemlestirilgen, finanslıq-ekonomikalıq, injenerlik-texnikalıq ilajlar, sonıń menen birge maǵlıwmatlardı kriptografik hám texnikalıq tárepten qorǵaw ilajları kompleksi; kiberhujum — kibermakonda apparat, apparat -programmalıq hám programmalıq qurallardan paydalanǵan halda kózkóreki ámelge asırilatuǵın, kiberxavfsizlikka qáwip salatuǵın háreket; zárúrli informaciya infratuzilmasi — zárúrli strategiyalıq jáne social-ekonomikalıq áhmiyetke iye bolǵan avtomatlastırılgan basqarıw sistemalarınıń, informaciya sistemaları hám de tarmaqlar hám texnologiyalıq processler resurslariniń kompleksi; zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektleri — mámleket basqarıwı hám mámleket xızmetlerin kórsetiw, qorǵaw, mámleket qawipsizligin, huqıq tártibin támiyinlew, janar may -energetika kompleksi (atom energetikası ), ximiya, neft-ximiya tarmaqları, metallurgiya, suwdan paydalanıw hám suw támiynatı, awıl xojalıǵı, den sawlıqtı saqlaw, turaq-jay kommunal xızmetler kórsetiw, bank-finans sisteması, transport, informacion-kommunikaciya texnologiyaları, ekologiya hám átirap -ortalıqtı qorǵaw, strategiyalıq áhmiyetine iye bolǵan paydalı qazilmalarni qazib alıw hám qayta islew salasında, islep shıǵarıw salasında, sonıń menen birge ekonomikanıń basqa tarmaqlarında jáne social tarawda qollanılatuǵın informaciyalastırıw sistemaları ;zárúrli informaciya infratuzilmasi subektleri — mámleket shólkemleri hám shólkemleri, sonıń menen birge múlk, ijara huqıqları tiykarında yamasa basqa nızamlı tiykarlarda zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektlerine iyelik etiwshi yuridikalıq shaxslar, sonday-aq zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektleriniń islewin hám de sherikligin támiyinleytuǵın yuridikalıq shaxslar hám (yamasa ) jalǵız tártip degi isbilermenler.
4-element. Kiberqawipsizlikti támiyinlewdiń tiykarǵı principleri Kiberqawipsizlikti támiyinlewdiń tiykarǵı principleri tómendegilerden ibarat :nızamlılıq ; kibermakonda shaxs, jámiyet hám mámleket máplerin qorǵawdıń ústinligi;kiberxavfsizlik salasın tártipke salıwǵa salıstırǵanda birden-bir jantasıw ;kiberxavfsizlik sistemasın jaratıwda jergilikli óndiriwshiler qatnasıwınıń ústinligi; Ózbekstan Respublikasınıń kiberxavfsizlikni támiyinlewde xalıq aralıq sheriklik ushın ashıqlıǵı.
5-element. Nızamlılıq Principi. Kiberqawipsizlikti támiyinlewde Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń, bul Nızam hám basqa nızamshılıq hújjetleriniń talaplarına iyiwmay ámel etiliwi hám de olar atqarılıwı shárt. Nızamshılıq talapların anıq orınlawdan hám olarǵa ámel etiwden hár qanday tárzde shetke shıǵıw, bunıń sebepleri qanday bolıwınan qaramastan, nızamlılıqtıń aynıwı bolıp tabıladı hám ol belgilengen juwapkerlikke sebep boladı.
6 -element. Kibermakonda shaxs, jámiyet hám mámleket máplerin qorǵawdıń ústinligi Principi Kibermakonda shaxs, jámiyet hám mámleket máplerin sırtqı hám ishki abaylardan qorǵaw mámlekettiń kiberxavfsizligini támiyinlewde ústin turatuǵın esaplanadı.
7-element. Kiberqawipsizlik salasın tártipke salıwǵa salıstırǵanda birden-bir jantasıw Principi. Kiberqawipsizlik salasın tártipke salıwǵa salıstırǵanda birden-bir jantasıw maǵlıwmatlarǵa qayta islew hám de olardı qorǵaw boyınsha programmalıq hám texnikalıq qurallardı islep shıǵıw hám de engiziw procesin shólkemlestiriw, onıń monıtoringini hám qadaǵalawın ámelge asırıwǵa qaratılǵan informaciya sistemaların hám de resurslarini kiberhimoya qılıwdıń birden-bir mámleket sisteması engizilgen halda támiyinlenedi. Kiberqawipsizlikti támiyinlew bul tarawdaǵı munasábetlerdi huqıqıy, basqarıw hám texnikalıq tárepten tártipke salıw sistemasın qáliplestiriwde birden-bir jantasıwlar tiykarında ámelge asırılıwı kerek.
8-element. Kiberqawipsizlik sistemasın jaratıwda jergilikli óndiriwshiler qatnasıwınıń ústinligi Principi.Mámleket hám xojalıq basqarıwı shólkemleriniń, jergilikli mámleket hákimiyatı shólkemleriniń kiberqawipsizlikti támiyinlew ushın zárúr bolǵan tovarlardı (islerdi, xızmetlerdi) satıp alıwda Ózbekstan Respublikası aymaǵında islep shıǵarılǵan tovarlar (jumıslar, xızmetler) shet elde islep shıǵarılǵan ónimge salıstırǵanda ústin turatuǵınlıqqa iye boladı.
9 -element. Ózbekstan Respublikasınıń kiberxavfsizlikni támiyinlewde xalıq aralıq sheriklik ushın ashıqlıǵı Principi Ózbekstan Respublikası kiberxavfsizlikni támiyinlew salasında xalıq aralıq shártnamalar sheńberinde xalıq aralıq shólkemler, shet mámleketlikler hám olardıń kepillikli keńseleri menen xalıq aralıq sheriklikti ámelge asıradı.
2-bap. Kiberqawipsizlik salasın mámleket tárepinen tártipke saliw
Kiberqawipsizlik salasındaǵı birden-bir mámleket siyasatın Ózbekstan Respublikası Prezidenti belgileydi. Ózbekstan Respublikası Mámleket qawipsizlik xızmeti kiberxavfsizlik salasındaǵı kepillikli mámleket organı bolıp tabıladı (endigiden tekstte kepillikli mámleket organı dep júritiledi). kepillikli mámleket organınıń kiberxavfsizlik salasındaǵı kepillikleri gápine tómendegiler kiredi: Kiberqawipsizlik salasındaǵı normativlik-huqıqıy hújjetlerdi hám mámleket programmaların islep shıǵıw ; kiberxavfsizlik tuwrısındaǵı nızamshılıq hújjetleriniń atqarıw etiliwi ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıw ; kiberxavfsizlik hádiyseleri maydanınan operativ-qıdırıw ilajların, tergewge shekem tekseriwlerdi hám tergew háreketlerin ámelge asırıw ; kiberxavfsizlik hádiyseleriniń aldın alıw, olardı anıqlaw hám saplastırıw hám de olarǵa salıstırǵanda tiyisli ilajlardı, sonday-aq olardıń aqıbetlerin tamamlaw boyınsha shólkemlestirilgen-texnikalıq ilajlardı kóriw; ayrıqsha jaǵdaylarda informaciya sistemaları hám resurslarini kiberhimoya qılıw hám de kiberxavfsizlik salasındaǵı basqa máseleler boyınsha ilajlardı óz ishine alǵan jobalardı islep shıǵıw kiberxavfsizlikni támiyinlewge tiyisli islerdi, sonıń menen birge zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektlerinde kiberhujumlarning aldın alıwǵa, olardı anıqlawǵa hám olardıń aqıbetlerin tamamlawǵa tiyisli islerdi shólkemlestiriw; kiberxavfsizlik talaplarına muwapıq informaciya sistemaları hám resursları daǵı apparat, apparat -programmalıq hám de programmalıq qurallardı sertifikatlastırıwǵa tiyisli islerdi shólkemlestiriw;
Kiberxavfsizlik salasında izertlewler ótkeriliwin hám monıtoringni shólkemlestiriw; zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektleriniń birden-bir reyestrini qáliplestiriw, sonıń menen birge bul reyestrning júritiliwinı shólkemlestiriw hám támiyinlew: kiberxavfsizlik subektleri tárepinen usınıs etilgen maǵlıwmatlar tiykarında obiektlerdi zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektleriniń birden-bir reyestriga kirgiziw tuwrısında qarar qabıllaw ; zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektleriniń kiberxavfsizligini támiyinlewge tiyisli talaplardı belgilew; informaciyalastırıw obiektlerin hám zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektlerin kiberxavfsizlik talaplarına muwapıq attestatsiyadan ótkeriw rejimin belgilew; informaciyanı kriptografik qorǵaw quralların islep shıǵıwǵa, óndiriske hám realizatsiya etiwge tiyisli iskerlikti litsenziyalaw ; informaciya sistemalarınan hám de resurslarınan paydalanıwshılardıń huqıqları hám nızamlı máplerin qorǵaw ilajların kóriw; kiberxavfsizlik subektleriniń informaciya sistemaların hám resurslarini úyreniw hám tekseriwdi, sonıń menen birge zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektlerinde úyreniwler hám tekseriwlerdi ámelge asırıw :zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektlerine bolǵan kiberhujumlarga urınıslardıń aldın alıwǵa tiyisli jobalardı islep shıǵıw hám olardı tikkeley ámelge asırıw ; kiberxavfsizlik bólindileriniń, ǵárezsiz ekspertler xızmetlerin hám gruppalarınıń iskerligin tártipke salıw, kibertahdidlarga qarsı gúresiw salasında huqıqtı qáwipsizlik etiwshi organlar menen sheriklik qılıw ; mámleket hám xojalıq basqarıwı shólkemlerin, jergilikli mámleket hákimiyatı shólkemlerin informaciya sistemaları hám de resurslarında anıqlanǵan hálsizlikler, kibertahdidlar, kiberhujumlar hám basqa buzıwǵa qaratılǵan minez-qulqlar tuwrısında xabarlı qılıw ; huqıqtı qáwipsizlik etiwshi organlardı hám zárúrli informaciya infratuzilmasi subektlerin zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektlerinde kiberxavfsizlik hádiyselerin birgelikte tekseriwge qosıw ; kiberxavfsizlik salasında xalıq aralıq sheriklikti ámelge asırıw hám kibertahdidlarga qarsı gúresiw boyınsha ulıwma jantasıwlardı islep shıǵıw, kiberjinoyatchilik boyınsha tergew háreketlerin aparıw hám de kiberjinoyatchilikning aldın alıw boyınsha umtılıw-háreketlerdi birlestiriw, sonıń menen birge Ózbekstan Respublikasınıń kibermakonidan terrorchilik, ekstremistik hám basqa nızamǵa qılap iskerlikte paydalanılıwına jol qoymaw ilajların kóriw; zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektlerinde kiberhujumlarni anıqlaw, olardıń aldın alıw hám aqıbetlerin saplastırıw quralların engiziwge tiyisli islerdi shólkemlestiriw, sonıń menen birge kiberxavfsizlik hádiyselerine salıstırǵanda sharalar kóriw; zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektlaridagi ámeldegi hálsizlikler hám itimal daǵı abaylar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı anıqlawǵa, toplawǵa hám analiz etiwge tiyisli islerdi shólkemlestiriw; informaciya sistemaları hám resurslarında kiberxavfsizlikning támiyinlengenlik dárejesi boyınsha klassifikaciyalaǵısh jaratıw ; kiberxavfsizlik obiektlerin kiberxavfsizlikni támiyinlew dárejesine kóre klassifikaciyalaw ; kiberxavfsizlik salasında kadrlar tayarlaw boyınsha iskerlikti ámelge asırıw ; kiberxavfsizlik talaplarına muwapıqlıq maydanınan ekspertiza ótkeriw mexanizmlerin belgilew; kiberxavfsizlik hám zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektleriniń kiberxavfsizligini ámelge asırıwdı bahalaw usılların belgilew hám bahalaw ; zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektlerin taypalastırıw kriteryaların belgilew hám taypalastırıw ; kiberxavfsizlik subektleriniń kiberxavfsizligini támiyinlewge qosılǵan xızmetkerlerdi nızamshılıqta belgilengen tártipte attestatsiyadan ótkeriw. kepillikli mámleket organınıń nızamlı talapların (kórsetpelerin) orınlaw májburiy bolıp tabıladı.12-element. kepillikli mámleket organınıń huqıqları kepillikli mámleket organı kiberxavfsizlik salasındaǵı kepilliklerdi ámelge asırıw sıyaqlında tómendegi huqıqlarǵa iye: kiberhujumlarni anıqlaw, olardıń aldın alıw hám aqıbetlerin saplastırıw, sonıń menen birge kiberxavfsizlik hádiyselerine salıstırǵanda sharalar kóriw ushın mólsherlengen texnikalıq, programmalıq hám apparat -programmalıq qurallardı kireyge alıw ; kiberhujumlarga toqtatıw beriw boyınsha keshiktirib bolmaytuǵın sharalar kóriw ushın texnikalıq apparatlar hám xızmetlerden mut paydalanıw ;mámleket shólkemlerine hám basqa shólkemlerge kirisiw, zárúr hújjetler hám materiallar menen tanısıw, sonıń menen birge mámleket shólkemlerinen hám basqa shólkemlerden, puqaralardan maǵlıwmatlardı hám de taǵı basqa zárúr hújjetlerdi hám materiallardı soraw hám de alıw, olardı identifikaciyalawdı ámelge asırıw hám olardan kiberxavfsizlik hádiyseleri boyınsha tergew háreketlerinde paydalanıw ; kiberxavfsizlikni támiyinlew boyınsha jumısshı organdı shólkemlestiriw, sonıń menen birge óz wákillikleriniń bir bólegin oǵan ótkeriw; kiberxavfsizlik subektlerine kiberxavfsizlikka abay soluvchi huqıqbuzarliklar júz etiliwine múmkinshilik bergen sebepler hám shárt-shárayatlardı saplastırıw tuwrısında atqarılıwı májburiy bolǵan usınısnomalar hám de kórsetpeler kirgiziw; kiberxavfsizlik jaǵdayı támiyinlengenligi maydanınan mámleket qadaǵalawı hám tekseriwi wazıypasın ámelge asırıw maqsetinde mámleket shólkemleri hám de shólkemleriniń, zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektleriniń informaciya sistemalarına hám resurslarına belgilengen tártipte tosqınlıqsız kirisiw hám de olarǵa jalǵanıw, sonıń menen birge bul obiektlerdegi informaciya sistemalarınıń hám resurslarınıń kiberxavfsizligini támiyinlew qurallarınıń engiziliwine hám de olardan paydalanılıwına tiyisli maǵlıwmatlardı úyreniw; kiberxavfsizlikni támiyinlew boyınsha monıtorıń jumısların orınlaw sıyaqlında shólkemlestirilgen-texnikalıq ilajlardı ámelge asırıw ushın monıtorıń sistemalarına yamasa zárúrli informaciya infratuzilmasi obiektlerine kirisiw; fizikalıq hám yuridikalıq adamlardıń turar jaylarına hám basqa obiektlerine tosqınlıqsız kirisiw, zárúrat bolǵanda qulflash úskenelerin hám basqa buyımlardı buzǵan halda kirisiw, bul jaylardı informaciya texnologiyaları salasında jınayatlar júz etkenlikda gúman qılınıp atırǵan shaxslardı táqip qılıw sıyaqlında yoxud ol erda jınayat júz etilip atır yamasa ámelge asırılǵan yoxud huqıqtı qáwipsizlik etiwshi organlardan jasırınǵan shaxs bar dep esaplaw ushın jetkilikli tiykarlar ámeldegi bolǵan táǵdirde yoxud eger keshiktirish puqaralardıń ómirin hám sawlıgın abay astında qaldıradigan bolsa, jigirma tórt saat ishinde prokurorga bul haqqında xabar bergen halda, sonıń menen birge jetkizilgen záleldiń ornın nızamshılıqta belgilengen tártipte qoplagan halda názerden keshirim.
13-element. kepillikli mámleket organınıń minnetlemeleri, kepillikli mámleket organı kiberxavfsizlik salasında moynına júkletilgen kepilliklerdi ámelge asırıw sıyaqlında : kiberjinoyatlarning aldın alıw, anıqlaw hám saplastırıw boyınsha barlıq zárúr sharalardı kóriwi; kiberxavfsizlik salasındaǵı mámleket programmaların islep shıǵıw hám ámelge asırıwda qatnasıwı ; kiberxavfsizlik salasındaǵı máseleler maydanınan ilimiy-izertlew hám shólkemlestirilgen-stilistik iskerlikti ámelge asırıwı ; kiberjinoyatlar hám de kiberxavfsizlikka abay soluvchi huqıqbuzarliklar tuwrısındaǵı shaqırıwlar hám maǵlıwmatlardı dizimnen ótkeziwi, olar maydanınan nızamshılıqta belgilengen tártipte waqıtında sharalar kóriwi; kiberxavfsizlikka abay soluvchi huqıq buzıwlardıń aldın alıw, olardıń júz etiliwine múmkinshilik bergen sebepler hám shárt-shárayatlardı anıqlaw hám de olardı saplastırıw ilajların kóriwi; kepillikli mámleket organı xızmetkerleri fizikalıq hám yuridikalıq adamlardıń turar jaylarına hám de taǵı basqa obiektlerine múlk iyeleri hám olar wákilleriniń razılıǵısız yamasa bul shaxslar joq ekenliginde kirgenligi tuwrısındaǵı barlıq jaǵdaylar maydanınan prokurorni jigirma tórt saat ishinde jazba formada xabarlı etiwi shárt. Kepillikli mámleket organınıń moynına nızamshılıqqa muwapıq basqa minnetlemeler de júkletiliwi múmkin.

Paydanilg’an a’debiyatlar:

1.M.Aripov .M. Muhammadiyev.Informatika texnologiyalari TDYuI
2.S.S.G’ulomov va boshqalar Axbarot tizimlari va texnologiyalari
3.Mamarajabov S.Tursunov .Kompyuter grafikasi va Web –dizayn. Darslik.T.”Cho’lpon”
4. U.Yuldashov. M.Mamarjabov , S.Tursunov .O’qish qo’llanma 2013y