Iv. Hayot faoliyati xavfsizligi

IV.Hayot faoliyati xavfsizligi
4.1. Mehnat faoiíyatíga ob-havo muhitining ta’siri
Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish zonalari (texnosfera) havo muhiti quyidagi ko'rsatkichlar orqali belgilanadi: - havo harorati, “C; - havoning nisbiy namligi, %; - havo bosimi, mm. simob ust. yoki Pa; - havo harorati yo'nalishi, m/c bilan aniqlanadi. Bulardan tashqari metereologik sharoitga ta’sir etuvchi ishlab chiqarish omillari ham mavjud boiib, ulardan ishlab chiqarish korxonalaridagi har xil qurilma-uskunalar va ishlov berilayotgan materiallar, moddalar yuzasidan tarqaladigan issiqlik nurlari havo haroratining oshishiga olib keladi. Aynan mana shu omillar ish joylaridagi mikroiqlimni tashkil etadi. Mikroiqlim omillari insonning mehnat faoliyatiga, sog’ligig a juda katta ta’sir ko'rsatadi. Chunki, mikroiqlim omillarining bir vaqtda hammasi deyarli ta’sir qiladi. Masalan, sovuq sharoitda isituvchi omillar hamda shu bilan birga texnologik jarayonlardan ajralib chiqadigan bug' va parlar hisobiga nisbiy namlik ortib ketganida, uni normallashtiruvchi 30 omil bo‘lishi mumkin. Ba’zi hollarda bu omillarning bir-biriga qo‘shilib ketishi natijasida zararli ta’sirlar ortib ketishi mumkin. Masalan, nisbiy namlik va haroratning ortib ketishi inson uchun og‘ir sharoitni vujudga keltiradi. Bundan tashqari ish joylaridagi havo harakatining oshishi harorat yuqori bo‘lgan vaqtda ijobiy natija beradi, harorat past bo'lgan vaqtda esa salbiy natijaga olib keladi. Bundan ko‘rinadiki, ishlab chiqarishning ob-havo omillari inson organizmi issiqlik boshqarilishining buzilishiga sabab bo'ladi. Organizmning issiqlik boshqarilishi fiziologik va kimyoviy jarayonlar asosida tana haroratining bir xil chegarada (36-37,6 “C) saqlab turish demakdir. Tana haroratining ko‘rsatilgan darajadan ortib ketishini «issiqlash», sovushini esa «sovish» deb ataladi. Issiqlash va sovush mehanat faoliyatini buzuvchi halokatli holatni vujudga keltirishi mumkin. Shu sababdan ham inson organizmining tashqi muhit bilan moslashuvi (fiziologik mexanizmi) markaziy nerv sistemasining nazorati ostida bo'ladi. Bunday fiziologik mexanizmning asosiy vazifasi organizmda modda almashuvi natijasida issiqlikning ortiqchasini tashqariga chiqarib, issiqlik balansini ushlab turadi. Tashqi muhitga moslashuv ikki xil; fizik va kimyoviy boiadi. Kimyoviy tashqi muhitga moslashuv, organizmning issiqlash davrida modda almashinuvini kamaytirishi va sovushida esa modda almashuvini oshirishi mumkin. Organizmning tashqi muhitga issiqlik chiqarishi uch yo‘l bilan o‘tishi mumkin: - odam tanasining umumiy yuzasidan infraqizil nurlanish orqali (radiatsiya) havo alraashinuvi; - tanani o‘rab turgan havo muhitini isitish (konveksiya); - terining terlab, bugianishi va nafas olish yoilari orqali suyuqliklarning bugianishi natijasida. Normal sharoitda kuchsiz havo harorati boigan holda harakatsiz odam organizmi infraqizil nurlanishi orqali organizm ishlab chiqargan issiqlikning 45%, konveksiya orqali 30% va terlash orqali 25% ni yo‘qotishi mumkin. Infraqizil nurlanish va konveksiya orqali issiqlikni yo‘qotish faqat tashqi muhit harorati tana haroratidan past boigan hollarda boiishi mumkin. Shuni qayd qilish kerakld tashqi muhit harorati qancha kam boisa, issiqlik yo‘qotish shuncha kuchli boiadi. Agar tashqi muhit harorati tana haroratidan yuqori yoki teng boisa, u holda issiqlik ajralish terlab bugianish hisobiga boiadi. Masalan, 1 g. teming bugianishi uchun 2,5 KJ (0,6 kkal) issiqlik yo‘qotilishi mumkin. Organizmdan chiqadigan teming miqdori tashqi muhit haroratiga va bajarilayotgan ish 31 turiga bogiiq. Jumladan: harakatsiz organizmda tashqi muhit harorati 15“C boisa, terlash juda kam miqdorni (soatiga 30 ml) tashkil etadi, harorat yuqori boisa (30‘’C va undan yuqori), ayniqsa, o g ir mehnat ishlami bajarganda organizmning terlashi juda ortib ketadi. Masalan, issiq sexlarda, o g ir ishlar bajarilishi natijasida terlashning miqdori soatiga 1-1,5 / ga yetadi, terlashga sarflanadigan issiqlik miqdori esa 2500- 3800 kj (600-900 kkal) ni tashkil etadi. Terning bugianishi havoning harakatiga va nisbiy namligiga, kiygan kiyimning materialiga bogiiq. Agar issiqlik yo‘qotilishi faqat terlash orqali amalga oshirilayotgan sharoitda havoning nisbiy namligi 75-80% dan ortiq boisa, terning bugianishi qiyinlashadi va organizmning tashqi muhitga moslashuvi buzilib, organizmda issiqlik koiariladi. Kuchsiz issiqlik ko‘tarilishi tana haroratining yengil koiarilishi, haddan tashqari ter chiqishi, sovuq qotish, nafas olish va qon tomirlar urushining tezlashishi bilan xarakterlanadi. Agar kuchli issiqlash yuz bersa, unda nafas olish qiyinlashadi, qattiq bosh og‘rig i kuzatiladi, bosh aylanadi, nutq qiyinlashadi. Inson tanasida issiqlik koiarilishi uning terlashi orqali ko‘p miqdorda kerakli tuzlarning kamayishiga olib keladi. Bu holatda teri hujayralaridagi tuz miqdorining kamayishi, terining namlikni (suvini) ushlab turish xususiyatining susayishiga olib keladi. Bunda inson organizmi tinmay ichilayotgan suvni chiqarib yuborib, kuchli chanqoqlikni keltirib chiqaradi. Bu esa organizmning suv bilan zaharlanishiga olib keladi. Bunday holatlarda organizm paylarida qaltirashlar paydo boiishi, qonning quyuqlashishi va kuchli terlash hamda tana haroratining 40-41°C ga koiarilishi kuzatiladi. Qaltirash kasalligi va tana harorati koiarilishining oldi olinmasa, oiim bilan yakunlanishi mumkin. Shuning uchun ishlab chiqarish korxonalarida tashkil qilinayotgan gigiyenik shart-sharoitlar yuqoridagi qaltirash va issiqlik urish kasalliklarining oldini oladi. Yuqori haroratli ishlab chiqarish tarmoqlarida aynan organizm yo‘qotadigan tuzlami tiklash uchun maxsus ichimliklami tayyorlash (fitobar) tashkil etilgan. Inson organizmiga past haroratli ta’sirlar ham uning fiziologik jarayonlarining buzulishiga, ish qobiliyatining susayishiga va organizmning kasallanishiga olib keladi. Past harorat ta’sirida qon tomirlari torayadi, uzoq vaqt ta’sir qilishi natijasida qon tomirlari faoliyati buzilib, organizmning sovuq qotishi seziladi. Asab tizimlarining sovuq qotishi natijasida suyak, qoi, oyoq va bei bo‘gimlarida kuchli og‘riq, o‘pkaga suv yigilishi (plevrit), bronxit va boshqa shomollash bilan bo'gliq kasalliklar yuzada keladi. Inson 32 organizmiga sovuqning ta’siri, ayniqsa, iiavo harakati kuchli boiib, havoning nisbiy namligi yuqori boigan vaqtda kucMi boiadi. Chunki, sovuq haroratdagi nam havo issiqlikni yaxshi oikazadi va konveksiya orqali issiqlik yo'qotilishini kuchaytiradi.